Raoul Wallenberg

Raoul Wallenberg
Raoul Wallenberg'ün 1944 Haziran'ında çekilmiş fotoğrafı
Doğum	Ağustos 1912 Lidingö, İsveç
Ölüm	Temmuz 1947 (tartışmalıdır) Moskova KGB lubyanka hapishanesi
Meslek	Diplomat, Mimar, İş adamı
İnternet sitesi
The Official Raoul Wallenberg Site
Notlar 2. Dünya savaşı esnasında 100.000 lerce yahudinin hayatını kurtarmıştır.

Raoul Wallenberg (4 Ağustos 1912 – 17 Temmuz 1947) ^[1][2] İsveçli bir mimar, işadamı, diplomat ve yardımseverdi. İkici Dünya Savaşı sonlarına doğru, Nazi işgali altında bulunan Macaristan’da, Macar faşistleri ve Nazi’lerden, 100.000 i aşkın Yahudinin hayatını kurtarmasından dolayı oldukça saygı ve övgü duyulan biridir. Budapeşte’de, İsveç Özel Elçiliği görevini sürdürürken (Temmuz-Aralık 1944), Wallenberg, Yahudilere dokunulmazlık sağlayabilen pasaportlar verip, İsveç sınırları olarak sayılan, resmi olarak dokunulmaz binalarda binlerce Yahudinin hayatını kurtardı.^[3] 17 Ocak 1945’te ^[4] Budapeşte’nin Kızıl Ordu tarafından işgali esnasında, Sovyet otoriteler tarafından, casus olduğu şüphesiyle göz altına alındı ve sonra ortadan kayboldu. Daha sonra edinilen bilgilere göre, 17 Temmuz 1947’de Moskova’daki KGB ana üssü ve KGS hapishanesinin bulunduğu Lubyanka binasında öldüğü iddia edildi. Wallenberg’ün KGB Sovyet Hükümeti tarafından yakalanması, casus olduğu şüpheleri, ölümü ve Amerikan istihbaratıyla olan bağları tamamen sır olarak kaldı ve sürekli farklı spekülasyonlarla dile getirildi ^[5]

Macar Yahudilere karşı gösterdiği cesur iyiliklerinden dolayı, Wallenberg, öldüğü iddia edilen 1947’den beri birçok yardımseverlik ödülüne layık görüldü. 1981’de, Wallenberg tarafından hayatı kurtarılan insanlardan biri olan meclis üyesi Tom Lantos, Wallenberg’e fahri vatandaşlık verilmesi için kanun tasarladı. Wallenberg ayrıca, Kanada, Macaristan ve İsrail’de de fahri vatandaşlığa layık görüldü. Wallenberg, İsrail’de, Türk Diplomat Selahattin Ülkümen gibi Uluslararası Dürüstler arasına girdi ve dünyanın birçok yerinde sokaklar Wallenberg’ün adını aldı. 1981’de Wallenberg’ün insani ideallerini ölümsüzleştirmeyi amaçlayan, Birleşik Devletler Wallenberg Komitesi kuruldu. Bu Komite her yıl, bu amaç uğruna çabalayan kişilere Raoul Wallenberg ödülü vermektedir.

Raoul Wallenberg Anıtı, Wallenberg Caddesi., Tel-Aviv, Israil

Raoul Wallenberg Anıtı, Montreal

Wallenberg Anıtı, Budapeşte

Cumberland alanındaki büyük anıt, Londra

Wallenberg’ü anma plakası Budapeşte

[[Dosya:Raoul Wallenberg briefcase 2009.jpg|thumb|right|Wallenberg'ün bronz el çantası, R W başharfleriyle. Wallenberg’ün doğduğu yazlık evin öünde. Kappsta, Lidingö

Köszönöm, [Michigan Üniversitesi]]ndeki Anıt

Stockholm’deki bir anıt

Budapeşte’deki anıtlardan biri

Sovyet rejiminde kaldırılıp, yıkılışının 50.yılında tekrar yerine konulan Wallenberg anıtı (Budapeşte)

