Ünlü (dilbilim)

Ünlü, sesli^[1][2] veya vokal^[3]; ses yolu görece açık durumda iken, ses tellerinin titreşmesi ile (duyulabilecek şekilde) bir engele takılmadan oluşan; hecenin en küçük birimini oluşturan konuşma sesi.^[4] Ünsüz veya sessiz karşıtıdır. Ünlülük kavramı harflerden ziyade "sesleri" tanımlar zira bir harf bazı kelimelerde ünlü, bazı kelimelerde ise ünsüz bir sesi sembolize ediyor olabilir.^[5]

Etimoloji

Uygurcada da görülen ün kelimesi Eski Türkçede "ses, avaz" anlamlarına, "ünü-" fiili ise "seslenmek, bağırmak" anlamlarına gelir.^[6] Ünlü sözcüğü muhtemelen 19. yüzyılda "meşhur" anlamında kullanılmaya başlanmıştır.^[6]

Türk yazı dillerinde ünlü

Türk dilinin bilinen ilk dönemlerinde 9 ünlünün bulunduğu belirtilmiştir: a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü. Bugün kapalı e sesi (é) yalnızca Azerbaycan Türkçesi yazı dilinde bulunur.

Türkiye Türkçesi

a, e, ı, i, o, ö, u ve ü harfleri ünlü harfler, diğer harfler ise ünsüz harfler olarak adlandırılır.

Ünlü harflerin sınıflandırılması Ünlü harfler, çıkış yeri ve dilin durumuna, dudakların durumuna, ağzın açıklığına göre şu şekilde sınıflandırılır:

• Çıkış yeri ve dilin durumuna göre
  • Kalın ünlüler: a, ı, o, u
  • İnce ünlüler: e, i, ö, ü
• Dudakların durumuna göre
  • Düz ünlüler: a, e, ı, i
  • Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
• Ağzın açıklığına göre
  • Geniş ünlüler: a, e, o, ö
  • Dar ünlüler: ı, i, u, ü

Ünlüler	Düz		Yuvarlak
	Geniş	Dar	Geniş	Dar
kalın	a	ı	o	u
ince	e	i	ö	ü

Diğer dillerde ünlü

Dünyadaki birçok dilin kendisine özgü farklı ünlü sistemi vardır.

Kaynakça

1. Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü Ahmet Topaloğlu. Ötüken Yayınları. 1989.
2. "sesli." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
3. "vokal." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
4. "vowel." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
5. "y" harfi ünlü mü, ünsüz mü? OxfordDictionaries.com. Erişim: 8 Ağustos 2012.
6. "ün." Nişanyan Sözlük. Erişim: 7 Şubat 2015.

Dış bağlantılar

• Ünlüler Türk Dil Kurumu.