Plüton'un coğrafyası

New Horizons uzay aracından Plüton
(context; color; July 2015)

Plüton'un coğrafyası Plüton ile ilgili bölgelerin sınırlarının çizilmesini ve karakterizasyonu gerektirir. Plüton coğrafyası ağırlıklı olarak Dünya'da fizikî coğrafya adı verilene odaklanmıştır; yani Plüton üzerindeki fiziksel özelliklerin dağılımı ve kartografik temsillerini konu alır. 14 Temmuz 2015 tarihinde New Horizons uzay aracı Plüton'a uçan ilk uzay aracı olmuştur.^[1][2] Gök cisminin yanındanki kısa geçişi sırasında New Horizons, detaylı coğrafî ölçümler ve Plüton ile uydularının rasatını yaptı.^[3]

Yönelimi

Plüton, geri giden dönüşü ve 60 derecelik eksenel eğimiyle veya prograd dönüşü ve 120 derecelik bir eğimiyle tanımlanabilir. Sonraki konvansiyon sonrasında şu anda gündüz ışığı alan yarı küre kuzey yarı küre olup güney yarı kürenin çoğu karanlıktıdır. Bu, Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) ve New Horizonsi ekibi tarafından kullanılan konvansiyondur. Fakat eski kaynaklar güney yarı küreyi gerisin geri dönen tanımlayabilir ve bu yüzden güneşli tarafı güney yarı küre olarak tanımlayabilir.^[4] Doğu ve batı aynı zamanda iki konvansiyon arasında yer değiştirmiştir.

Plüton, ters yön dönüşü ve 60 derecelik eksenel eğimiyle veya düz yön dönüşü ve 120 derecelik bir eğimiyle tanımlanabilir. Sonraki konvansiyon sonrasında şu anda gündüz ışığı alan yarı küre kuzey yarı küre olup güney yarı kürenin çoğu karanlıktıdır. Bu, Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) ve New Horizons ekibi tarafından kullanılan konvansiyondur. Fakat eski kaynaklar, Plüton'un dönüşünü ters yön olarak ve bu yüzden de güneş alan tarafı güney yarı küre olarak tanımlayabilir.^[5] Doğu ve batı aynı zamanda iki konvansiyon arasında yer değiştirmiştir.

Topografik özellikler

Ayrıca bakınız: Plüton'un jeolojik özellikleri listesi

Aşağıdaki isimler New Horizons keşif timi tarafından teklif edilmiştir. Onlar muhtelif yer altı dünyasına ait tanrılar ve cinlerin adları, fakat IAU tarafından ele alınmalıdır.

Cthulhu Regio

Cthulhu, Plüton'un yüzeyinin haritasında sol taraftaki uzunlamasına koyu bölgedir.

Şeklinden ilham alarak Balina olarak da adlandırılan Cthulhu Regio, Plüton'un ekvatorunda uzunlamasına koyu bir bölge olup bir Lovecraft tanrısıdır. 2.990 km uzunluğunda olup Plüton'daki en büyük koyu bölgedir.^[6]

Tombaugh Regio

New Horizons tarafından 13 Temmuz 2015'te görüldüğü şekliyle Tombaugh Regio.

Kalp olarak da adlandırılan Tombaugh Regio, kalp şeklinde büyük ve açık renkli bir bölge olup Plüton'un kâşifi Clyde Tombaugh'nun ismi verilmiştir. Kalbin iki yarısı, parlak bir görünüşleri olmasına rağmen farklı iki jeolojik bölgedir. Batı yarısı (Sputnik Planum), doğu yarısından daha pürüzsüzdür.^[7] Kalp, uzunlamasına 1.590 km'dir.^[6] Eski tahminlere göre batı yarısı muhtemelen azot karıyla dolu olan büyük bir çarpışma krateridir (İng. impact crater).^[8] Bölgede Plüton'da ölçülmüş en yüksek karbon monoksit yoğunluğu bulunmaktadır. Kalbin güneyindeki açık renkli bölgede Plüton'un yanından geçişten sonra tespit ettiği en yüksek dağ silsileleri olan Hillary Montes ve Norgay Montes bulunmaktadır.

Bu bölge ilk defa New Horizons uzay aracı bir anomaliden sonra emniyet modundan çıktığında tespit edilmiştir. Sonradan gelen verilerle kalbin iki yarısında farklı jeolojik şekiller ve bileşimler bulunduğu anlaşılmıştır. Sol yarı, sağdakinden daha düz olup renkleri biraz farklıdır.^[7] İlk tahmine göre sol yarısı azot gazıyla dolmuş bir çarpışma krateridir. İçindeki açık renk noktalarının evvela dağ zirveleri olduğu tahmin edildi.^[8] 15 Temmuz 2015'te yayınlanmış fotoğraflar, yüzey şeklinde su buzundan yapılmış 3.400 m yüksekliğinde dağlar gösterdi; ayrıca aynı bölgede hiçbir krater göstermediğinden en azından 'kalp' bölgesinin bir kısmının 100 milyon seneden daha eski olmadığını ve böylece Plüton'un muhtemelen jeolojik olarak aktif olduğu fikrini ortaya çıkardı.^[9]

