Kadı defterleri

Kadı defterleri (Şer‘iyye sicilleri), Osmanlı Devleti'nde kaza kadılarının her türlü davalarda verdikleri kararları ve merkezden gelen emirleri kaydettirdikleri mahkeme kayıtlarıdır.[1]

Şehrin sosyal dokusuna, eğitimine, ekonomik ve kültürel yapısına dair zengin bilgi içeren bu defterler Osmanlı tarihini aydınlatan en önemli kaynak eserlerdendir.[2] Yazıldıkları mekân esas alınarak “mahkeme defterleri”, mahkemelerin çeşidi esas alınarak “şer’iyye defterleri” veya “şer’î mahkeme defterleri” ya da yazdıranlar esas alınarak “kadı defterleri” isimleri verilmektedir.[1] Ayrıca bütün bu örneklerde “defter” yerine “sicil” kelimesi de kullanılabilir.[1]

Kadı defterleri genelde kadının cübbesinin cebine girecek ölçüde küçük, dar ve uzuncadır [3](15×45 cm. gibi[4]). Sayfa sayıları 10-20’den 200-300'e kadar çıkabilmektedir. Defterler ortalama 100 sayfa civarındadır ve 400-500 kaydı içermektedir[4]

Osmanlı döneminde kadı defterleri, normal şartlar altında kadıdan kadıya devredilip, bulundukları mahkemelerde muhafaza edilmekteydi.[3] 1894’te Sultan II. Abdülhamid’in emriyle “Şer‘iyye Sicilleri Arşivi” kurulmuşsa da bu arşivde sadece İstanbul ve çevresindeki mahkemelere ait siciller toplanabildi. Osmanlı Devleti’nin yıkılmasıyla birlikte yerel merkezlerdeki tüm siciller harabelere ve bodrum katlarına terk edilmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra, 3 Kasım 1941 tarihinde alınan karar ile defterler müze ve kütüphanelere devredilebilmiştir.[3] Türkiye’deki defterlerin sayısı yaklaşık olarak 18.000’dir. Bunların İstanbul ve civarına ait olan 9.866’sı İstanbul müftülük arşivindedir.[1] Diğer şehirlere ait olan 7.493’ü ise 1991 yılına kadar şehir müzelerinde muhafaza edildi. İstanbul müftülük arşivinde bulunan sicillerin dışındaki defterler, 1991 yılından itibaren Millî Kütüphane'de muhafaza edilmiş;[1] 2005 yılında alınan yeni bir karardan sonra Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı bünyesinde muhafaza altına alınmıştır. Ortadoğu ve Balkan ülkelerinde 8000 civarındaki Osmanlı şer‘iyye sicilinin varlığı bilinir.[4]

Osmanlı Devleti’nde şer‘iyye sicillerinin en erken tarihli örneklerine Bursa'da rastlanmaktadır. 1455 tarihli bu defterler, 19. yüzyılın ikinci yarısında yeni mahkemelerin kurulması sebebiyle içerdiği konular açısından bir daralmaya uğramışsa da 20. yüzyıl başlarına kadar düzenli biçimde tutulmuştur.[4]

Defterlerde, ilk zamanlar mahalli olaylarla ilgili belgeler sicillerin baş tarafına, merkezden gelen ferman, berat, buyruldu gibi belgeler ise defterin son tarafına yazılmış veya bazen her ikisi de karışık bir şekilde kaydedilmiştir. Fakat 17. yüzyıldan itibaren, mahalli belgeler defterin bir başına, merkezden gönderilenler ise defter ters çevrilmek suretiyle defterin diğer başına yazılmıştır.[1]

15. ve 16. yüzyıl şer‘iyye sicillerinin önemli bir kısmı Arapça kaleme alınmıştır. XVI. yüzyıldan itibaren Arap coğrafyası dışındaki defterler çoğunlukla Osmanlı Türkçesi ile yazılmıştır. İstanbul'dan gelen belgeler ise her yerde Osmanlı Türkçesi’yle kaydedilmiştir.[4]

Tarih disiplini içerisinde sicillerin sosyal ve ekonomik tarih alanında bir kaynak olarak kullanılmasının erken örneklerini Halil İnalcık vermiştir. Ayrıca Mustafa Akdağ da çok eleştirilen Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi (I-II, İstanbul 1961, 1974) adlı çalışmasında sicil kayıtlarını kaynak olarak kullanmıştır. Sicillerden yerel tarih çalışmalarında ilk faydalananlar ise Mustafa Çağatay Uluçay ve İbrahim Gökçen'dir.[4] 1980’lerden sonra Osmanlı ve Ortadoğu çalışmalarının birçok alanında siciller artık birinci derecede tarih kaynakları şeklinde yoğun biçimde kullanılmıştır.

Kaynakça

  1. 1 2 3 4 5 6 Pay, Salih. "Bursa Kadı Defterleri ve Önemi". Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi dergisi Cilt: 10, Sayı: 2. http://dergipark.ulakbim.gov.tr/uluifd/article/download/5000018044/5000018334. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2016.
  2. ↑ Şen, Mehmet Emin. "Osmanlı Toplumunda Kadınların Mahkeme Önündeki Hukuk Mücadelesi: 235 No’lu Seydişehir Şer’iyye Sicil Defterine Göre". Turkish Studies dergisi Cilt 7/4, Güzl 2012. 3 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130203003544/http://www.turkishstudies.net:80/Makaleler/1156536145_%C5%9EenMehmet%20Emin-Faruk%20Saltekin_S-2793-2807.pdf. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2016.
  3. 1 2 3 Taş, Yasin. "Urfa Şer‘iyye Sicilleri Üzerine Bir Değerlendirme". Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Haziran 2014 Haziran 2014 Yıl 7, Sayı 17. http://www.johschool.com/Makaleler/613919011_21.%20yasin_tas.pdf.
  4. 1 2 3 4 5 6 Uğur, Yunus. "Şer‘iyye Sicilleri". Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 39. 6 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160806152405/http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin.php?idno=390010. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2016.
This article is issued from Vikipedi - version of the 9/5/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.