Dioscorides Pedanius

Dioscorides Pedanius ( Πεδάνιος Διοσκουρίδης )(40-90), Roma İmparatorluğu zamanında yaşamış , Anadolu'da Kilikia Bölgesi'nde bugün Adana'ya yakın olan, Anazarboslu'dur (Anazarva). Hekim ve farmakoloji bilgini. Osmanlı dönemi kitaplarda adı Skoridos olarak geçmiştir.

Roma ordusunda (Nero zamanında) tıp bilimi üzerinde çalışmalar yapmış ve orduya bu alanda hizmet vermiştir. Bu dönemde yaptığı çalışmaların özellikle tedavilerde kullanılan ilaçlarla ilgili kısmı üst düzeyde sınıflandırılmıştır. Modern botanik biliminin (bitkibilim) de kurucusu olarak kabul edilen Dioscorides, yaptığı çalışmalarla kendisinden sonra gelen bilimadamlarının çalışmalarına ışık tutmuştur. M.S. 50-70 arasında (Grekçe) Περὶ ὕλης ἰατρικῆς,( Latince) De Materia Medica "Tıbbi Malzeme Üzerine" isimli büyük eseri, 5 bölümden oluşmaktadır. 660'den fazla bitkisel, 35 hayvansal ve 90 kadar madde ele alınmıştır.

Aleksandria (İskenderiye) ve Atina’da tıp eğitimi aldıktan sonra Nero (MS 54-68) ve Vespasianus (MS 69-79) ordularında hekim olarak görev almıştır. Bu görevleri sırasında başta Anadolu olmak üzere doğu illeri gezmiştir.[Bu görevleri sırasında bitkilerle ilgilenmiştir. Eser ilerleyen yüzyıllarda Arapçaya Kitab-al Haşayiş olarak çevrilmiştir.

Bu kitap 1500 yıl boyunca tedavi kitaplarının ana kaynağı olarak kullanılmıştır. Kitap 5 bölümden oluşur ve aşağıdaki gibi sıralanmıştır.

Bölüm 1. Kokulu bitkiler, yağlar, merhemler ve ağaçlar.

Bölüm 2. Canlılar süt ve süt mamulleri.

Bölüm.3. Kökler, usareler ve otlar

Bölüm.4. Otlar ve kökler

Bölüm 5. Şaraplar ve anorganik maddeler^[1]

Kitap geçen bitkilerin çoğu, Anadolu ve Akdeniz bölgesi bitkileri olup, halen tedavi amacıyla kullanılmaktadır.Bu kitap Anadolu tıbbı bitkilerin ve florası hakkında en eski ve en önemli kaynaktır.

M.S. 9. yüzyılda Grekçe'den Süryanice'ye, Süryanice'den Arapça'ya çevrilmiştir. İstanbul Kütüphaneleri'nde birçok Arapça kopyası bulunmaktadır. Süheyl Ünver tarafından iyi bir şekilde incelenen yazmalar Süryaniceden Arapçaya birkaç kez çevrildiği anlaşılmıştır.

Kitabın orijinal yazması ne yazık ki günümüze ulaşmamıştır. Yunanca olarak yazılmış en eski nüsha ‘İstanbul Kodeksi’ ‘Costantinopolitan Codex) veya ‘Viyana Kodeksi’ (Vienna Codex, Wienner Dioskorides – Kodex) isimleriyle tanınan yazmadır.Bu yazma 512 yılında Bizans imparatorlarından Anicius Olybrius’un kızı prenses Juliana Anicia adına hazırlanmıştır.

Kanuni Sultan Süleyman (1994-1566)’ın başhekimi Musa bin Hamon’un oğlundan, Avusturya İmparatoru Ferdinand’ın Sultan Süleyman nezrindeki sefiri O.G. Busbecq’in tavsiyesi üzerine 100 düka altına satın alınarak Viyana’ya götürülmüştür.

Busbecq hatıratında bu kitap için söyle demiştir:

‘İstanbul’da koca bir hazine bıraktım. Bu Dioscurides’in bir eseridir. Gayet eskidir, majüskül harflerle yazılmıştır. İçinde nebatat resimleriyle, eğer yanılmıyorsam, bazı Cratevas parçaları ve kuşlar hakkında küçük bir eser de vardır. Kitap: Hamon isimli bir Yahudi’nin oğluna aittir. Hayatında Süleyman’ın doktoru idi. Kitabı satın alacaktım. Fakat fiyatı beni korkuttu. Yüz düka altından bahsedildi. Buna benim kesemden ziyade imparatorun kesesi dayanabilir. İmparatoru, bu kadar muhterem bir muharriri böyle bir esaretten kurtarmak için teşvik etmekten geri kalmayacağım.’'^[2]

O.G. Busbecq’in önerisi üzerine satın alınan bu yazma eser halen Avusturya Milli Kitaplığı’nda muhafaza edilmektedir. Bu yazmada Dioskarides ve Galen’in eserlerinden ayrı olarak son kısmında kuşlarla ilgili bir risale bulunmaktadır.31x38 cm. büyüklüğünde 984 parşömen sayfadan oluşmaktadır. 392 tam sayfa ve 87 metin içinde olmak üzere 479 renkli bitki resmide taşımaktadır. Bu resimler botanik tarihi yönünden olduğu kadar sanat tarihi yönünden de önemlidir.

İstanbul’daki Prodromos Petra hastanesinden çıkma olan bu yazmanın, Viyana Devlet Kitaplığına gelmeden önce değişik dil konuşan insanların malı olduğu anlaşılmaktadır. Bu kişilerden bazıları el yazmada bulunan resimlerin kenarlarına, kendi dilindeki o bitkinin ismini yazmıştır. Bitki resimlerinin kenarında Arapça, Farsça,İbranice, Latince ve Türkçe bitki isimleri bulunmaktadır.

Viyana da Avusturya Milli Kitaplığında bulunan bu yazmanın ilk tıpkıbasımı, siyah beyaz olarak, 1906 yılında yayınlanmıştır. İkinci tıpkıbasım, renkli olarak, H. Gerstinger tarafından Almanca olarak hazırlanmış olan bir açıklama cildi ile birlikte, yapılmıştır.

O.Mazal, bir açıklama ile birlikte, Dioskorides’den seçtiği 26 planşı renkli olarak yayınlamıştır. Bu kitap Dioskorides’in bilinen en eski yazmasındaki resimler hakkında tam bir bilgi verecek niteliktir.

Viyana’da bulunan yazma eserden yararlanılarak Dioskorides’in eserinin İngilizce ve Almanca çevirileri de yapılmış ve yayınlanmıştır. 

Kaynakça

1. Adnan Ataç, Vedat Yıldırım, "Osmanlı Hekimleri ve Dioscorides'in De Materia Medica'sı", Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 15, 2004.
2. Baytop Turhan, Mat Afife (haz.),’Türk Eczacılık Tarihi,’’ İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları,2001
3. Baytop Turhan,’’Anazarbalı Dioskorides’’ –Sandoz derg.1.10.(1997)
4. Busbecq, O.G.’’Türk mektupları 301’’, çeviren: H. Cahit Yalçın İstanbul (1939)
5. Şehvaroğlu, B.N. :’’Dioscorides’in Materia Medica’sı ve tesirleri’’-Eczacılık Bült.3 (3):37 (1961)

1. Baytop Turhan, Mat Afife (haz.),’’Türk Eczacılık Tarihi’’, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları,2001, s.21
2. Busbecq, O.G.’’Türk mektupları 301’’, çeviren: H. Cahit Yalçın İstanbul (1939)