12 hayvanlı takvim
12 Hayvanlı Takvimi (Çince: 地支 Dìzhī veya 十二支 Shíèrzhī; Japonca: 十二支 Jūnishi veya 干支 Eto), Türk kökenli olup Asya'da yaygın olarak kullanılmış Ayrıca Çin'de de kullanılır , takvim, aynı zamanda bir sistemdir.[1]
Özellikleri
12 yılın 5 katı olan 60 yıllık devreleri ile Göktürkler, Uygur Türkleri, Tuna Bulgarları, İdil Bulgarları da kullanmış ve Hiung-nu'lar da Çin'in hemen kuzeyinde bulundukları için büyük ihtimalle Hun Türkleri’nde de kullanmıştır.
Göktürk Yazıtları, Uygur kitap ve hukuk belgeleri, Tuna Bulgarları'nın yazıtları, Bulgar Hakanları Listesi ve Manas Destanı'ndaki bazı olaylar da bu takvim ile tarihlendirilmiştir.[2]
Bu takvimde her hayvan bir yılı gösterir. Örneğin; “Pars Yılı” gibi. Her yılın o hayvanın özelliklerine göre şekillendiğine inanılır. Örneğin Maymun yılında eğlence ve hilenin artacağı inanışı vardır. Çağ adı verilen (ÇAĞ: 12x5=60 yıl) şeklindeki dönemler halinde ilerler ve bu rakam ortalama insan ömrüdür. Birileri "12 Hayvanlı Türk Takvimi Mete Han’ın tahta çıkış tarihi olan M.Ö. 209’da başlar" der ama, bu yanlıştır. Milattan önce 2367 yılında başlar. Çünkü Orkun anıtlarında Kültigin'in, Bilge Kağan'ın ne zaman vefat ettikleri yazılıdır. Kül Tigin 27 Şubat 731'de vefat etmiştir, bu Koyun yılının 17. günüdür. Söz konusu durum Türk takvimi "M.Ö. 209’da başlar"a uymaz ama, "Milattan önce 2367 yılında başlar"a uyar. Keza Türk Bilge Kağan da. Bilge Kağan, 25 Kasım 734'te vefat eder, 22 Haziran 735 (Domuz yılının 5. ayında) yuğu yapılıp toprağa verilir.
Tarih
Edouard Chavannes'in "Le Cycle turc des Douze Animaux 12 Hayvanlı Türk Takvimi adlı araştırmasında, Asya'da kullanılan 12 Hayvanlı takvim Türklere ait bir takvim sistemi olduğunu ve Çinlilerin bu takvimi Türklerden aldığını düşünerek "12 Hayvanlı Türk Takvimi" adı koymuştur.[3]
Yıllar
| No | Hayvan | Diğer Söyleyişler | Farklı Kaynaklarda | Çince | Telafuz | Anlam | Hakas Takvimi | Yön | Özellikleri |
| 1 | Sıçan | Sıçgan, Sıçkan, Çıçgan | Küsgü[4] | 子 | zǐ | Fare | Küske ("sıçan") | 0° Kuzey | Hareket, sezgi. |
| 2 | Ud | Ut, Uy | Buğa, Buga, Boğa | 丑 | chǒu | Öküz | İnek, İneh ("sığır") | Sakinlik, akıl, bilinç. | |
| 3 | Bars | Barıs, Pars | 寅 | yín | Pars | Tülgü ("tilki") | Atılganlık, kavga. | ||
| 4 | Tavışgan | Tavışkan, Tovışgan | Koyan, Koban[5] | 卯 | mǎo | Tavşan | Hozan ("tavşan") | 90° Doğu | Merhamet, korkaklık. |
| 5 | Lu[not 1] | Luy, Ulu, Uluğ[not 2] | Bal, Balıg, Balık | 辰 | chén | Ejderha | Kileski ("ejder") | Talih, zenginlik. | |
| 6 | Yılan | Çılan, Cılan, Zılan | 巳 | sì | Yılan | Çılan ("yılan") | Saygı, hürmet, korku. | ||
| 7 | Yunt | Yund, Yont, Yond | Yılkı | 午 | wǔ | At | Çilgi, Çılgı ("at")[6] | 180° Güney | Acele, telaş, sürat. |
| 8 | Koy | Hoy, Honın, Konın | Koç, Koçkar, Huç | 未 | wèi | Koyun | Hoy ("koyun") | Sevgi, dürüstlük,çokluk. | |
| 9 | Biçin | Meçin, Meşin, Piçin | 申 | shēn | Maymun | Kizi ("kişi") | Eğlence, kurnazlık. | ||
| 10 | Tabuk | Tagaku, Toguk, Toğ, Takık | 酉 | yǒu | Tavuk | Tanah ("tavuk") | 270° Batı | İsyan, cimrilik. | |
| 11 | İt | İyt, İşt | Köbek, Kübek, Köpek | 戌 | xū | Köpek | Dorna, Torna ("turna") | Sadakat, hissiyat. | |
| 12 | Tonguz | Tonuz | 亥 | hài | Domuz | Öski (domuz) | Karmaşa ve sükunet. | ||
Yakutlar (Sahalar) ise 12 hayvanlı yıl takvimi kullanmakla birlikte, hayvanların yerine tanrıların adlarını kullanmışlardır.