Bu özellik, New Horizons'un Plüton'un yanından geçişinden altmış yıl kadar önce beyaz bir nokta olarak ilk defa seçilmişti. Fakat şeklini ortaya çıkaracak kadar yüksek çözünürlükte resmedilmesi imkânsızdı. Bu altmış yıl boyunca lekenin karardığı tespit edildi.^[10]

Pirinç Muşta

Plüton'daki "Pirinç Muşta" bölgesi

Bir sıra yarı-düzenli aralıklarla yan yana dizilmiş düzensiz sınırları olan lekeler, Pirinç Muşta olarak adlandırılır. Çapları ortalama 480 km olup Kalp ve Balina'nın kuyruğu arasında ekvator hizasındadırlar.^[11][12] Batıdan (Tombaugh Bölgesi'nin güneyi) doğuya (Balina'nın kuyruğunun batısı), Muştalar şunlardır:^[13][14]

• Ala, Nijerya'da yaşayan İboların bir yeraltı ve hasat tanrısı
• Balrog, J. R. R. Tolkien's Yüzüklerin Efendisi fantasi romanında hayalî bir cin yarışı
• Krun, güney Irak'ta bulunan Sâbiî dininde bir yeraltı dünyası efendisi
• Meng-p'o, Çin Budizmi'nde ölüme eski hayatları unutmak için yaratan bir mitolojik şahsiyet
• Vucub-Came ve Hun-Came, K'iche' Mayan'ın Popol Vuh yazısındaki iki önemli Maya ölüm tanrısına^[15]

Halka

"Halka", Balina'nın Kuyruğu'nda çöreklenmiştir

Parlak ve halka şeklinde takriben 350 km çapında olup "Balina"'nın kuyruğu yakınlarındaki bir yüzey şekli, düşük çözünürlükteki fotoğraflarda "Halka" (İng. Donut) olarak adlandırılır.^[16] Daha yüksek çözünürlüklü resimlerde halka şeklinde görünmez.

Topografi

Plüton'un sıfır meridyeni, Charon'a bakan boylam olarak tanımlanmıştır.^[17]

Terimleme

Uluslararası Astronomi Birliği'nin Gezegen Sistemi İsimlendirme Çalışma Grubu, Plüton'un yüzey şekillerine resmî isimler vermekle mükelleftir. İsimler şu temalardan türetilecektir: kâşifler, uzay uçuşları, uzay araçları, bilim insanları ve mühedisler; hayalî kâşifler, seyyahlar, gemiler, hedef ve yola çıkma noktaları; keşfi hayal eden yazarlar ve sanatçılar; ve hayalî yeraltı dünyaları, yeraltı canlıları ve oraya giden seyyahlar. New Horizons bilim timi ile beraber çalışarak UAB, halkı da isim vermek için davet etmiş ve uzay aracının oraya varmasından evvel bu isimler üzerinde oylama yapmıştır.^[18]

Galeri

{{{Ad}}}

First signs of features on Pluto
(annotated; 10 July 2015).

Pluto viewed by New Horizons
(color; animated; July 6, 2015).

Pluto viewed by New Horizons
(annotated; 11 July 2015).

 

{{{Ad}}}

Pluto viewed by New Horizons
(11 July 2015).

Pluto viewed by New Horizons
(11 July 2015).

Pluto viewed by New Horizons
(12 July 2015).

Pluto viewed by New Horizons
(13 July 2015).

 

{{{Ad}}}

Location of Hillary Montes and Norgay Montes
(context; 14 July 2015).

Tombaugh Regio - mosaic of closeup images
(context; 14 July 2015/24 July 2015).

 

{{{Ad}}}

Hillary Montes southwest of Tombaugh Regio
(14  July 2015).

Norgay Montes south of Tombaugh Regio
(14 July 2015).^[19]

Hillary Montes and Norgay Montes
(14 July 2015).^[20]

Sputnik Planum in the center left of Tombaugh Regio
(14 July 2015).^[21]

 

