Molla Hayâlî

Hayâlî (şair) ile karıştırılmamalıdır.

Molla Hayâlî, 15. yüzyıl Osmanlı alimi.

Fatih Sultan Mehmed devri alimlerindendir. Fıkıh, tefsir ve Arap diline dair şerh ve haşiyeler yazmıştır. Yaşadığı devrin ilmî meselelerini en iyi kavrayan âlimler arasında yer aldığı ifade edilir.^[1]

Hayatı

İznik'te dünyaya geldi. İsmi Ahmed, lakabı Şemsedin'dir. Babası; Kadı Hoca Musa Efendi idi. Babasının yanında ilk öğrenimini gördükten sonra Yeşil Medrese'de (Bursa Sultaniye Medresesi) eğitimine devam etti. Müderris Hızır Bey'den icazet aldı ve onun kızı ile evlendi.

Bir süre Hızır Bey'in yardımcısı olarak çalıştıktan sonra müderris olarak Filibe Medresesi'ne tayin edildi. "'Alâ Şerĥi’l-Aķāidi’n-Nesefiyye" adını taşıyan eserini burada yazdı; sadrazam Veli Mahmud Paşa'ya sunarak takdirini kazandı. Kitap, islam alimleri tarafından beğenilmiş ve çok defa bir imtihan metni olarak kullanılmıştır.^[1]

Hatibzâde diye şöhret kazanan Molla Tâceddin'in ölümü üzerine İznik Orhaniye Medresesi'ne tayin oldu ve hac ziyaretini yaptıktan sonra bu göreve başlamayı kabul etti. Hac ziyareti sırasında Mısır'a uğradığı düşünülür.^[1] Hayâlî, Orhaniye Medresesi'nde kısa bir dönem müderrislik yaptıktan sonra henüz otuz üç yaşında iken hayatını kaybetmiştir. Kaynaklarda yaşı üzerinde görüş birliği olsa da ölüm tarihi konusunda farklı görüşler vardır. Farklı kaynaklarda ölüm tarihi “875(1470)”, “860 (1456) yılından sonra”, “862 (1458)”, “870 (1466)” şeklinde ifade edilmiştir.^[1]

Kabri Bursa'da Zeyniler Haziresi'nde Molla Hüsrev'in kabri yakınındadır.

Titiz araştırmaları ve nazik üslûbu sebebiyle Hayâlî mahlasının verildiği kaydedilmektedir.

Molla Hayâli'nin Bursa'da Zeyniler haziresindeki kabri

Eserleri

Kelâm

• Ĥâşiye alâ Şerĥi’l-Aķāidi’n-Nesefiyye
• Şerĥu’l-Ķaśîdeti’n-nûniyye. Hocası Hızır Bey'in yazıp Fâtih Sultan Mehmed'e sunduğu Kasîde-i Nuniyye adlı risalesine yazılan şerhlerin en ünlüsüdür.^[2]
• Ĥâşiye alâ Şerĥi Tecrîdi’l-aķāid. Nasîruddîn-i Tûsî’nin Tecrîdü’l-aķāid’i üzerine Seyyid Şerîf el-Cürcânî tarafından yapılan şerhin ilk bölümüyle ilgili bir hâşiye.
• Ĥâşiye alâ Şerĥi’l-Maķāśıd. Teftâzânî'nin Şerĥu’l-Maķāśıd adlı eserinin beşinci “maksad”ına hâşiyedir.

Tefsir

• Müsveddâtü Ħayâlî ale’l-Keşşâf. Zemahşerî’'nin tefsiriyle ilgili notlar

Fıkıh

• Ĥâşiye alâ Şerĥi’l-Viķā.
• Ĥâşiye alâ Şerĥi Muħtaśari’l-Müntehâ. İbnü’l-Hâcib’in Muħtaśarü’l-Müntehâ adlı eserine Adudüddin el-Îcî tarafından yapılan şerhe Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin yazdığı hâşiyenin hâşiyesidir.

Arap dili ve edebiyatı

• et-Talîķāt ale’l-Mutavvel. Sekkâkî’nin Miftâĥu’l-ulûm’unun üçüncü bölümü için Hatîb el-Kazvînî tarafından yazılan et-Telħîś’e Teftâzânî’nin yaptığı el-Mutavvel adlı geniş şerhin ta‘likidir.

Kaynakça

1. Bebek, Adil. "Hayâlî". Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 17, yıl 1998. http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c17/c170002.pdf. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016. 
2. Yalar, Mehmet. "XV. Yüzyıl bursa Alimleri ve Arap Diline Katkıları". Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi dergisi, Cilt: 11, Sayı:2, 2002. http://dergipark.ulakbim.gov.tr/uluifd/article/download/5000018018/5000018308. Erişim tarihi: 22 Ekim 2016.