Budapeşte’deki eski İsveç Elçiliği önündeki; Carl-Ivan Danielsson, Wallenberg ve Per Anger’i anan plaket

Kudüs’teki Wallenberg caddesinin işareti

Hayatı

Wallenberg 1912’de Stokholm yakınlarında bulunan Kappsta, Lidingö’de, büyükbabası Per Johan Wising ve anneannesi Sophie Wising’in 1882’de inşa ettikleri yazlıklarında dünyaya geldi. Diğer büyük babası Gustaf Wallenberg, Tokyo, İstanbul ve Sofya’da elçiydi. Ailesi 1911’de evlenen Wallenberg’ün babası Raoul Oscar Wallenberg (1888-1912), İsveçli bir deniz subayıydı ve Raoul Wallenberg doğmadan üç ay önce kanserden öldü. Annesi Maria Sofia Wising (1891-1979) idi. 1918’de annesi, Frederik von Dardel ^[6] ile evlendi ve Guy von Dardel adında bir oğulları ve Nina Lagergren adlı bir kız çocukları oldu . 1931’de Wallenberg, Mimarlık okumak için Amerika’daki Michingan Üniversitesi’ne gitti. Üniversite’de İngilizce, Almanca ve Fransızca öğrendi ^[7]. Amerika’yı tanımak için bütün tatillerde Amerika’yı dolaştı. İsveç’e döndüğünde, Amerika’da aldığı diplomayla, ülkesinde mimar olamayacağı haberini aldı. Büyük babası Güney Afrika’nın Cape Town şehrinde, İnşaat malzemeleri satan bir İsveç şirketinin ofisinde iş buldu (11). 1935-1936 arasında, Haifa’da, bir Hollanda Banka’sının küçük birimlerinde çalıştı. 1936’da İsveç’e döndü ve Orta Avrupa Ticaret Şirketi’nde, ailesinin yardımıyla iş buldu ^[8]. Şirketin sahibi Kalman Lauer adında bir Macar Yahudiydi.

II. Dünya Şavaşı

1938 yılıyla birlikte, Miklos Horthy vekilharçlığı tarafından, Macaristan Krallığı’nda bir seri Yahudi karşıtı önlemler alındı. Bu önlemler, Naziler tarafından 1935’te yürürlüğe giren Nürnberg Irk Kanunlarını model almıştı. Alman emsalindeki gibi, bu kanunlar, Yahudileri iş sahibi olmaktan men eden, devlet için çalışan Yahudilerin sayısını oldukça azaltan ve Yahudilerle, yahudi olmayanlar arasındaki evlilikleri yasaklayan türde kanunlardı. Bu kanunlardan dolayı, Wallenberg’in iş arkadaşı Kalman Lauer, anavatanını ziyaret etmekte zorlanıyordu. Macaristan giderek Almanya’nın yörüngesine hızlıca girerek, 1940’ta İtilaf güçleri arasına ve 1941’de Almanya liderliğinde, Sovyet Birliği’nin işgaline katıldı. İhtiyaçtan dolayı, Wallenberg Lauer’in kişisel temsilcisi oldu ve Lauer’in yerine iş için ve Lauer’in ailesinden kimsenin kalıp kalmadığını öğrenmek için, Budapeşte’ye gitti. Zamanla Macarca öğrendi. Ve 1941’den itibaren, Budapeşte’yi düzenli olarak ziyaret etti ^[9]. Bir yıl içinde, Wallenberg, Şirketin eş sahiplerinden biri ve uluslararası yöneticisi oldu. Bu kapasiteyle, Wallenberg, savaşın ilk yıllarında Almanya’ya ve İşgal altındaki Fransa’ya iş ziyaretlerinde bulundu. Bu iş ziyaretleriyle birlikte, Wallenberg, Nazilerin bürokratik ve idari metotlarını yakından gözleyebildi ve bu inceleme ona sonradan çok yarayacaktı ^[10]. Bu arada, Macaristan’daki durum giderek kötüleşiyordu, çünkü savaşın gidişatı Almanya’nın ve müttefiklerinin aleyhine bir sonuca doğru ilerliyordu. Stanlingrad Savaşındaki felaket itilaf yenilgisinden sonra (ki bu savaşta Macar’ların kayıpları 84% oranında olmuştur ) Miklos Horty Hükümeti gizlice Birleşik Devletler ve Birleşik Krallık ile barış görüşmelerine başladı. Horty’nin bu ikili tutumunu öğrenen Hitler, 1944’te Macaristan’ın işgal edilmesi emrini verdi. Alman Silahlı kuvvetleri Wehrmacht, Horty’nin yerini alarak, kontrolü ele geçirdi. Budapeşte’de Almanya yanlısı piyon bir hükümet kuruldu, ama gerçek güç Alman askeri yöneticisi Edmund Veesenmayer’in elinde kaldı. Nazi’lerin kontrolüyle birlikte, Holokost’tan o ana kadar kurtulmuş olan yahudilerin hayatları tehlikeye girdi. 1944 Nisanıyla birlikte Macar yahudiler Polonya’daki toplama kamplarına gönderilmeye başlandı. Nazi’lerin nihai çözüm olarak adlandırdıkları fikrin bürokratik yaratıcı olan Adolf Eichmann’ın liderliğinde, günde 12.000 Macar Yahudisi, toplama kamplarına gönderildi ^[11].

