Kızılırmak Deltası

Kızılırmak Deltası (Bafra Ovası), Kızılırmak'ın Karadeniz'e döküldüğü yerde alüvyon biriktirmesiyle oluşan delta.

Kızılırmak Deltası'nın konumu

Coğrafi konum

Samsun ilinde Ondokuzmayıs, Bafra ve Alaçam ilçeleri sınırlarındadır. 56.000 hektarlık alanıyla Türkiye'nin en büyük deltalarındandır.

550-560 kilometrekarelik bir yüzölçümüne sahip olan ve tamamen alüvyonlardan oluşmuş bulunan delta alanı içerisinde yer yer yükseklikleri 10m aşan sabit ve hareketli kumullar vardır. Delta doğusunda denizden doğal kumul setleri ile ayrılmış küçük gölcükler veya bataklıklar bulunmaktadır. Bunların en büyüğünü balık gölü oluşturmaktadır. İçerisinde menderesler çizerek en kuzeyinde Bafra burnunda denize dökülen kızılırmağın oluşturduğu delta, kuzeyden güneye doğru birtakım basamaklar ile yükselmektedir. Akkanın 1970 de yaptığı araştırmalara göre burada 0-20 metrelik (Bafra 20 m), 30–35 m, 90-100m’lik 140-150 pliyosen aşınım yüzeyidir. Üzerinde flüvyal çıkıntı ovaların depolarının bulunduğu bu yüzey daha sonraki safhada denizlerin çekilmesi dolayısıyla kaide seviyesinin yarılması ile parçalanmış, yarılmış ve büyük bir kısmı ortadan kalkmıştır. Bunu takip eden regresyonlarda bu kazılan, aşınan kısımlar tekrara alüvyonlarla dolmuş daha sonraki yeni öksin regresyonu ile bu dolguda parçalanmıştır. Flandriyen transgresyonu ile de bugünkü delta oluşmuştur.^[1]

Temel bilgiler

Delta özelliğini kaybetmemiş Karadeniz kıyısında bulunan tek sulak alandır. Alanın 22.000 hektarı 1998 yılında Ramsar alanı ilan edilmiştir. 5174 hektarı Yaban hayatı geliştirme sahası ilan edilmiştir. 1994 yılında su kuşları yaşam alanı olduğu belirlenmiştir^[2].

Delta alanında; deniz, göl, nehir, bataklık, sazlık, orman, kumul, çayır, mera ve tarım alanı habitatları bir arada bulunur. Besin maddelerinin çokluğu ve iklimin uygun olması biyoçeşitliliği zenginleştirmiştir. Deltada bulunan yedi gölden, altısı doğuda, bir ise batıda yer alır. Batıda Karaboğaz gölü yer alır. Doğu tarafta; Uzun göl, Çermek gölü, Balık gölü, Liman gölü, Tatlıgöl ve Gıcı gölü bulunur. Göllerin suyu az tuzludur, derinlik ortalama 1,5 m'dir. İlkbaharda sular yükseldiğinde göller birleşir. Gölleri denizde Delta Kumulları ayırır. 200-300 metre uzunluk ve 7–8 m yüksekliğe ulaşan kumullar bulunur^[2].

Jeomorfoloji

Çok tipik bir delta(üçgen) olarak karşınıza çıkan aynı zamanda Bafra ovası da denilen 550 km²’lik bu alüvyal düzlük kızılırmağın getirdiği alüvyonların biriktirmesi sonucunda oluşmuştur. Doğu ve kuzey kısımları, kıyıdan setlerle ayrılmış marş ve lagün özelliği gösteren birtakım göller ve bataklıklar bulunmaktadır.( balık, Gernek ve liman gölleri gibi) bunlar sığ göller olup yağışın azaldığı devrelerde alanları küçülmektedir. Doğudaki balık gölü en büyüğüdür ve bir kıyı kordonu ile denizden ayrılmıştır.

