Dijitalleştirme

Dijitalleştirme, Özellikle eski kaynakların veya verilerin yazılı kaynaktan dijital ortama OCR(Optical Character Recognition,Optik Karakter Tanımlama) makineleriyle ve belirli kodlarla gerçekleştirme işlemidir.

Dijitalleştirmenin amacı, görsel veya işitsel ögelerin bilgisayara tanımlanabilmesi, işlenebilmesi ve saklanabilmesi amacıyla sayısal kodlara dönüştürülmesi işlemidir. (Deren , 2006 , s.28)
Dijitalleştirme işleminin amacı ise dokümanın sabitliğini, bütünlüğünü ve fiziksel özellikleri, içeriği ve beldenin bütünlüğünü korumak için belgenin kaynağını uzun süreli nesillere aktarmak için yapılan yazılım işidir.(Bullock,1999.s.48)[1]

Dijitalleştirmenin Temel Amaç ve/veya Hedefleri

Ulusal kültürel mirasın kayıt altına alınması ve korunması;

Basılı ortamda tek kopya olarak üretilen bilgi kaynaklarının yedeklenmesi;

Tek kopya kaynaklara çoklu erişiminin sağlanması;

Kağıt belge ve depolama maliyetinin azaltılması;

Kurumsal İçerik Yönetimi Çözümlerinin uygulanması;

Arşivsel koruma sağlanması;

Dijital nesnenin bütünlüğünün korunması ve değişen teknoloji karşısında kaynakların gösterim, erişim ve kullanımının sağlanması;

Eski bilgisayar sistemlerinin gelecekte kullanılacak olan bilgisayar sistemleri üzerinde çalıştırılmasının sağlanması;

Kütüphane, arşiv ve müzelerin raflarında veya depolarında kullanıcıya ulaşamayan milyonlarca kitabın kullanıma sunulması.

Dijitalleştirmenin Önemi

Belgenin aslının korunması; kaynakların orijinal kopyalarının elden ele dolaşarak zarar görmesini engellemektir.
Bilginin yaygınlaştırılması; kaynaklar dijitalleştirilirken genellikle nadir ya da tek kopya oluşları fiziksel olarak bir yerden bir yere nakledilemiyor olmaları dikkate alınmaktadır. Bu nedenle sınırlı erişim söz konusu olduğu bu tip değerli kaynaklar dijitalleştirilmektedir. Burada amaç dünyanın neresinde olursa olsun bilgiye erişmek ve materyali bilgisayar ekranı aracılığıyla da olsa görüntüleyebilmektir. Bunun yanı sıra çok talep edilen bir materyalin aynı anda birden fazla kullanıcı tarafından kullanılmasına olanak sağlaması açısından da dijitalleştirme önem göstermektedir'(Lee, 2001, s.45).
Bilgi kaynağının yıpranmasını önleme; çok kullanılan koleksiyonların yıpranmasını önlemeye yönelik koruma amacıdır.(Alaman ,2004 ,s.87)[2]

Dijitalleştirmenin Planlanması

Dijitalleştirme işine başlamadan önce, bu işlemle ilgili ihtiyaçların belirlenmesi büyük önem taşımaktadır. Bu konuda ortaya çıkabilecek en kötü durum, sayısallaştırma işlemleri sonucunda ortaya çıkacak ürünlerin, projenin amacına uygun olmamasıdır. Bunu önlemek için projeye başlamadan önce aşağıdaki soruların sorulması gerekmektedir.
 1. Elde edilecek materyallerin ne amaçla kullanılacağı,                                                                                 2. Projenin amacına uygun kaliteye karar verilmesi,                                                                              3. Bu sayısal ortamın kimler tarafından kullanılacağı,                                                                           4. Bu ortama ulaşacak kişilere dijitalleştirmenin ne gibi olasılıklar sunulacağı,                                                5. Sayısal ortamı saklama çeşitleri,                                                                                             6. Sayısal ortamın telif haklarının kime ait olacağı (Deren, 2006, s.28).
Ayrıca dijitalleştirmeye başlamadan önce olumlu, ölçülebilir ve ulaşılabilir amaçlar, nedenler, kullanıcı grubu, dijitalleştirilecek malzemenin kalitesi, erişimde uygulanacak sınırlamalar, dağıtım, çoğaltma ve kullanım haklarının neler olacağı belirlenmelidir. Projelendirmede ilk adım planlama olmalıdır. Bir projenin başarılı olması aşağıdaki konuların açıklığa kavuşturulması gerekmektedir:
 Hangi çalışmanın yapılması gerektiği,                                                                                                       Nasıl tamamlanacağı, (hangi standartlar, özellikler ve uygulamalar kullanılacak)                                                 Çalışmayı kim/kimlerin yürüteceği,                                                                                                   Projenin süresi,                                                                                                             Maliyetinin ne olacağı (Charlottesville, 2006, s.1).
Projenin tamamlanabilmesi için projenin konu uzmanları,koruma uzmanları(conservation experts),dijital ve film fotoğrafçıları,katalogcular,bilgi teknolojileri uzmanları,yöneticiler gibi çeşitli uzmanların elinden geçmesi de gerekmektedir(Küçük ve Soydal,2003,s.124)