Şavaş Mültecileri kurulu tarafından görevlendirilmesi

Macaristan’daki Yahudilerin başlarına gelenler, Holokost’un büyüklüğünün aksine çabucak yayıldı. 1944 baharında, George Mantello, Auschwitz-Bikenau toplama kampının nasıl işlediğini anlatan, şimdilerde Wetzler-Vrba Raporu olarak bilinen raporu halka yaydı. Rapor kamptan kaçan iki kişi tarafından hazırlanmıştı (16). Raporun yayınlanmasından sonra, Amerikan başkanı Franklin D. Roosevelt idaresi; yeni olarak kurulan Savaş Mültecileri Kurulu’na daha fazla ilgi gösterdi. Kurul, Hillel Kook başkanlığındaki aktivist Bergson Grubu, Hazine sekreteri Henry Morgenthau Jr ve Macaristan’daki insanlık krizine çare aramakta olan bir grup tarafından kuruldu. Başkan Roosevelt, ABD hazine departmanı görevlisi Iver C. Olsen’i Stokholm’e Savaş Mültecileri Kurulu’ nu temsil etmesi amacıyla gönderdi. Olsen özellikle Macar Yahudilerine yardım etmek için görevlendirilmişti. Bu Olsen’in tek görevi değildi çünkü Olsen ayrıca Stratejik Hizmetler Ofisi’nde operasyon bölümünde görevlendirilmişti, bu ofis, savaş zamanında ABD’nin casusluk servisini gerçekleştiren kurumdu^[12]. Budapeşte’ye gidip, Macar Yahudilerini kurtarma projesini diplomatik görev adı altında yürütebilecek birini bulma çabaları arasında Olsen, İsveçli seçkin Yahudilerden bir komite kurdu ^[13]. Bu uygun kişi Savaş Mültecileri Kurulu’nun kurtarma operasyonunu gerçekleştirecekti ^[14]. Bu komitenin üyelerinden biri, Wallenberg ‘ün iş arkadaşı Kalman Lauer’di. Lauer, Wallenberg’ü bu görev için tavsiye etti ve 1944 Haziranında Olsen, Wallenberg ile tanıştı. Toplantıdan kısa bir süre sonra Olsen, Wallenberg’ü bu göreve liderlik etmesi için atadı ^[7]. Wallenberg’ün seçimi ABD tarafından, ailesinin Almanlarla olan iş bağlantılarından dolayı hemen kabul edilmedi. Bu tür farklılıklar bir süre sonra çözüldü ve İsveç Dış İlişkiler Bakanlığı tarafından, Wallenberg’ün elçiliğe kabul edilmesini onayladı. Karşılığında Amerika’nın, Almanya ile olan serbest ticaret anlaşmalarından dolayı İsveç üzerine yaptığı baskıları azaltması istendi ^[15].