Yalçınlar(1951) inandık(1957) ve akkanın(1970) yaptıkları ayrıntılı etütlere göre deltanın oluşumu ve gelişimi zannedildiği gibi basit değildir. Güneye doğru birtakım basamakların varlığı (1-0-20m,2-30-35m,3-90-100m ve 4-140-150m) deltanın kuaterner esnasında birtakım safhalar halinde gelişimler gösterdiğini, denizin östatik hareketlerinin bunda önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Denizin alçaldığı glasial safhalar yarılmalara, interglasial safhalar ise alüvyon birikimlere sahne olmuştur. Ova, bugünkü şeklini Flandriyen transgresyonundan sonra almıştır. Yani, en önemli gelişim, halosende son 10 000 yıl içerisinde vuku bulmuştur. Daha önceleri deniz kenarlarında bulunması gereken samsuna bağlı Bafra ilçesinin olduğu yer bugün denizden 20m kadar yükseklikte bulunmaktadır.

Sonuç olarak birbirine komşu olan Yeşilırmak ve Kızılırmak deltalarının gelişimleri esas olarak kuaternerin son devirlerin hızlanmış ve deltalar bugünkü şeklini almıştır.^[3]

Kuş türleri

Göçmen kuşların sonbaharda Karadeniz'i geçerek ülkemize geldiklerinde ilk inebilecekleri önemli su alanıdır. İlkbaharda Karadeniz'i aşmak için hazırlığın yapıldığı beslenme alanı olarak önemlidir. Palearktik bölge içinde kalan alanda yaşayan1000-1100 kuş türünün, 400-440 türü (%40'ı) Türkiye'de, %30-35'i deltada konaklar. Bu kuşların 10-15'i Kızılırmak deltasında kuluçkaya yatmaktadır. Kışın deltada 80-100 bin su kuşu barınır. Deltada tespit edilen 341 türün, 140'ı burada üremektedir^[4].

140 adetinin görüldüğü alan Uluslararası önemli su alanı kabul edilen Yelkovan kuşundan deltada 1000 kadar görülmüştür. 680 Küçük martının kışladığı alanda Uluslararası önemli su alanı kabul edilir, alanda göç sırasında bu kuşlardan 40.000 adet tespit edilmiştir. Kuzey incir kuşu veBüyük deniz düdükçünü Türkiye'de sadece burada görülmüştür. Dünyada nesli tehlikede olan; Al boyunlu kaz, Tepeli pelikan, Cüce karabatak,, Şah kartal, Dikkuyruk, Toy ve Küçük kerkenez deltanın türleridir^[4].

Alanda üreyen türler şunlardır: Kara leylek, Kaşıkçı, Erguvani balıkçıl, Boz ördek, Pasbaş patka, Kocagöz, Macar ördeği, Bataklık kırlangıcı, Turna, Küçük batağan, Küçük sumru ve Bahri^[4].

Bitki örtüsü

Göllerde; kamış, saz, hasırotu, su sümbülleri ve yer yer nilüferler görülür. Kumul sahalarda, sütleğen, sığırkuyruğu, görülür. Çalı türlerinden mersin, kocayemiş, defne, şimşir, ormangülü, süpürgeotu, çıkırgın ve kızılcık yaygın olduğu alanlar bulunur. Galeriç longozunda başta akçaağaç olmak üzere meşe, peruka çalısı, yemişen ve söğüt yaygındır.

Kaynakça

1. Türkiye ovalarının jeomorfolojisi cilt 2, 2. Baskı, Çantay kitabevi, İstanbul, 1995 Prof.Dr. Mehmet ARDOS
2. "KIZILIRMAK DELTASI". SAMSUN İL ÇEVRE DURUM RAPORU 2013. 11 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141211070839/http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/Samsun_icdr2013.pdf. Erişim tarihi: 5 Aralık 2014. 
3. Türkiye’de kuaterner jeomorfolojisi Prof. Dr. Mehmet ARDOS, Çantay kitabevi 2. Baskı İstanbul
4. "KIZILIRMAK DELTASI". samsunsube.ormansu.gov.tr. 5 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141105233418/http://samsunsube.ormansu.gov.tr/Samsun/AnaSayfa/sulak.aspx?sflang=tr. Erişim tarihi: 5 Aralık 2014.