Dijitalleştirme projesinin aşamaları ayrıntılı bir biçimde şu şekilde incelenebilir:

1. Seçme,                                                                                                                          2. Dönüştürme/ Oluşturma,                                                                                                         3. Kalite kontrol,                                                                                                               4. Metadata,                                                                                                                      5. Teknik altyapı sistemi,                                                                                                        6. Dağıtım/ Sunum,                                                                                                                 7. Saklama/ Sayısal koruma (Ergün, 2007, s.2).

Seçme:Dijitalleştirme işlemine uygun malzemeleri ya da koleksiyonu seçme ile belirleyebiliriz. Seçme de konu uzmanları, arşiv yöneticileri, koruma elemanları ve kurumun karar verici yöneticilerinden bulunmalıdır.

Dönüştürme/Oluşturma:Belirlenmiş olan amaç ve hedeflere uygun olan kültürel miras ögelerine karar verildikten sonra , materyalin durumuna göre en uygun tarama yöntemi belirlenmelidir.Dönüştürme ve oluşturma standartları , her bir materyalin kullanım amaçları doğrultusunda belirlenmektedir.

Kalite Kontrol: Dijitalleştirmenin en önemli aşamasıdır.Kalite kontrol , kalitenin denetlenmesi , kontrolü , doğruluğu , ve sayısal ürünlerin devamlılığının sağlanmasını kapsar .(Moving theory...2003 , s.46)

Metadata :Al ve Küçük (2001 ,s.46) internet sınıflaması olmayan , büyük hacimli bir bilgi kaynağı olarak nitelemektedir. Sınıflama yapmadan büyük hacimli bir bilgi yığınlarıyla başa çıkmanın kolay olmadığının belirtildiği aynı çalışmada sınıflama olgusunun, internet üzerinde bulunan bilginin dizinlenmesinde metadata kavramı olarak karşımıza çıktığı belirtilmektedir.'Metadata , bir bilgi kaynağını tanımlayan , açıklayan(hakkında bilgi veren),yerini belirten ya da yönetimini kolaylaştıran bilgiye verilen isimdir. Metadata, bilgiyi yaratan kişi arasında bir köprü gibidir. Metadata , Web'in çöpçatanıdır.'(Neil, 1998, s.87)

Teknik Altyapı Sistemi: Dijitalleştirmenin teknik alt yapısı planlanırken çok dikkatli davranmak gerekmektedir.Çünkü teknoloji çok hızlı değişmektedir ve dijitalleştirmenin maliyeti oldukça fazladır. Teknik donamım gereksiniminin kullanıcıların eğilimlerini , beklentilerini göz önünde tutarak , gerçekçi zamanlama tablolarını belirleyerek en iyi seçimi yapmaya yardımcı olur. Sayısallaştırma projelerinin teknik alt yapısında ;donanım,yazılım ve ağlar bulunmaktadır.(Moving theory...,2003,s.1-2)

Dağıtım/Sunum:Dijitalleştirme , kaynakların korunması , keşfini , dağıtımını , okunmasını , araştırılmasını ve son olarak da kaynakları bozulmadan sayıları üzerinde oynama olanağı sağlamak amacı ile yapılmaktadır. Çevrimiçi erişimi olan kullanıcılar için erişim alanlarında tutulabilir , e-posta ya da faks ile kendilerine iletilme olanağı vardır.(Coyle ,2006, s.205-207)