Budapeşte’deki misyonu

Wallenberg, 1944’te Budapeşte’ye ulaştığında, Yahudi karşıtı girişimler birkaç aydır etkisini göstermişti. 1944 Mayıs ve Temmuz ayları arasında, Eichmann ve görev arkadaşları, 400.000 yahudiyi, Polonya’nın güneyinde bulunan Auschwitz-Birkenau toplama kamplarına trenle göndermişti ^[10]. Wallenberg Budapeşte’ye vardığında, Macaristan’da sadece 230.000 Yahudi kalmıştı. Wallenberg, diğer diplomat arkadaşı Per Anger ile ^[16] “koruyucu pasaport” (Alm: Schutz-Pass) lar hazırladı. Bu pasaportlar, taşıyıcılarına, vatandaş olma aşamasında olan İsveçli statüsü verdi. Taşıyıcılar İsveç vatandaşı olduğundan, yahudi olsalar bile toplama kamplarına gönderilmediler. Yasal olmasalar bile, Alman ve Macar yetkililer, bu dokümanı kabul ettiler. Bazen rüşvet aldılar ^[9]. İsveç elçiliği, Alman otoritelerle anlaşarak, koruyucu pasaport taşıyıcılarının, İsveç vatandaşı gibi muamele görmelerini ve yahudi olduklarını belirten sarı armaları giymemelerini sağladı. Savaş Mültecileri Kurulu’nun topladığı paralarla, Wallenberg 32 ev kiraladı ve onları İsveç’in ülke dışı dokunulmaz sınırları olduğunu deklare etti ve bu binalara diplomatik dokunulmazlık verdi. Binaların kapısına; “İsveç Kütüphanesi”, “İsveç Araştırma Enstitüsü” gibi isimler verdi ve binaların önüne büyük İsveç bayrakları koyarak, binaların dokunulmazlığını vurguladı. Bu binalarda neredeyse 10.000 yahudi yaşadı ^[7]. Wallenberg, toplama kamplarına gönderilecek yahudileri trenlerden, koruyucu pasaport vererek kurtarma girişimi gibi hayatını tehlikeye atma noktasına kadar geldiği girişimlerde bulundu.^[17]. Macar Yahudilerini kurtarma projesi en üst seviyeye ulaştığında, proje için yaklaşık 350 kişi çalışıyordu ^[18]. Sahte pasaport düzenleyerek, casusluk yaparak, ve yahudilere barınak sağlayarak, birçok milletten insan, bu projeye destek verdi. Wallenberg, yakalanmamak ve öldürülmemek için her gece farklı bir evde uyumaya başladı ^[19]. Sovyetler Birliği Budapeşte’yi işgal etmeden iki gün önce, Wallenberg; Eichmann ve diğer arkadaşlarıyla, 70.000 Yahudi’nin yaşadığı Budapeşte Gettosunu patlatma planlarından vazgeçmeleri için rüşvet vererek anlaştı.^[9].

Kayboluşu

29 Ekim 1944’te 2. Ukrayna Cephesi, Mareşal Rodion Malinovsky liderliğinde Budapeşte’ye saldırdı ve Aralığın sonlarına doğru şehir Sovyet güçleri tarafından sarıldı. Çarpışmaların en ısındığı dönemde, 17 Ocak 1944 günü General Malinovsky, Wallenberg’ü Debrecen’deki karargaha çağırdı. Bunun nedeni, Wallenberg ve Savaş mültecileri kurulunun ABD casusu olma şüpheleriydi. "Jews in Hungary Helped by Swede". The New York Times; April 26, 1945, Thursday; Retrieved on February 14, 2007.</ref>^[20] Walenberg’ün son kaydedilen sözleri; “Malinovsky’nin yanına gidiyorum. Misafir olarak mı? Mahkum olarak mı bilmiyorum…” oldu ^[21] 1993’te, gizli Sovyet Askeri arşivlerinden çıkan raporlara göre, Wallenberg’ün tutuklama emri Komiser Nikolai Bulganin tarafından verildi ve Wallenberg’ün kaybolduğu gün ise Malinovsky’nin karargahına gönderildi ^[22]. 2003’te savaş dönemindeki yazışmalar kontrol edildiğinde, yazışmalar Wallenberg’ü, casus olabilir diye Sovyet güçlerine bildiren kişinin, Sovyet ajanı, Macar politikacı Vilmos Böhm olduğunu gösterdi ^[23]. Wallenberg’e tutuklandığından sonra ne olduğu spekülasyonlara açık kaldı. Birçok tanık, Wallenberg tutukluyken onunla karşılaştıklarını iddia etti. Wallenberg trenle Debrecen’den Romanya üzerinden Moskova’ya gönderildi ^[20]. 16 Ocak 1945 tarihinde Vladimir Dekanosov, İsveç hükümetine Wallenberg’ün, Sovyet otoritesinin koruması altında olduğunu iletti. 21 Ocak 1945’te Wallenberg, Lubyanka hapishanesine transfer edildi.

