12 hayvanlı takvim

12 Hayvanlı Takvimi (Çince: 地支 Dìzhī veya 十二支 Shíèrzhī; Japonca: 十二支 Jūnishi veya 干支 Eto), Türk kökenli olup Asya'da yaygın olarak kullanılmış Ayrıca Çin'de de kullanılır , takvim, aynı zamanda bir sistemdir.[1]

12 Hayvanlı Takvim'de hayvanlara göre yıllar.

Özellikleri

12 yılın 5 katı olan 60 yıllık devreleri ile Göktürkler, Uygur Türkleri, Tuna Bulgarları, İdil Bulgarları da kullanmış ve Hiung-nu'lar da Çin'in hemen kuzeyinde bulundukları için büyük ihtimalle Hun Türkleri’nde de kullanmıştır.

Göktürk Yazıtları, Uygur kitap ve hukuk belgeleri, Tuna Bulgarları'nın yazıtları, Bulgar Hakanları Listesi ve Manas Destanı'ndaki bazı olaylar da bu takvim ile tarihlendirilmiştir.[2]

Bu takvimde her hayvan bir yılı gösterir. Örneğin; “Pars Yılı” gibi. Her yılın o hayvanın özelliklerine göre şekillendiğine inanılır. Örneğin Maymun yılında eğlence ve hilenin artacağı inanışı vardır. Çağ adı verilen (ÇAĞ: 12x5=60 yıl) şeklindeki dönemler halinde ilerler ve bu rakam ortalama insan ömrüdür. Birileri "12 Hayvanlı Türk Takvimi Mete Han’ın tahta çıkış tarihi olan M.Ö. 209’da başlar" der ama, bu yanlıştır. Milattan önce 2367 yılında başlar. Çünkü Orkun anıtlarında Kültigin'in, Bilge Kağan'ın ne zaman vefat ettikleri yazılıdır. Kül Tigin 27 Şubat 731'de vefat etmiştir, bu Koyun yılının 17. günüdür. Söz konusu durum Türk takvimi "M.Ö. 209’da başlar"a uymaz ama, "Milattan önce 2367 yılında başlar"a uyar. Keza Türk Bilge Kağan da. Bilge Kağan, 25 Kasım 734'te vefat eder, 22 Haziran 735 (Domuz yılının 5. ayında) yuğu yapılıp toprağa verilir.

Tarih

Edouard Chavannes'in "Le Cycle turc des Douze Animaux 12 Hayvanlı Türk Takvimi adlı araştırmasında, Asya'da kullanılan 12 Hayvanlı takvim Türklere ait bir takvim sistemi olduğunu ve Çinlilerin bu takvimi Türklerden aldığını düşünerek "12 Hayvanlı Türk Takvimi" adı koymuştur.[3]

Yıllar

No Hayvan Diğer Söyleyişler Farklı Kaynaklarda Çince Telafuz Anlam Hakas Takvimi YönÖzellikleri
1 Sıçan Sıçgan, Sıçkan, Çıçgan Küsgü[4] Fare Küske ("sıçan") 0° KuzeyHareket, sezgi.
2 Ud Ut, Uy Buğa, Buga, Boğa chǒu Öküz İnek, İneh ("sığır") Sakinlik, akıl, bilinç.
3 Bars Barıs, Pars yín Pars Tülgü ("tilki") Atılganlık, kavga.
4 Tavışgan Tavışkan, Tovışgan Koyan, Koban[5] mǎo Tavşan Hozan ("tavşan")90° DoğuMerhamet, korkaklık.
5 Lu[not 1] Luy, Ulu, Uluğ[not 2] Bal, Balıg, Balık chén Ejderha Kileski ("ejder") Talih, zenginlik.
6 Yılan Çılan, Cılan, Zılan Yılan Çılan ("yılan") Saygı, hürmet, korku.
7 Yunt Yund, Yont, Yond Yılkı At Çilgi, Çılgı ("at")[6] 180° GüneyAcele, telaş, sürat.
8 Koy Hoy, Honın, Konın Koç, Koçkar, Huç wèi Koyun Hoy ("koyun") Sevgi, dürüstlük,çokluk.
9 Biçin Meçin, Meşin, Piçin shēn Maymun Kizi ("kişi") Eğlence, kurnazlık.
10 Tabuk Tagaku, Toguk, Toğ, Takık yǒu Tavuk Tanah ("tavuk") 270° Batı İsyan, cimrilik.
11 İt İyt, İşt Köbek, Kübek, Köpek Köpek Dorna, Torna ("turna") Sadakat, hissiyat.
12 Tonguz Tonuz hài Domuz Öski (domuz) Karmaşa ve sükunet.

Yakutlar (Sahalar) ise 12 hayvanlı yıl takvimi kullanmakla birlikte, hayvanların yerine tanrıların adlarını kullanmışlardır.