Saklama/Dijital Koruma:Saklama sırasında dosya isimlendirme , karşılıklı işlerlik ve dijital kaynakların sahipliğini göstermesi bakımından önemlidir. Her bir dosya için taranan her bir objenin karakteristik özellikleri taşıyan tek bir isme sahip olması ve üst veri kaydıyla uyumlu olması gerekir.(Reerink,2003,s.159)

“Dijital koruma üç temel işlevi içermektedir:

- Dijital bilginin depolandığı taşıyıcının doğru çevrede depolanması, depolama ve elde etme konusunda prosedürlerin uygulanması,

-Dijital bilginin üzerinde bulunduğu taşıyıcı eskimeden yeni taşıyıcılara aktarılması (medya dönüştürümü ya da göçü),

-Kopyalama süreci boyunca bilginin bütünlüğünün korunması” (Russell,1198,aktaran Küçük ve Alır;2003,s.342).[3]

Dijitalleştirme Uygulamaları

Dijitalleştirme uygulamalarının temel olarak üç nedenden yapıldığı dile getirilmektedir:

Kağıt, belge ve depolama maliyetinin azaltılması: Seçilmiş dijital belgelerin dijital ortamda depolanması kağıt ve depolama alanı maliyetinde azaltma yarattığı gibi hayati belgelerin (vital records) korunması açısından önemlidir.

Kurumsal İçerik Yönetimi (Enterprise Content Management) Çözümlerinin Uygulanması: Belgelerin dijitalleştirilmesi ve elektronik belgelerin kullanımının artması, kurumsal süreçlerde farklı bilgi kaynaklarının paylaşımını kolaylaştıracağı için kurumsal içerik yönetimi faaliyetleri etkin biçimde gerçekleştirilebilmektedir.

Arşivsel Koruma: Dijitalleştirme orijinal kopyaların kullanımını azaltacağı için arşiv belgelerinin uzun süre korunmasında önemli avantajlar sağlayacağı gibi çoklu kullanım olanakları da yaratabilmektedir. Dijitalleştirme kurumsal bilgi ve belge yönetimi programlarının bir parçası olarak uygulanmak durumundadır.[4]

Dijital Kütüphane

Dijital kütüphane kaynaklarının önemli bir kısmına bilgisayar ortamında ulaşılabilen ve yazılı veya mikrofilm dışında bilgisayar ortamındaki formatlara sahip verilerin bulunduğu kütüphane türüdür. Bazı büyük kütüphaneler kitaplarının daha geniş bir kitle ile buluşmasını ve ulaşılırlığını kolaylaştırmak için kitaplarını dijital ortama aktarmaktadır.
Geleneksel kütüphaneler sınırlı bir alana sahip olmalarına karşın dijital kütüphaneler dijital enformasyonun çok daha küçük fiziksel alan işgal etmesinden dolayı çok daha fazla enformasyonu bulundurabilme potansiyeline sahiplerdir. Aynı zamanda dijital bir kütüphanenin açık bulundurulma masrafı geleneksel kütüphaneden çok daha düşüktür. Dijital kütüphaneler küçük bir ücret karşılığı geleneksel kütüphanelerden çok daha kolaylıkla verileri saklayabilmekte, kiralayabilmektedirler.

Dijital kütüphanelerin oluşmasının nedeni, bilginin yayılmasının eskiye göre daha iyi olacağına duyulan inanç olarak belirtilmektedir. Geleneksel kütüphaneler toplumun önemli bir parçası olmakla birlikte, bilgi erişim açısından mükemmel değillerdir. Bilgisayar ve bilgi ağları, insanların iletişim kurma yollarını ve bilgi erişim yöntemlerini değiştirmiş ve dijital kütüphanelere karşı duyulan ilgiyi arttırmıştır (Küçük ve Soydal, 2003, s.123).[3]

Dijital Kütüphanelerin Özellikleri Nedir?

Dijital kütüphaneler;