Ölümü

6 Şubat 1957’de Sovyet hükümetinin yayınladığı, 17 Temmuz 1947 tarihli bir dokümanda şu sözler yer alıyordu; “Wallenberg adlı bir mahkumun dün gece bir kalp probleminden dolayı hücresinde öldüğünü rapor ediyorum. Bana verdiğiniz talimatlara uygun olarak, benim bakımımdadır ve otopsi yapabilmek için izninizi istiyorum… Bakanı kişisel olarak ben bilgilendirdim ve bana otopsi yapmadan yakılması emredildi.” "^[24] Doküman Smoltsov adlı bir kişi tarafından ve Lubyanka hapishanesi doktoru tarafından imzalanıp, Sovyet Güvenlik Bakanı Viktor Semyonovich Abakumov’a adres edilmişti ^[2]. 1989’da Wallenberg’ün eşyaları ailesine gönderildi. 1991’de Rus hükümeti tarafından, Wallenberg’ün kaderini incelemek için Alexander Nikoleviç Yakovlev görevlendirildi. Yakovlev’in araştırmaları sonucu, Wallenberg’ün 1947’de Lubyanka’da idam edildiği ortaya çıktı ^[25]. Bu bilgilerden sonra bile Wallenberg’ün ölümü üzerindeki sis perdesi kalkmadı. Öldüğü rapor edilen tarihten sonra onu gördüğünü iddia eden mahkûmlar, konuşmalar esnasında, mahkûm İsveçli diplomat diye isminin geçmesi ve benzeri iddialar Wallenberg’ün belirtilen tarihte ölmüş olmayabileceğini ortaya koydu.

Onurlar

Wallenberg iki defa Nobel ödülü için aday gösterildi. (1948-1949)

Arjantin

Buenos Aires’te bir parkta Wallenberg Heykeli var. Heykel İngiltere’de bulunan Philip Jackson tarafından yapılan heykelin replikasıdır.

Avustralya

Melbörn’deki Yahudi Müzesi Holokost ve Araştırma Merkezinde Wallenberg’ün onuruna küçük bir anıt bulunmaktadır. Sidney’de Wallenberg Bahçesi ve Heykeli vardır.

Avusturya

Viyana’daki 22. cadde; Raoul Wallenberg olarak adlandırıldı.

Kanada

1985’te Wallenberg, fahri vatandaş oldu^[26]. 17 Ocak (Wallenberg’ün kaybolduğu gün) Raoul Wallenberg günü olarak kabul edilir.

Almanya

Batı ve Doğu Berlin’de iki Sokağa Wallenberg adı verildi.

Macaristan

2003’te fahri vatandaşlık verildi ve birçok sokak Wallenberg’ün adını aldı. Ayrıca Wallenberg Anıt Parkı da açıldı.

İsrail

1986’da Wallenberg’e fahri vatandaşlık verildi. Wallenberg Uluslararası Dürüstler arasına girdi. 5 sokak Wallenberg’ün adını aldı ve Tel Aviv’de bir heykel yapıldı.

Rusya

St. Petersburg’da heykeli var.

İsveç

Kofi Anna’nın açılışına katıldığı bir büyük anıt yapıldı.

