Dağ İyesi
| Türk mitolojisi |
|---|
 |
|
İnanç sistemi
|
|
Dağ İyesi (Tatarca: Тау́ иясе veya Taw İyäse) - Türk, Altay ve Moğol mitolojisinde dağın koruyucu ruhudur. Değişik Türk dillerinde Tav (Tağ, Tak, Dak) İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi ve Moğolcada Uğul (Ula) Ezen olarak bilinir.
Özellikleri
Her dağ için farklı bir İye vardır. Türklerde kutsal dağların Dünya’nın merkezinde olduğu kabul edilir. Ortadoğu mitolojilerinin etkisiyle yerleşen Kaf Dağları da yine Dünyanın merkezi olarak ele alınır. Kaf Dağları büyük olasılıkla Kafkas Dağlarıyla bağlantılıdır. Ancak Türklerdeki en kutsal dağ Altay’dır. "Altay iyesi" (Altay Ezi, Altay Eyezi) en önemli dağ ruhlarından birisidir. Komşu kavimlerin diğer bir kutsal dağı da Ural’dır. Özellikle Macar ve Ugor kökenli kavimler için Ural Dağları öne çıkar. Dağ ruhu birinin adını söylediğinde dönüp bakmamak gerekir. Aksi takdirde o insanı alır götürür veya canını alır. Bir görüşe göre dağlar canlıdırlar. Yıldan yıla büyürler. Yer değiştirebilirler. Hatta kendi aralarında vuruşabilirler. Sarı saçlı bir kız görünümüne bürünebilir. Müziği çok sever. Kaya İyesi olarak da adlandırılır. Uçurumluk dağlara ise Yar adı verilir.
- Kaya (Kayah, Hayah, Heyeh) İyesi: Kayalık bölgelerin koruyucu ruhu.
- Yara (Yar, Yarah, Carah, Yere) İyesi: Uçurumların koruyucu ruhu.
Dağların daha küçük olanlarının koruyucu ruhları ise Tepe İyeleridir. Dağların insan biçimli veya insansı vasıflarla düşünülmesi Türklerde her zaman bir biçimde kendisini gösterir. Örneğin modern müzüik yaklaşımları içerisinde tartışılmaz bir yere sahip olan Barış Manço’nun Dağlar Dağlar adlı yapıtında “Dağlar Dağlar! Kurban olam yol ver geçem, / Sevdiğimi son bir olsun yakından görem.” diye seslenilmektedir. Dağ iyeleri bazen ördek bazen kaz şeklinde uçar ve göllerde yüzerler, onlar öldürülürse dağlar sahipsiz kalır ve günden güne çöker. Köroğlu da dağlara şöyle seslenir:
- Yüce yüce tepesinden yol aşan
- Gitmez oldu gönlümüzden endişen
- Mürrüvetsiz beyden yeğdir dört köşen
- Arkam sensin, kalam sensin dağlar hey
Tayga iyesi
Tayga iyesi - Altaylara özgü bir bitki örtüsü ve ova türü olan Tayga’nın koruyucu ruhudur. Dağ iyesi ile bağlantılı ve benzer bir varlıktır. Tayga, kuzey yarımküreye özgü bir bitki örtüsüdür; yayılmış yer, dışarıda bulunan alan anlamı vardır. Dağ sözcüğü ile de bağlantılı olduğu da söylenir. Yakut dilinde ormanlık arazi demektir.
Dağ Hanları
Türk söylencelerinde adı geçen ve dağlarda yaşayan efsanevi hanlar şu şekildedir.
Kil Han
Türk ve Altay mitolojisinde söylencesel hakandır. Gil Han olarak da söylenir. Kildağ’da yaşar. Kendisine dağın etrafını çeviren balçıktan dolayı ulaşılamaz. Balçık sözcüğü ile yaklaşık aynı anlamlar taşır.
Kur Han
Kurdağ’da yaşayan bir hakan olduğu söylenir. Kürhan, Gurhan veya Gürhan olarak da tanınır. Oğuz Kağan’ın amcasıdır. Sümerlerde yer altı tanrısının adı Kür olarak geçer ve onun koruduğu ırmağın adı da Kur’dur. Yer altı dünyasına da bu ad verilir. Kür/Kur/Gur sözcüğü; güç, kuvvet, dayanıklılık, bağımsızlık anlamlarına gelir.
Kuz Han
Türk ve Altay mitolojisinde Kuzdağ'da yaşayan efsanevi hakandır. Küz Han veya Guz Han olarak da bilinir. Yaşadığı dağa varmak isteyenler soğuktan ve rüzgardan dolayı ulaşamazlar. Kuz/Guz kelimesi; soğuk, kuytu, karanlık demektir. Kuzey kelimesiyle aynı kökten gelir.
Buz Han
Musdağ (Buzdağ)’da yaşayan bir hakandır. Bus Han, Mus Han, Büs Han veya Müs Han olarak da söylenir. Moğollar Mös Kan derler. Buzullar nedeniyle kendisine ulaşılamaz.
Or Han
Ordağ’da yaşayan hakandır. Soğuktan ve rüzgardan dolayı ulaşılamaz. Ur Han olarak da söylenir. Oğuz Han’ın amcasıdır. Ordu (Ordo) şeklinde askeri örgütlenmeyi ilk gerçekleştiren kişi olarak kabul edilir. Or sözcüğü güç, kuvvet, ordu, yıkılmazlık anlamlarına gelir. Ordu (askeriye), orda (halk) bu kökten türemiş sözlerdir. Yerleşmek, mevki, makam anlamları vardır. Yücelik ifade eder.
Taş Han
Türk ve Altay mitolojisinde Daş Han olarak da anılan ve Taşdağ’da yaşayan bir hakan. Kayalık bölgeler kendisini korur.
Etimoloji
(Dağ/Tağ/Tav). Büyük bir yükselti oluşturan toprak ve/veya kaya kitlesi. Yayılmak, genişlemek anlamı içerir.
Ayrıca bakınız
Kaynak
- Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)
Dış bağlantılar
- Mitolojik Varlıklar, Çulpan Zaripova (Taw İyäse)