Dijital Kütüphanelerde Tarihsel Gelişim

Dijital bir kütüphane yapılandırması alanında ilk web çalışması, 1988-1991 yılları arasında, Carnegie Melon Üniversitesi ve OCL'nin katılımıyla gerçekleştirilen Mercury Projesi'dir. Metin ve görüntü veritabanlarına tek biçim erişim için yazılım geliştirmiştir.[6]
WWW'nün 1993'te ortaya çıkması ve çok hızla gelişmesi, dijital kütüphanelerin yapılandırılmasında en önemli etken olmuştur. Dijital kütüphanelere ilişkin ilk anlamlı erişim LC'nin NDLP(National Diğital Library Program)'dır. Projenin amacı 2000 yılında içinde LC'nin ve diğer işbirliği içinde olan kuruluşların dermesindeki dijitalize edilmiş 5 milyon kaynağın online erişebilirliğini sağlamaktı. NDLP'nin anahtar özellikleri, dijital dönüşümlerin nitelikli sunumu, kataloglanan verinin nitelikli kullanımı, standartlar, erişim amaçlı olanaklar ve projede erişilebilir teknik dokümanların derinliğidir. NDLP, çok geniş bir kullanıcı kesimi tarafından erişilebilir web tabanlı ilk dijital kütüphane hizmetidir.[7]
Dijital kütüphane çalışmalarndan biri de, 1994-1998 yılları arasında çıkmış olan Digital Libraries Initative'dir.
1996 yılında İngiltere'de üniversitelerin kurduğu Ortak Bilgi Sistemleri Komitesi(JISC) de eLib(Electronic Library)(www.ukoln.ac.uk/elib)projesini başlatmıştır. İlk aşamada eLib projesi için üç yıllık bir destek sağlanmıştır ve proje çerçevesinde dijital kütüphanelerle ilgili birçok rapor üretilmiştir.[8]
Tüm dünyada konu ile ilgili çalışmalar devam etmektedir.

Türkiye'de Dijitalleştirme Sorunları

Türk Kütüphaneciler Derneği (TKD) İstanbul Şubesi tarafından 25-27 Şubat 2010 tarihlerinde düzenlenen “Bilgi Kaynaklarının Sayısallaştırılmasında Standartlar ve İşbirliği Çalıştayı” sonuç raporuna da yansıyan dijitalleştirme ile ilgili bazı sorunlar şunlardır:

1. “Mevzuat ve Telif Hakları” ile ilgili sorunlar: 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ve ilgili yasalar çerçevesinde depolama amaçlı bile olsa kütüphanelerin dijitalleştirme hakkı bulunmadığı anlaşılmaktadır.

2. “İşbirliği Olanakları” konusundaki sorunlar: Bu konuda tüm kurumlar hem genelde hem de AB’ye dayalı projeler çerçevesinde işbirliğine isteklidirler. Ancak bir lider ya da eş güdüm kurumuna gereksinim bulunmaktadır.

3. “Standartlar” konusundaki sorunlar:

• Kullanıcı talepleri sayısallaştırma projelerinde öncelik nedeni olabilmektedir.

• Sayısallaştırma işlemi belgelerin yıpranmasının temel nedenlerinden olan fotokopi işlemini ortadan kaldırdığı için yararlı projeler olarak görülmektedir.

• Aynı kaynakların farklı kurumlar tarafından, farklı projeler kapsamında sayısallaştırıldığı gözlemlenmektedir.

• Sayısallaştırılan malzemenin bir toplu kataloğu mevcut değildir.

• Sayısallaştırma çalışmalarında teknik şartname son derece önemlidir ancak bu konuda örnek alınacak referans ölçütler bulunmamaktadır.

Öneriler

• Ülkemizdeki kütüphane, arşiv ve müze gibi bilgi merkezlerinde sürdürülen, planlanan ve düşünülen tüm sayısallaştırma çalışmalarına her açıdan yön verecek bir “Sayısallaştırma Üst Kurulu” oluşturulmalıdır.

• Bilgi, belge ve müze yöneticileri arasında telif hakları konusunda (mevzuat, uygulama örnekleri vb.) bilinçlendirme çalışmaları başlatılmalıdır.

• Kütüphane, arşiv ve müzelerde bugüne kadar sayısallaştırılmış bilgi kaynaklarının (kitap, dergi, yazma ve nadir eser, tutanaklar, arkeolojik obje vs.) toplu kataloğu hazırlanmalıdır.

• Kütüphane, arşiv ve müzelerde “korumacı davranış”tan çok “kullanımı” önceleyen bir yaklaşım biçimine geçilmelidir.

• Yapılacak bir mevzuat düzenlemesinde söz konusu kuruluşların özel kurumlar olarak “ulusal kültür kurumları” ve “ulusal bellek kurumları” olduklarının altı çizilmelidir.

• Kütüphane, arşiv ve müzeler tarafından telif sahibi belli olmayan öksüz eserler (orphan works) konusunda çalışmalar yapılarak, bu şekildeki bilgi kaynakları sayısallaştırılmalı ve kullanıma sunulmalıdır.

