Ayrışma (jeoloji)

Başlığın diğer anlamları için Ayrışma (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Kalker üzerinde karstik arazide Kimyasal aşınma

Fiziksel ayrışmanın yoğun olduğu çöller

Ayrışma (çözünme), yerkabuğunu oluşturan kayaçların yüzey kısımlarında fiziksel ve kimyasal etkenlerle meydana gelen değişimlerdir. Bu etkenlerin yanında atmosferdeki gazlar, sıcaklık, su, organizmalar da ayrışmada etkilidir.^[1]

Kimyasal ayrışma

Kimyasal ayrışma^[1]: oksidasyon; hidroliz, hidratasyon, karbonasyon gibi yollarla gerçekleşir.

Oksidasyon

Kayaçların bünyesindeki mirallerin oksijenle tepkimeye girmesiyle oluşur.

Hidroliz

Kayaların bileşimindeki suyun etkisiyle oluşur.

Hidratasyon

Kayacın yapısına suyun katılmasıyla oluşur.

Karbonasyon

Karbondioksidin kayaçların yapısında değişime neden olmasıdır. Karstik şekillerin oluşumu bu yolla gerçekleşir. Kimyasal ayrışma sonunda kayaçın kimyasal yapısı değişir. Kayaçların yapılarına göre kimyasal ayrışma süreçlerinden birisi daha etkin olur.

Fiziksel ayrışma

Fiziksel ayrışma^[1]: Ani sıcaklık değişmeleri ve donma olayı ile gerçekleşir. Kayaçların çatlaklarına giren su donma yoluyla genleşir ve kayacın parçalanmasına neden olur. Günlük sıcaklık farkının fazla olduğu alanlarda (çöller, yüksek dağlık alanlar) fazlaca etkilidir. Gündüz ısınıp genleşen kayaç, gece soğukla büzüşür, süreç sonunda parçalanma başlar. Fiziksel ayrışma sonucunda mineral yapısı ana kayaça benzer küçük parçaçıklar oluşur (örn: çöl kumları).

Ayrışma ardından gelen pek çok olayında sebebidir^[2]:

• Ayrışan döküntüler dış kuvvetlerle taşınır, biriktiği yerde tortul kayaçlar oluşur.
• Bazı mimarellerin ayrışıp uzaklaşmasıyla daha saf madenler (örnek: alüminyum) oluşur.
• Kayaçların fiziksel ve kimyasal ayrışması sonucu toprak oluşur.
• Farklı ayrışma hızı sebebiyle ilginç yerşekilleri oluşur: peribacaları, Yardang.

Ayrışmayı etkileyen faktörler^[3]: Litolojik yapı, jeolojik yapı, kimyasal özellikler, yeraltı-yerüstü suları, iklim, bitki örtüsü, yeryüzü şekilleri, zaman.

Kaynakça

1. DİRLİK, Prof. Dr. Kadir (2005). "III. AYRIŞMA / GÜNLENME / ÇÖZÜNME". Jeomorfoloji. hacettepe.edu.tr. 23 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140323151535/http://yunus.hacettepe.edu.tr/~kdirik/ders%20notlari1.pdf. Erişim tarihi: 23.03.2014. 
2. DİRLİK, Prof. Dr. Kadir. "Ayrışma". Ayrışma. hacettepe.edu.tr. 6 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20101206191922/http://yunus.hacettepe.edu.tr:80/~kdirik/FJ_Ayrisma.pdf. Erişim tarihi: 23.03.2014. 
3. TUĞRUL, Prof.Dr. Atiye. "Ayrışmaya Etki Eden Faktörler". jeolojiye Giriş. istanbul.edu.tr. 16 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131116063100/http://www.istanbul.edu.tr:80/eng/jeoloji/akademik/gj/ders-uygulama/jeolojiyegiris-1/notlar/erozyon.pdf. Erişim tarihi: 23.03.2014.