Kaynaklar

1. Chang, Kenneth (14 July 2015). "NASA's New Horizons Spacecraft Completes Flyby of Pluto". New York Times. http://www.nytimes.com/2015/07/15/science/space/nasa-new-horizons-spacecraft-reaches-pluto.html. Erişim tarihi: 14 July 2015. 
2. Dunn, Marcia (14 July 2015). "Pluto close-up: Spacecraft makes flyby of icy, mystery world". AP News. http://apnews.excite.com/article/20150714/us-sci--pluto-1a20f848e7.html. Erişim tarihi: 14 July 2015. 
3. Chang, Kenneth (6 July 2015). "Almost Time for Pluto’s Close-Up". The New York Times. http://www.nytimes.com/2015/07/07/science/space/almost-time-for-plutos-close-up.html. Erişim tarihi: 6 July 2015. 
4. For example, Britt, Robert Roy (2003). "Puzzling Seasons and Signs of Wind Found on Pluto". Space.com. 9 January 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110109025459/http://www.space.com/scienceastronomy/pluto_seasons_030709.html. Erişim tarihi: 26 March 2007. 
5. For example, Britt, Robert Roy (2003). "Puzzling Seasons and Signs of Wind Found on Pluto". Space.com. 9 January 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110109025459/http://www.space.com/scienceastronomy/pluto_seasons_030709.html. Erişim tarihi: 26 March 2007. 
6. Feltman, Rachel (8 July 2015). "New map of Pluto reveals a ‘whale’ and a ‘donut’". The Washington Post. http://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2015/07/08/new-map-of-pluto-reveals-a-whale-and-a-donut/. Erişim tarihi: 14 July 2015. 
7. Feltman, Rachel (14 July 2015). "New data reveals that Pluto’s heart is broken". The Washington Post. http://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2015/07/14/new-data-reveals-that-plutos-heart-is-broken/. Erişim tarihi: 14 July 2015. 
8. Achenbach, Joel (14 July 2015). "New Horizons reaches Pluto, sees complex terrain with ‘great mounds’". The Washington Post. http://www.washingtonpost.com/national/health-science/new-horizons-finally-makes-it-to-pluto-sees-craters-and-great-mounds/2015/07/14/9bcb0f04-2a1f-11e5-bd33-395c05608059_story.html. Erişim tarihi: 14 July 2015. 
9. Orwig, Jessica (15 July 2015). "The first insanely close-up photos of Pluto reveal water on its surface". Business Insider. 9 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160509013704/http://www.businessinsider.com/the-first-insanely-close-up-photos-of-pluto-reveal-water-on-its-surface-2015-7. Erişim tarihi: 15 July 2015. 
10. Crockett, Christopher (14 July 2015). "Mission to Pluto: Live coverage: Sitting and speculating". Science News. 27 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160527142129/https://www.sciencenews.org/article/mission-pluto-live-coverage. Erişim tarihi: 15 July 2015. 
11. Chang, Kenneth (12 July 2015). "The Dark Belt Around Pluto". The New York Times. 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160310135259/http://www.nytimes.com/interactive/projects/cp/summer-of-science-2015/latest/the-dark-belt-around-pluto. Erişim tarihi: 14 July 2015. 
12. Feltman, Rachel (2 July 2015). "Pluto shows mysterious spots in new NASA photos". The Washington Post. http://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2015/07/02/pluto-shows-mysterious-spots-in-new-nasa-photos/. Erişim tarihi: 14 July 2015. 
13. Chang, Kenneth (14 July 2015). "NASA’s New Horizons Spacecraft Completes Flyby of Pluto". The New York Times. 8 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160608174141/http://www.nytimes.com/2015/07/15/science/space/nasa-new-horizons-spacecraft-reaches-pluto.html. Erişim tarihi: 14 July 2015. 
14. Rogers, Adam (14 July 2015). "The New, Nerdy Mythology of Pluto's Place Names". Wired. 18 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151118051757/http://www.wired.com:80/2015/07/new-nerdy-mythology-plutos-place-names. Erişim tarihi: 14 July 2015. 
15. "NASA gives Buddhist nickname to region of Pluto - Lion's Roar". 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160315013410/http://www.lionsroar.com/nasa-informally-names-plutonian-region-after-buddhist-deity/. Erişim tarihi: 2015-07-23. 
16. "New Horizons Map of Pluto: The Whale and the Donut". NASA. 16 July 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. https://web.archive.org/feature/new-horizons-map-of-pluto-the-whale-and-the-donut. Erişim tarihi: 17 July 2015. 
17. Bluie, Marc W.. "Mapping the surface of Pluto and Charon". SWRI. 30 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160430030604/http://www.boulder.swri.edu/~buie/pluto/plutomap1.html. Erişim tarihi: 19 July 2015. 
18. "Nominate a Name!". 18 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151118041006/http://www.ourpluto.org:80/nominate. Erişim tarihi: 21 March 2015. 
19. Chang, Kenneth (15 July 2015). "Pluto as New Horizons Saw It: Up Close and Personal". New York Times. http://www.nytimes.com/2015/07/16/science/pluto-flyby-photos-reveal-mountains.html. Erişim tarihi: 15 July 2015. 
20. Gipson, Lillian (24 July 2015). "New Horizons Discovers Flowing Ices on Pluto". NASA. 15 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160515180205/https://www.nasa.gov/feature/new-horizons-discovers-flowing-ices-on-pluto/. Erişim tarihi: 24 July 2015. 
21. Chang, Kenneth (17 July 2015). "Pluto Terrain Yields Big Surprises in New Horizons Images". New York Times. http://www.nytimes.com/2015/07/18/science/space/pluto-terrain-yields-big-surprises-in-new-horizons-images.html. Erişim tarihi: 17 July 2015. 

Ayrıcı bakınız

• Plüton'un jeolojik özellikleri listesi
• Plüton'un jeolojisi

Dış bağlantılar

• NASA Pluto factsheet
• NASA Official homepage
• New Horizons homepage
• Pluto viewed through the years (NASA; GIF animation; 15 July 2015).