Cezayir Anlaşması

Koordinatlar: 29°51′54″K 48°45′07″D / 29.865°K 48.75194°D

Soldan sağa: İran şahı Muhammed Rıza Pehlevi, Cezayir devlet başkanı Huari Bumedyen ve Irak devlet başkanı yardımcısı Saddam Hüseyin.

Cezayir Anlaşması ya da Şattülarap Anlaşması, İran ile Irak arasında 6 Mart 1975'te yapılan bir düzenleme antlaşması. Amacı iki ülke arasında süregelen bazı sorunları çözüme bağlamak olan anlaşma ile iki ülke arasındaki sınır sorunları (Şattü'l-arap sınırı) geçici olarak çözüldü.

1958'de krallığın yıkılması ve cumhuriyetin ilanından sonra Irak'ta sol rejimlerin egemen olması, Batı dünyası ile ona bağlı bir politika izleyen İran'ı tedirgin etmeye başladı.

1969 Nisanında, ABD'nin desteğine sahip bulunan ve askeri bakımdan güçlü İran Şahı, önemli bir suyolu olan Şattü'l-arap'ın tümüyle Irak'a bırakıldığı 1937 tarihli İran-Irak Sınır Antlaşması'nı ortadan kaldırmak istedi. Bu amaçla İran gemilerini, bir güç ve hükümranlık gösterisi olarak bölgeye gönderdiğinde, iki ülke arasında silahlı çatışma çıktı.^[1] Ertesi yıl iki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler kesildi. Bu olaylar dışında, Irak, 1970'te Britanya'nın çekilmesinden sonra Şahın Basra Körfezine tümüyle sahip çıkmak istemesine tepki gösterdi.

İran'ın Irak'ta Kürt ayaklanmalarını gizlice destekleme çabası, Saddam Hüseyin'in 1970'te Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) lideri Molla Mustafa Barzani ile Kürtlere özerklik tanıyan bir anlaşmayı imzalamasıyla önceleri sonuçsuz kaldı. Ama anlaşma uygulamada bazı ciddi sorunlar yaratıp Irak'ta iç savaş başlayınca İran el altından Kürtleri destekledi.

Açık savaş tehlikesi üzerine, OPEC toplantısı sırasında Cezayir devlet başkanı Huari Bumedyen'in aracılığıyla iki ülke arasında Cezayir Anlaşması imzalandı. 6 Mart 1975 günü Saddam Hüseyin ile İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi tarafından yayınlanan ortak bildiride iki ülke arasında barış döneminin başladığı ilan ediliyordu. Cezayir Anlaşması 1913 İstanbul Protokolü'nde olduğu gibi, Şattü'l-arap'da Talveg çizgisini İran ile Irak arasında sınır olarak kabul etmekteydi; Irak ile İran arasındaki sınır, Şattü'l-arap suyolunun en derin noktasından geçecekti. Böylece suyolu paylaşılmış oluyor ve İran da Kürtlere yardımı kesme yükmü altına giriyordu.

İki ülke arasında bu anlaşmaya rağmen, İran'ın 1971 yılında işgal yolu ile ele geçirdiği Körfez adalarından Abu Musa, Büyük ve Küçük Tumb Adalarının İran'ın elinde kalması, gerek Irak gerekse öteki Körfez ülkeleri tarafından eleştirilmeye devam etti.

İran'ın silah desteğini kesmesinden sonra Irak güçleri karşısında zor durumda kalan Barzani güçleri, anlaşmanın ilanından sonraki iki hafta içinde Irak ordusundan arka arkaya ağır darbeler yediler. Mart ayı sonunda pek çok Kürt mülteci İran ve Türkiye sınırına yığıldı, Mustafa Barzani de Kuzey Irak'ı terk etmek zorunda kaldı.^[2]

Anlaşmayla kurulan iyi ilişkiler, Şubat 1979'da İran'da Humeyni rejiminin başlamasıyla kötüleşti; iki devlet arasında ortaya çıkan soğuk savaş 22 Eylül 1980'de sıcak savaşa (İran-Irak Savaşı'na) dönüştü.

Kaynakça

1. Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, İmge Kitabevi, Kasım 2005. ISBN 975-533-005-4.
2. Turan Yavuz, ABD'nin Kürt Kartı, Milliyet Yayınları, Nisan 1993. ISBN 975-506-113-4.