• Telif hakkı sorunu çözülerek sayısallaştırılan tüm bilgi kaynakları bir an önce kullanıcılara sunulmalıdır.

• AB’nin sayısallaştırma çalışmalarından ziyade bu konudaki paylaşım ve işbirliği projelerine destek verdiği dikkate alınarak, bu tür projelerin oluşturulmasına çalışılmalıdır.

• Avrupa Dijital Kütüphanesi’ne (EDLproject-Europeana) girme konusunda kurumsal ve işbirlikleri çerçevesinde projeler üretilmelidir.

• Sayısallaştırma çalışmaları konusunda çalışan Avrupa Çalıştayı’nın Türkiye’ye getirilmesi için girişimlerde bulunulmalıdır.

• AB ile bu konuda bütünleşme çabalarına bir an önce ve bir yerinden başlanmalıdır. AccessIT bunun için iyi bir fırsattır.[9]

Örnekler

Hacettepe Üniversitesi öncülüğünde 2009 Mayıs-2011 Nisan dönemini kapsayan dijitalleştirme konulu AccessIT Projesi yapılmıştır. Projnein temel amacı; proje kapsamındaki ülkelere ait belirli miktardaki kültürel mirası dijitalleştirerek Europeana'ya (Avrupa Birliği Dijital Kütüphanesi'ne) aktarmak ve bunun için gerekli eğitim altyapısını sağlamaktır. Avrupa Dijital Kütüphanesi Europeana'da şu an yaklaşık 13 milyon dijital materyal bulunmaktadır. Proje ile iş birliği yapan ülkelerde dijitalleştirme için bir kapasite yaratmak/var olan kapasiteyi geliştirmek, ulusal kültürel çalışmaların AB'deki dolaşımını Europeana ile ortaklıklar yoluyla arttırmak hedeflenmektedir.[10]
Türkiye'nin ilk %100 dijital kütüphanesi Adnan Büyükdeniz Dijital Kütüphanesi'dir. İstanbul Esenler'de Ekim 2010 tarihinde açılmıştır. Bu kütüphane eski bir kilise kalıntısının restore edilmesiyle kurulmuştur.Bu kütüphane çevre dostu teknolojisini kullandığı için ABD'nin önde gelen yazılım firması NComputing tarafından "Go green innovation award" aldı.[11]

Dijitalleştirmenin Dünya’da ve Türkiye’deki Toplumsal Gerekçeleri:

Dünya’da ve Türkiye’de üretilmiş kayıtlı bilgi kaynaklarının dijitalleştirilmesini gerekli kılan önemli bir değişim süreci yaşanmaktadır. Gerek dünyada gerekse Türkiye’de gözlenen, bilginin üretim hızı, bilginin üretildiği ortam ile bilgi ve iletişim teknolojilerindeki bu değişimi bazı verilerle ortaya koymak olanaklıdır. Buna göre: • 2011 yılında dijital dünyada var olan bilginin büyüklüğü 2006 yılına oranla 10 kat daha büyük olacaktır. • Dünyanın en zengin kütüphanesinde (Kongre Kütüphanesi) 170 milyon belge bulunurken, Web ortamında 550 milyar belge vardır. Dünya üzerinde her bir kişiye ortalama 90 belge düşmektedir. • Dünya’da her yıl Kongre Kütüphanesi’ni 37 000 kez dolduracak kadar bilgi üretilmektedir. Bu bilginin %92’si manyetik ortama kayıtlıdır. • Dünya’da her yıl 2 Exabyte-100 katrilyon byte bilgi üretilmektedir. (20 milyar adet The Economist dergisi) • ABD’de yılda 80 milyar fotoğraf, 2 milyar röntgen filmi çekilmekte, günde 610 milyar e-posta gönderilmektedir. • Dünya’da her yıl üretilen bilgi için 1,5 milyar gigabyte’lık saklama ortamı gerekmektedir. • Şu anda 1000’den fazla kültürel kurum içerikleriyle Europeana’ya destek sağlamakta, 150’den fazla kurum ise ağları aracılığı ile bu içeriği paylaşmaktadır. • 2010 yılı itibariyle Europeana web sitesi üzerinden 13 milyon dijital kaynağa erişilmesi olanaklıdır. Aynı çerçevede Türkiye’ye ilişkin durumu da bazı istatistiksel verilerle ortaya koyabiliriz. Dijital KütüphaneTürkiye İstatistik Kurumu, TÜİK’in 2010 yılı araştırmasına göre, Türkiye’de, • Hanelerin %34’ünde masaüstü ve %17’sinde dizüstü bilgisayar bulunmaktadır. Toplam %51 oranı, iki evden birinde bilgisayar olması anlamına gelmektedir. • İnternet abonesi 2003 yılında 19 000, 2006’da 2,8 milyon iken bu sayı 2010 Haziran’ında 7,7 milyona ulaşmıştır. Buna göre, İnternette yıllık büyüme oranı %25’dir. • Hanelerin %42’si İnternete ulaşabilmekte, bu oran kentlerde %49’a yükselmektedir. • İnterneti dergi gazete okuma amacıyla kullanım oranı %59’dur. Ayrıca, ailelerin yarısı İnterneti radyo dinleme ve TV izleme amacıyla kullanmaktadır. • Cep telefonu üzerinden hizmet alanların sayısı şimdilik 1 milyondur. • 2010 yılı ortasında cep telefonu abone sayısı 61,5 milyon, 3G abone sayısı ise 11,4 milyondur. • Kuruluşlarda bilgisayar kullanım ve İnternet erişimine sahiplik oranları 2009 yılı itibariyle %90,7 ve %88,8’dir. İnternet erişimine sahip girişimlerin web sayfasına sahiplik oranı 2009 yılı Ocak ayında %58,7’dir. • Kuruluşların bu sayfalar üzerinden sundukları hizmetlerin ilk sırasında %77,9 ile “ürün katalogları ve fiyat listesi” bulunmaktadır.[12]

