Hadean

Hadeyan (Hadean Devir), yeryüzünün oluşum sürecindeki ilk jeolojik zamandır. Yaklaşık 4.567 milyon yıl önce yeryüzünün oluşumuyla başlayıp, farklı görüşler ileri sürülmekle birlikte Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından 4 milyar yıl önce sona erdiği kabul edilir. Yeryüzünün yeni yeni oluşmaya başladığı bu dönemde gezegen yüksek volkanizma nedeniyle çok sıcaktır ve yüzey kısmen eriyik durumdadır. Ayrıca diğer gök nesneleriyle çarpışmalar devam etmektedir. Hadeyan'dan sonra Kambriyen öncesi zamanın ikinci dönemi olan Arkeyan başlar.^[1]

Etimoloji

Hadeyan terimi, ölüleri egemenliği altında bulunduran Antik Yunan yeraltı tanrısı Hades'ten gelmektedir. Yeryüzünün o zamanki cehennemvari koşulları gözetilerek bu ad verilmiştir. Jeolog Preston Cloud bu terimi bilinen en yaşlı kayalardan önceki dönemi tanımlamak için 1972'de türetti. W. B. Harland ise aynı dönem için Latince “eski, antik” gibi anlamlara gelen priscus sözcüğünden Priscoan Dönem terimini türetti. Bu dönem için eski eserlerde Arkeyan öncesi anlamına gelen Pre-Arkean, 19. ve 20. yüzyılda ise içinde yaşam olmayan anlamına gelen Azoic terimi sıklıkla kullanılmaktaydı.

Alt Dönemler

Hadeyan dönemin resmi bir alt dönemi yoktur. Ancak Ay için kullanılan jeolojik zaman cetvelindeki bazı dönemler, Hadeyandaki aynı zaman dilimlerini karşılamak için gayri resmi olarak kullanılmaktadır. Bu dönemler şunlardır:

Pre-Nectarian Dönem: 4.533 milyon yıl önce Ay’ın oluşmasıyla başlayıp, 3.920 milyon yıl önce Mare Nectaris’in oluşmasıyla son bulur.
Nectarian Dönem: 3.920 milyon yıl önce Mare Nectaris’in oluşmasıyla başlayıp, 3.850 milyon yıl önce sona ermiştir.

Yakın geçmişte Hadeyan öncesi dönem için Chaotian ve Prenephelean adlı dönemlerinin eklenmesi ve Hadeyan dönemin Paleohadeyan (4.567 - 4.300 myö), Mezohadeyan (4.300 - 4.100 myö) ve Neohadeyan (4.100 - 4.000 myö) olarak üçe bölünmesi önerilmiştir. Öneriye göre:

Prenephelean Dönem: Big Bang ile başlar ve Güneş Sistemi’nin oluşmasıyla son bulur. Dünya’nın oluşumundan önceki dönemi kapsar. Eoprenephelean ve Neoprenephelean olmak üzere ikiye ayrılır.^[2]
Chaotian Dönem: Dünya'nın bir gezegen olarak belirmesiyle başlayıp, Ay'ı oluşturan çarpışmayla son bulur. Eochaotian ve Neochaotian olmak üzere ikiye ayrılır.^[3]
Paleohadeyan Dönem: İlk dönem Hadeyan. 4.567 milyon yıl önce başlayıp, 4.300 milyon yıl önce son bulmuştur. Kendi içinde Hephaestean ve Jacobian olmak üzere ikiye ayrılır.
Mezohadeyan Dönem: İkinci dönem Hadeyan. 4.300 milyon yıl önce başlayıp, 4.100 milyon yıl önce sona ermiştir. Kendi içinde Canadian ve Procrustean olmak üzere ikiye ayrılır.
Neohadeyan Dönem: Son dönem Hadeyan. 4.100 milyon yıl önce başlayıp, 4.000 (bazı yerlerde 3.900) milyon yıl önce sona ermiştir. Kendi içinde Acastan ve Promethean olmak üzere ikiye ayrılır.

Bu öneriler henüz resmi bir nitelik taşımamaktadır. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından da onaylanmış değildir.^[4]

Hadeyan Döneminde kayaçlar

20. yüzyılın sonlarına doğru jeologlar Batı Grönland, Kuzeybatı Kanada ve Batı Avustralya’da Hadeyan döneminden kalma bazı kayaçlar belirledi.

Bugün bilinen en eski zirkonyum kristali 4,4 milyar yıl önceyle tarihlenmektedir.

Atmosfer ve Okyanuslar

Yeni oluşan Dünya'da sıcaklıklar, aşırı volkanizma ve gök nesneleriyle olan çarpışmalar nedeniyle çok yüksekti.