ABD

Wallenberg’e fahri vatandaşlık verildi. 1981 ve birçok eyalette Wallenberg’ün anıtı mevcut.

Wallenberg adına verilen ödüller

ABD Raoul Wallenberg Komitesi, her yıl, Raoul Wallenberg’ün yardımseverliği ve cesurluğuna uygun davranışlarda bulunan kişiler, topluluklar ve organizasyonlara Raoul Wallenberg ödülü vermekte. Michingan Üniversitesi, her yıl, üstün yardımseverlik nişanesi olarak Wallenberg madalyası vermekte.

Kaynakça

1. Ölüm tarihi, Sovyet yetkililerinin 1957'de ailesine verdiği mektuba dayanır ve tartışmalıdır.
2. "German's Death Listed; Soviet Notifies the Red Cross Diplomat Died in Prison", New York Times, 15 Feb 1957; Retrieved on February 14, 2007
3. "Yad Vashem database". Yad Vashem. February 7, 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20070207032351/http://www1.yadvashem.org/search/index_search.html. Erişim tarihi: 2007-02-12. "who saved the lives of tens of thousands of Jews in Budapest during World War II ... and put some 15,000 Jews into 32 safe houses." 
4. Raoul Wallenberg’s arrest order, signed by Bulganin in January 1945
5. "Unraveling Raoul Wallenberg's Secrets". Time. May 19, 2008. http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1807803,00.html. 
6. www.raoul-wallenberg.eu
7. Schreiber, Penny. "The Wallenberg Story". http://www.wallenberg.umich.edu/college.html. Erişim tarihi: 2007-02-14. 
8. The company name is sometimes translated as the "Mid-European Trading Company"
9. Lester, Elenore and Werbell, Frederick E.; "The Last Hero of Holocaust. The Search for Sweden's Raoul Wallenberg", New York Times Magazine; March 30, 1980, ; Retrieved on February 14, 2007
11. The Holocaust Chronicle PROLOGUE: Roots of the Holocaust, page 526
12. Winston Churchill, in a letter to his Foreign Secretary dated July 11, 1944, wrote, "There is no doubt that this persecution of Jews in Hungary and their expulsion from enemy territory is probably the greatest and most horrible crime ever committed in the whole history of the world...." "Winston Churchill's The Second World War and the Holocaust's Uniqueness", Istvan Simon.
14. United States Holocaust Memorial Museum; Holocaust Encyclopedia; Retrieved on January 27, 2007
16. Garger, Ilya (September 2, 2002). "Milestones: Died. Per Anger.". Time (magazine). http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,501020909-346286,00.html. Erişim tarihi: 2007-02-13. 
17. "The Wallenberg Effect". The Journal of Leadership Studies. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160303201545/http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/readings/wallenberg.htm. Erişim tarihi: 2007-02-15. 
18. "Wallenberg Legacy". Raoul Wallenberg International Movement for Humanity. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304185552/http://rwallenberg-int.org/programs/rw_lesson_secondary_2006/chapter_4.htm. Erişim tarihi: 2007-02-14. 
19. "Final Report of the War Refugee Board from Sweden". February 5, 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20070205021752/http://www.raoulwallenberg.org/who/who.html. Erişim tarihi: 2007-02-14. 
20. "Report of Swedish Russian Working Group" (PDF). 1 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20071201212936/http://www.regeringen.se/content/1/c6/04/11/39/37b7322e.pdf. Erişim tarihi: 2007-02-13. 
21. "Well Taken Care Of". Time; February 18, 1957; Retrieved on February 14, 2007.
23. "Soviet double agent may have betrayed Wallenberg"; Reuters; May 12, 2003; Retrieved on February 14, 2007.
24. Chronology - Who is Raoul Wallenberg? - The Raoul Wallenberg Committee of the United States. Retrieved 2008-09-19
25. Jonathan Brent, Inside the Stalin Archives, Atlas and Co, 2008
26. "Government of Canada Honours Canadian Honorary Citizen Raoul Wallenberg". Canada. 2007. 19 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141019024451/http://www.pch.gc.ca/newsroom/index_e.cfm?fuseaction=displayDocument&DocIDCd=2N0361.