Kutuplar
Kutuplar, Dünya'nın en kuzey ve en güney noktalarıdır. Bu noktalar coğrafya, haritacılık, manyetizma ve kutup yıldızı açısından farklı tanımlanır. Ancak aradaki farklar küçüktür.
Coğrafi tanım
Dünya kendi ekseni etrafında yaklaşık olarak günde bir defa döner. Coğrafi tanıma göre kutuplar, dönüş ekseninin Dünya yüzeyini kestiği noktalardır. Aynı zamanda, tanım gereği bu noktalar ekvatordan en uzak noktalardır (10 000 km).
Manyetik kutup
Dünya'nın bir manyetik alanı vardır. Bu alan, kabaca kuzey-güney doğrultusundadır. Ancak manyetik kutup coğrafi kutuptan farklıdır. Her şeyden önce kuzey coğrafi kutup dolaylarında yer alan kutup manyetizma açısından kuzey değil, güney kutuptur. Aynı şekilde güney coğrafi kutup dolaylarında yer alan manyetik kutup da manyetizma açısından kuzey kutuptur. Ne var ki, bu durum pusula kullanımında bir sorun yaratmaz. Ayrıca manyetik kutuplar her yıl birkaç kilometre yer değiştirir. 20. yüzyıl boyunca manyetik kutupların toplam olarak 1100 km yer değiştirdiği saptanmıştır. 2001 yılı verilerine göre, kuzey yarıküredeki manyetik kutup 81.3 kuzey ve 114.4 batı koordinatlarındadır. 1998 verilerine göre de güney yarıküredeki manyetik kutup 64.6 güney ve 138.5 doğu koordinatlarındadır. (Bu koordinatlar birbirlerinin tam karşısında değildirler. Yani antipodal değildir.)
Geçmişte manyetik kutuplar birkaç defa yer değiştirmiş olup, gelecekte de böyle bir kutup değişikliği olabilir.
Yıldıza göre kuzey kutbu
Pusulanın bulunuşundan önce denizciler kuzey ve güney yönleri gök cisimlerinin yardımıyla saptarlardı. Kuzey yarıkürede en uygun gök cisimlerinden biri Kutup yıldızıdır (Polaris). Bulutsuz gecelerde rahatlıkla gözlemlenen Küçük ayı takımyıldızındaki bu yıldız, Dünya'nın dönme ekseninin gökküreyi kestiği noktaya çok yakındır. Arada sadece 46 dakikalık bir fark vardır ki, bu fark yeryüzü ölçülerinde yaklaşık 120 kilometreye denktir. Ancak Dünya'nın ekseninin 26000 yıllık bir periyot içersinde yön değiştirmesi sebebiyle Polaris geçmişte, daima kuzey kutup tepe noktası dolaylarında olmamıştır. Kuzey kutup tepe noktasının bir başka adayı Vega yıldızıdır. Günümüzden 12000 önce kutup yıldızı Vega'ydı. (Vega günümüzden 14000 yıl sonra da kutup yıldızı olacaktır.)
Güney coğrafi kutbu tepe noktasında ise kutup yıldızı sayılacak parlak bir yıldız yoktur.