Hadeyan dönemde atmosferin nasıl bir içeriğe sahip olduğu henüz büyük bir belirsizlik içinde olsa da, bazı jeologlar büyük miktarda azot içerdiğini düşünmektedir. Bazıları ise volkanik aktiviteler nedeniyle yüksek oranda karbon dioksit ve su buharı içerdiğine inanmaktadır.^[5]

Ancak Dünya, oluşum evresinde hem yüksek sıcaklığı hem de yeterli büyüklüğe ulaşamamış olması nedeniyle, atmosferinde su bulundurması olası değildi. Bu konuda değişik teoriler olsa da bu teorilerin pek çoğu, Dünya'ya suyun uzaydan geldiği yönündedir.

Bilim adamlarına göre, gerek asteroit bandında yer alan asteroit ve kuyruklu yıldızlar gerekse de Kuiper kuşağı ve Oort bulutunda yer alan kuyruklu yıldızlar Dünya'da suyun oluşumunu sağladı. Teorilerdeki değişiklik ise suyun nereden geldiğinden ziyade hangisinin en çok katkıyı yaptığı yönündedir.^[6]

Ayrıca bakınız

Kaynak

Jeolojik devirler

Kambriyen öncesi (4.570 myö - 542 myö)

myö = milyon yıl önce

Hadean
(4.570 myö - 4.000 myö)

Arkeyan
(4000 myö - 2500 myö)

Eoarchean (4.000 – 3.600 myö) → Paleoarchean (3.600 – 3.200 myö) → Mesoarchean (3.200 – 2.800 myö) → Neoarchean (2.800 – 2.500 myö)

Proterozoik
(2500 - 542 myö)

Paleoproterozoic (2.500 – 1.600 myö)	Siderian (2.500 – 2.300 myö) → Rhyacian (2.300 – 2.050 myö) → Orosirian (2.050 – 1.800 myö) → Statherian (1.800 – 1.600 myö)

Mesoproterozoic (1.600 – 1.000 myö)	Calymmian (1.6 – 1.4 myö) → Ectasian (1.400 – 1.200 myö) → Stenian (1.200 – 1.000 myö)

Neoproterozoic (1.000 – 542 myö)	Tonian (1.000 – 850 myö) → Cryogenian (850 – 635 myö) → Ediacaran (635 – 542 myö)

Fanerozoik Devir (542 myö - günümüz)

myö = milyon yıl önce - byö = bin yıl önce

Paleozoik(542 – 251 myö)

Kambriyen (542 - 488.3 myö)

Terreneuvian (542 – 521 myö)	Fortunian (542 – 528 myö) · Age 2* (528 – 521 myö)

Epoch 2* (521 – 510 myö)	Age 3* (521 – 515 myö) · Age 4* (515 – 510 myö)

Epoch 3* (510 – 499 myö)	Age 5* (510 – 506.5 myö) · Drumian (506.5 – 503 myö) · Guzhangian (503 – 499 myö)

Furongian (499 – 488.3 myö)	Paibian (499 – 496 myö) · Age 9* (496 – 492 myö) · Age 10* (492 – 488.3 myö)

Ordovisyen (488.3 – 443.7 myö)

Erken Ordovisiyen (488,3-471,8 myö)	Tremadocian (488,3-478,6 myö) · Floian (478,6-471,8 myö)

Orta Ordovisiyen (471,8-460,9 myö)	Dapingian (471,8-468,1 myö) · Dariviliyen (468,1-460,9 myö)

Geç Ordovisiyen (460,9-443,7 myö)	Sandbian (460,9-455,8 myö) · Katian (455,8-445,6 myö) · Hirnantian (445,6-443,7 myö)

Silüryen (443.7 – 416 myö)

Llandovery (443,7-428,2 myö)	Rhuddanian (443,7-439 myö) · Aeroniyen (439-436 myö) · Telychian (436-428,2 myö)

Wenlock (428,2-422,9 myö)	Sheinwoodian (428,2-426,2 myö) · Homeriyen (426,2-422,9 myö)

Ludlow (422,9-418,7 myö)	Gorstiyen (422,9-421,3 myö) · Ludfordian (421,3-418,7 myö)

Pridoli (418,7-416 myö)	-

Devoniyen (416 – 359.2 myö)

Erken Devoniyen (416-397,5 myö)	Lochkovian (416-411,2 myö) · Pragian (411,2-407 myö) · Emsiyen (407-397,5 myö)

Orta Devoniyen (397,5-385,3 myö)	Ayfeliyen (397,5-391,8 myö) · Eyfeliyen (391,8-385,3 myö)

Geç Devoniyen (385,3-359,2 myö)	Frasniyen (385,3-374,5 myö) · Fameniyen (374,5-359,2 myö)

Karbonifer (359.2 – 299 myö)

Mississippian (359.2 – 318.1 myö)	Tournaisian / Early Mississippian (359.2 – 345.3 myö) · Viséan / Middle Mississippian (345.3 – 328.3 myö) · Serpukhovian / Late Mississippian (328.3 – 318.1 myö)

Pennsylvanian (318.1 – 299 myö)	Bashkirian / Early Pennsylvanian (318.1 – 311.7 myö) · Moscovian / Middle Pennsylvanian (311.7 – 307.2 myö) · Late Pennsylvanian (307.2 – 299 myö): Kasimovian (307.2 – 303.4 myö) · Gzhelian (303.4 – 299 myö)