Dijitalleştirme Projeleri

InterPARES (International Research on Permanent Authentic Records in Electronic Systems): Dijital ortamda belgelerin özgünlüğü, güvenilirliği ve uzun süre korunmasına dönük yaklaşımlar ve uygulama modelleri geliştirmeyi hedefleyen, alanında en uzun soluklu projesidir (Asproth, 2005, s.33). 1999 yılından bu yana devam etmekte olan Proje içerisinde elde edilen veriler, çeşitli standartlar ve kaynak dokümanların hazırlanmasına referans olmuştur (The InterPARES Project, 2009).

CEDARS (Curl Exemplars in Dijital ARchiveS); projesinin ana hedefi dijital koruma üzerine en iyi uygulamaları tanımlayan stratejik, metodolojik ve uygulamalı rehber sağlamak olmuştur. Proje 2002 yılında sonuçlandırılmıştır (CEDARS, 2006).

CAMiLEON (Creatieve Archiving at Michigan & Leeds: Emulating the Old on The New): Michigan ve Leeds Üniversiteleri tarafından yürütülen proje belgelerin uzun süre alıkonması, korunması ve eski sistemlerde tanımlanmış dijital kayıtların erişimine dönük teknolojilerin araştırılması üzerine odaklanmıştır (CAMiLEON, 2003). NEDLIB (Networked European Deposit Library): Avrupa ulusal kütüphanelerinin birlikte yürüttüğü bir projedir. Ağlaşmış Avrupa derleme kütüphanelerinin temel alt yapısını oluşturmayı hedefleyen bir projedir (Nedlib, 2009).

MINERVA (Ministerial NEtwoRk for Valorising Activities in digitisation): Web Koruma Projesi ilgili konuda temel kaynakları derleyerek daha geniş programlarıbaşlatmak için oluşturulmuştur. Farklı uzmanlık alanlarındaki takımlar kataloglama, kamu hizmetleri ve teknolojik olanaklar konularında çalışmalar yürütmüş, elektronik ortamda materyallerin seçimi, derlenmesi, kataloglanması, erişimi ve korunması üzerine araştırmalar yapmışlardır (MINERVA, 2009). PANDORA (Preserving and Accessing Networked Documentary Resources of Australia): Avustralya ulusal koruma programına seçilen çevrimiçi Avustralya yayınlarının sağlanması, arşivlenmesi ve uzun süre erişimi üzerine prosedürlerin geliştirilmesi amacıyla başlatılmıştır (PANDORA, 2008).

VERS (Victorian Electronic Records Strategy); elektronik belgelerin sağlanması, yönetimi ve korunması üzerine çözümler üretmektedir. VERS elektronik belgelerin güvenilirliği ve özgün olarak arşivlenmesi üzerine standartlar rehberleri eğitim materyalleri, danışmanlık ve ilgili alanda proje uygulamaları için bir çerçeve oluşturmaktadır (VERS, 2009).