1. Cöhögöy, 2. Ayısıt, 3. İyehsit, 4. Ayığ 5. Buğor, 6. Cahın 7. Suğorun, 8. Hotoy, 9. Bayanay, 10. Sehen, 11. Tanha 12. Otun

Eski Türklerde Aylar

Bir yılda 12 ay vardı. Aylar birinçay (birinci ay) , ikinçay (ikinci ay), üçünçay (üçüncü ay), dördünçay (dördüncü ay), beşinçay (beşinci ay), altınçay (altıncı ay), yedinçay (yedinci ay), sekizinçay (sekizinci ay), dokuzunçay (dokuzuncu ay), onunçay (onuncu ay), onbirinçay (onbirinci ay) ve onikinçay (onikinci ay) şeklinde adlandırılmıştır.[7]

Oşlak Ay

Oşlak Ay (veya Aşlak Ay) - Özellikle Avrasya göçebe halklarının ve Türklerin şaman takviminde birinci aydır.[8] Uluğ Kün (Ulu Gün) yani Nevruz kutlamalarıyla birlikte yani 21 Martta başlar. Bu bahar şenliği kurban ayinleri, kutlamalar ve geleneksel eğlenceler ile gerçekleştirilir ve günümüzde de varlığını sürdürmektedir.

Son Ayy

Son Ay (Azerice "Sonay") - Türk halk kültüründe yılın ilk yarısıdır. Özellikle Azerbaycan folklorunda güz mevsiminin son aylı gecelerine denir. Azerbaycan "ayın düşüncesi"nde (mitolojik anlayışında) Ay ve Güneş sevgilidirler.[9] Onların sevgisi sonsuzdur. Ama onlar hiçbir zaman birbirine kavuşamazlar. Ancak gece ve gündüzün eşitlendiği bu günde bu sonsuz sevdalılar birbirlerinin yüzlerini görebilirler. Ama sonra kavuşamadan yine kaybederler. Azerbaycan köylerinde bu gecede çeşitli oyunlar oynarlar.

Eski Türklerde Mevsimler

Eski isim Halk takvimindeGünümüzdeFarsça (D. Anadolu, Azerbaycan)
Oğlak ay Kök, Kökev, Köklem, Köktem[10]İlkbahar Bahar
Uluğ Oğlak ayYaz, Yay, Cay Yaz
Uluğ ayGüz, Güzey, Güzlem, Güzdem Sonbahar Payız
Kadır Kış ayKış, Kıs, Hıs Kış

Günler

Türklerde gün isimlerinin yabancı kökenli olmasının sebebi bazı tarihçilere göre; göçebelik sebebiyle Türklerde gün kavramının gelişmemesidir. Türk Takvimi'nde bir gün 12 bölüme ayrılır, her bölüme Çağ adı verilirdi. Bir çağ iki saat, dolayısıyla bir gün de 24 saatti. Her bir çağ ise sekiz Kehten ibaretti. Yılbaşı olarak gece-gündüz eşitliğinin yaşandığı 21 Mart, Nevruz günü alınırdı.[11]

Yılların karşılıkları

Karşılığı Yıl
Fare 2020, 2008, 1996, 1984, 1972, 1960, 1948, 1936, 1924
Öküz 2021, 2009, 1997, 1985, 1973, 1961, 1949, 1937, 1925
Kaplan 2022 ,2010, 1998, 1986, 1974, 1962, 1950, 1938, 1926
Tavşan 2023, 2011, 1999, 1987, 1975, 1963, 1951, 1939, 1927
Ejderha 2024, 2012, 2000, 1988, 1976, 1964, 1952, 1940, 1928
Yılan 2025, 2013, 2001, 1989, 1977, 1965, 1953, 1941, 1929
At 2026, 2014, 2002, 1990, 1978, 1966, 1954, 1942, 1930
Koyun 2027, 2015, 2003, 1991, 1979, 1967, 1955, 1943, 1931
Maymun 2028, 2016, 2004, 1992, 1980, 1968, 1956, 1944, 1932
Horoz 2029, 2017, 2005, 1993, 1981, 1969, 1957, 1945, 1933
Köpek 2030, 2018, 2006, 1994, 1982, 1970, 1958, 1946, 1934
Domuz 2031, 2019, 2007, 1995, 1983, 1971, 1959, 1947, 1935

Kaynaklar

Notlar

  1. 5. yıl bazı kaynaklarda Nek = Timsah olarak geçmektedir. "Nek yılı: Timsah yılı". Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 346.
  2. Çince kökenli Luu ("ejderha") sözcüğü Türkçeleşerek Uluğ/Uluğ ("büyük") şekline dönüşmüştür. Anlam kaymasına uğraması bu varlığa yönelik büyüklük algısıyla da bağlantılı görünmektedir. Bu biçimiyle günümüzde de bazı Türk dillerinde kullanılmaktadır. Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) - (Sayfa-218)

Dış bağlantılar

This article is issued from Vikipedi - version of the 1/2/2017. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.