Permiyen (299 – 251 myö)

Cisuralian (299-270,6 myö)	Asselian (299-294,6 myö) · Sakmarian (294,6-284,4 myö) · Artinskiyen (284,4-275,6 myö) · Kuguriyen (275,6-270,6 myö)

Guadalupiyen (270,6-260,4 myö)	Roadian (270,6-268 myö) · Wordian (268-265,8 myö) · Capitanian (265,8-260,4 myö)

Lopingian (260,4-251 myö)	Wuchiapingian (260,4-253,8 myö) · Changhsingian (253,8-251 myö)

Mezozoik (251 – 65.5 myö)

Trias (251 – 199.6 myö)

Erken Triyas (251-245,9 myö)	Induan (251-249,5 myö) · Olenekian (249,5-245,9 myö)

Orta Triyas (245,9-228,7 myö)	Anisiyen (245,9-237 myö) · Ladiniyen (237-228,7 myö)

Geç Triyas (228,7-199,6 myö)	Karniyen (228,7-216,5 myö) · Noriyen (216,5-203,6 myö) · Resiyen (203,6-199,6 myö)

Jura (199.6 – 145.5 myö)

Erken Jura (199,6-175,6 myö)	Hetangiyen (199,6-196,5 myö) · Sinemuriyen'e (196,5-189,6 myö) · Pliyensbahiyen (189,6-183 myö) · Toarcian (183-175,6 myö)

Orta Jura (175,6-161,2 myö)	Aaleniyen (175,6-171,6 myö) · Bajosiyen (171,6-167,7 myö) · Batoniyen (167,7-164,7 myö) · Kalloviyen (164,7-161,2 myö)

Geç Jura (161,2-145,5 myö)	Oksfordiyen (161,2-155,6 myö) · Kimmericiyen (155,6-150,8 myö) · Titoniyen (150,8-145,5 myö)

Kretase (145.5 – 65.5 myö)

Erken Kretase (145,5-99,6 myö)	Berriasian (145,5-140,2 myö) · Valanjiniyen (140,2-133,9 myö) · Hoteriviyen (133,9-130 myö) · Barremiyen (130-125 myö) · Apsiyen (125-112 myö) · Albiyen (112-99,6 myö)

Geç Kretase (99,6-65,5 myö)	Senomaniyen (99,6-93,6 myö) · Turoniyen (93,6-88,6 myö) · Koniasiyen (88,6-85,8 myö) · Santoniyen (85,8-83,5 myö) · Kampaniyen (83,5-70,6 myö) · Maastrihtiyen (70,6-65,5 myö)

Senozoik (65.5 – 0 myö)

Paleojen(65.5 – 23.03 myö)

Paleosen (65,5 - 55,8 myö)	Danian (65.5 – 61.1 myö) · Selandian (61.1 – 58.7 myö) · Thanetian (58.7 – 55.8 myö)

Eosen (55,8 - 33,9 myö)	Ypresian (55.8 – 48.6 myö) · Lutetian (48.6 – 40.4 myö) · Bartonian (40.4 – 37.2 myö) · Priabonian (37.2 – 33.9 myö)

Oligosen (33,9 - 23,03 myö)	Rupelian (33.9 – 28.4 myö) · Chattian (28.4 – 23.03 myö)

Neojen(23.03 – 2,588 myö)

Miyosen (23,03 - 5,332 myö)	Aquitanian (23.03 – 20.43 myö) · Burdigalian (20.43 – 15.97 myö) · Langhian (15.97 – 13.82 myö) · Serravallian (13.82 – 11.608 myö) · Tortonian (11.608 – 7.246 myö) · Messinian (7.246 – 5.332 myö)

Pliyosen (5,332 - 2,588 myö)	Piacenzian (5.332 – 3.6 myö) · Zanclean (3.6 – 2.588 myö)

Kuvaterner(2.588 – 0 myö)

Pleistosen (Buzul Çağı) (2.588 myö - 11,4 byö)	Gelasian (2.588 – 1.806 myö) · Calabrian (1.806 myö – 781 byö) · Middle Pleistocene / Ionian (781 – 126 byö) · Late Pleistocene / Tarantian (126 – 11.4 kya): Oldest Dryas* (18 – 14.67 byö) · Bølling* (14.67 – 14 byö) · Older Dryas* (14 – 13.7 byö) · Allerød* (13.7 – 12.8 byö) · Younger Dryas* (12.8 – 11.4 byö)

Holosen (11,4 - 0 byö)	Preboreal* (11.4 – 9 byö) · Boreal* (9 – 8 byö) · Atlantic* (8 – 5 byö) · Subboreal* (5 – 2.5 byö) · Subatlantic* (2.5 – 0 byö)

Kaynak: Uluslararası stratigrafik grafiği. Uluslar arası Stratigrafi Komisyonu (İngilizce). 4 Mart 2011 tarihinde alınmıştır.

This article is issued from Vikipedi - version of the 7/8/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.