ERA (The Electronic Records Archives): ABD Ulusal Arşivi tarafından elektronik formatların herhangi birinde kaydedilmiş belgelerin sistematik, kapsamlı ve dinamik biçimcekorunmasınısağlamayadönük stratejik yaklaşımlageliştirmeyihedeflemektedir (Asproth, 2005, ss.33-34; ERA, 2009).

EUROPEANA , Avrupa’nın kültürel ve bilimsel tüm kaynaklarına dijital erişimi sağlamayı amaçlamaktadır. Günümüzde 4.6 milyon dijital kaynağa ulaşım sağlamakta olan Europeana’da sağlanan materyal türleri; resim belgeleri, metin belgeleri, ses kayıtları ve video kayıtlarıdır.

Dijitalleştirmede Telif Hakları

Yerel kültürün dijitalleştirilmesi, hem dijitalleştirme sırasında hem de sonrasında çok iyi planlanması gereken bir süreçtir. Oluşturulan dijital kaynakların hangi koşullarda kimler tarafından kullanılacağı önceden tespit edilmelidir. Eser sahiplerinin haklarının korunması ister doğrudan dijital ortamda oluşturulmuş bir eser olsun ister sonradan dijitalleştirilmiş bir eser olsun telif hakları kapsamındadır.

Telif hakkı: Farklı türde eserler meydana getiren eser sahiplerinin, eserleri üzerindeki hakları koruyan mülkiyet hakkıdır. Telif hakkı koruması, eser sahiplerine ait eserlerin başkaları tarafından kendi çıkarları için kullanılmasının, başka bir değişle sömürülmesini önleme amacı taşır (Cornish, 1999, s.9). Gerek bilimsel alanda gerekse teknoloji konusunda yaşanan gelişmeler fikri hakların korunması yönünde uluslararası anlaşmaları zorunlu kılmaya başlamıştır. Her türlü esere ulaşım konusunda sınırların zayıflaması, ülkelerin kendi içinde almış oldukları telif hakları önlemlerini yetersiz kılmaya başlamıştır. Çözüm olarak öncelikle ikili antlaşmalara rastlanmaktadır. İkili anlaşmaların dar kapsamlı olmaları sonucu daha geniş uluslararası bir korumayı sağlamak üzere çok taraflı anlaşmaların yapılması fikri kuvvet kazanmış ve bu konudaki ilk çaba 19. yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşebilmiştir. Biri Avrupa ülkelerini içine alan Bern Sözleşmesi, diğeri ise, Amerika’daki ülkeleri kapsayan Monteviedo Sözleşmesi imzalanmıştır. Daha sonra bu iki ayrı grubu birleştirmek amacıyla Dünya Telif hakları Sözleşmesi imzalanmıştır (Tekinalp, 2006, s.83). Elektronik belgelerin telif hakları kapsamında bulunan uluslararası antlaşmalar kronolojik olarak şöyle sıralanabilir:

“Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (TRIPS) (1994): 2. Dünya Savaşı’ndan sonra Gümrük Tarifeleri ve Ticareti Genel Anlaşması GATT kurulmuştur. 1986-1994 Urugay Round adıyla bilinen görüşmeler sonucu, 1995 yılında Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization– WTO) GATT’ın yerini almıştır. WTO’nun Kuruluş Anlaşması’nın 1C sayılı eki olan TRIPS sözleşmesi ise (Trade Related Aspects of Intellectual Property Right – Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması) 15 Nisan 1994 tarihinde Marakeş’de imzalanarak 1 Ocak 1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Who legal text, [t.y.]). Anlaşma, fikri haklar alanında uluslararası bir standart sağlama amacını taşımaktadır” (Türkekul, 2004,s.4)

WIPO Telif Hakları Antlaşması (1996): Dünya Düşünsel Mülkiyet Teşkilatı tarafından 1996 yılında hazırlanan ve düşünsel mülkiyet haklarının korunmasını hedefleyen ilk uluslararası antlaşmadır.

WIPO İcralar ve Fonogram Yapımcıları Antlaşması (1996): WIPO Telif Hakları Antlaşması ile aynı tarihte imzalanan bu antlaşma ise, teknolojik gelişmelerin yarattığı yeni ihlal tehlikelerinden icracı sanatçılar ile yapımcıların korunması amaçlamıştır.

Türkiye’de Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK); dijital belgeler, telif hakları ve kültür mirası konularında kapsamında değerlendirildiğinde şu maddeler göze çarpmaktadır: • İster basılı, ister bilgisayar ortamında oluşturulmuş ya da sonradan dijitalleştirilmiş fikir ve sanat eseri olsun, ayrım yapılmaksızın aynı telif haklarına sahiptir. • Eserinin yayınlaması ve süresi hakkında karar verici eser sahibidir. • Ülke kültürü için önemli bulunan eser telif hakları gözetilmek suretiyle kamuya sunulabilir. • Kültür mirası kapsamında yer alan tüm eserler Derleme Kanunu’na tabidir. Derleme Kanunu kapsamında yer alan 5 kurumun tamamının kütüphane olması ve bunlardan 3’ünün de il halk kütüphaneleri (Ankara, İstanbul ve İzmir Halk Kütüphaneleri) olması, yerel kültürün halk kütüphanelerince dijitalleştirilmesi konusunda dikkat çekicidir. Derleme Kanunu kapsamında yer alan diğer iki kütüphane de Ankara’da bulunan Milli Kütüphane ve İstanbul Üniversitesi Kütüphanesidir. • Sunulduğu ortamda olduğuna bakılmasızın, telif hakları ihlal edilen her eser için Cumhuriyet Başsavcılığınca yaptırım uygulanır (FSEK, 2009) [3]

Kaynakça

  1. ↑ Şahin,İ.D.(2010).Yerel Kültür Mirasının Dijitalleştirilmesi ve Halk Kütüphaneleri :Yalova Örneği .Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim Dalı.Ankara.http://www.bby.hacettepe.edu.tr 'den erişildi.
  2. ↑ Şahin,İ.D.(2010).Yerel Kültür Mirasının Dijitalleştirilmesi ve Halk Kütüphaneleri :Yalova Örneği .Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim Dalı.Ankara.<a href="http://www.bby.hacettepe.edu.tr/" rel="nofollow" class="external free" style="color: rgb(102, 51, 102); background-image: url(); background-color: rgb(255, 255, 255); padding-right: 13px; font-size: 12px; line-height: 17.265625px; background-position: 100% 50%; background-repeat: no-repeat no-repeat;">http://www.bby.hacettepe.edu.tr</a> 'den erişildi.
  3. 1 2 3 Şahin,İ.D.(2010).Yerel Kültür Mirasının Dijitalleştirilmesi ve Halk Kütüphaneleri :Yalova Örneği .Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim Dalı.Ankara.<a href="http://www.bby.hacettepe.edu.tr/" rel="nofollow" class="external free" style="color: rgb(102, 51, 102); background-image: url(); background-color: rgb(255, 255, 255); padding-right: 13px; font-size: 12px; line-height: 17.265625px; background-position: 100% 50%; background-repeat: no-repeat no-repeat;">http://www.bby.hacettepe.edu.tr</a> 'den erişildi.
  4. ↑ Külcü,Ö.(2010).Belge Yönetiminde Yeni Fırsatlar:Dijitalleştirmen ve İçerik Yöntemi Uygulamaları.Bilgi Dünyası,11(2),290-331.
  5. ↑ Subaşıoğlu,F.(2001)."Dijital kütüphaneler :tanımlama sorunu".Türk Kütüphaneciliği,15(1).45-54.
  6. ↑ Arms, William Y.(2000)Digital libraries.Londan:MIT press.
  7. ↑ Cathro, Warwick S.(2001).Digital librarie: a national library perspective.
  8. ↑ Tonta,Y.(1999)."Dijital kütüphaneler".
  9. ↑ Yılmaz, B. Dijitalleştirme becerileri konusunda Türkiye'de durum
  10. ↑ Yılmaz,B.(2011)."Dijitalleştirme becerileri konusunda Türkiye'de durum: AccessIT projesi çerçevesinde bir değerlendirme".Türk Kütüphaneciliği,25(1).117-123
  11. ↑ http://www.bbyhaber.com/bby/2012/05/15/dijital-kutuphaneye-abdden-odul/
  12. ↑ Yılmaz,B.(t.y.).Dijitalleştirme Konusunda Türkiye'de Bir Proje Örneği:AccessIT
This article is issued from Vikipedi - version of the 12/12/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.