1. Cöhögöy, 2. Ayısıt, 3. İyehsit, 4. Ayığ 5. Buğor, 6. Cahın 7. Suğorun, 8. Hotoy, 9. Bayanay, 10. Sehen, 11. Tanha 12. Otun
Eski Türklerde Aylar
Bir yılda 12 ay vardı. Aylar birinçay (birinci ay) , ikinçay (ikinci ay), üçünçay (üçüncü ay), dördünçay (dördüncü ay), beşinçay (beşinci ay), altınçay (altıncı ay), yedinçay (yedinci ay), sekizinçay (sekizinci ay), dokuzunçay (dokuzuncu ay), onunçay (onuncu ay), onbirinçay (onbirinci ay) ve onikinçay (onikinci ay) şeklinde adlandırılmıştır.[7]
Oşlak Ay
Oşlak Ay (veya Aşlak Ay) - Özellikle Avrasya göçebe halklarının ve Türklerin şaman takviminde birinci aydır.[8] Uluğ Kün (Ulu Gün) yani Nevruz kutlamalarıyla birlikte yani 21 Martta başlar. Bu bahar şenliği kurban ayinleri, kutlamalar ve geleneksel eğlenceler ile gerçekleştirilir ve günümüzde de varlığını sürdürmektedir.
Son Ayy
Son Ay (Azerice "Sonay") - Türk halk kültüründe yılın ilk yarısıdır. Özellikle Azerbaycan folklorunda güz mevsiminin son aylı gecelerine denir. Azerbaycan "ayın düşüncesi"nde (mitolojik anlayışında) Ay ve Güneş sevgilidirler.[9] Onların sevgisi sonsuzdur. Ama onlar hiçbir zaman birbirine kavuşamazlar. Ancak gece ve gündüzün eşitlendiği bu günde bu sonsuz sevdalılar birbirlerinin yüzlerini görebilirler. Ama sonra kavuşamadan yine kaybederler. Azerbaycan köylerinde bu gecede çeşitli oyunlar oynarlar.
Eski Türklerde Mevsimler
| Eski isim | Halk takviminde | Günümüzde | Farsça (D. Anadolu, Azerbaycan) |
|---|---|---|---|
| Oğlak ay | Kök, Kökev, Köklem, Köktem[10] | İlkbahar | Bahar |
| Uluğ Oğlak ay | Yaz, Yay, Cay | Yaz | |
| Uluğ ay | Güz, Güzey, Güzlem, Güzdem | Sonbahar | Payız |
| Kadır Kış ay | Kış, Kıs, Hıs | Kış |
Günler
Türklerde gün isimlerinin yabancı kökenli olmasının sebebi bazı tarihçilere göre; göçebelik sebebiyle Türklerde gün kavramının gelişmemesidir. Türk Takvimi'nde bir gün 12 bölüme ayrılır, her bölüme Çağ adı verilirdi. Bir çağ iki saat, dolayısıyla bir gün de 24 saatti. Her bir çağ ise sekiz Kehten ibaretti. Yılbaşı olarak gece-gündüz eşitliğinin yaşandığı 21 Mart, Nevruz günü alınırdı.[11]
Yılların karşılıkları
| Karşılığı | Yıl |
|---|---|
| Fare | 2020, 2008, 1996, 1984, 1972, 1960, 1948, 1936, 1924 |
| Öküz | 2021, 2009, 1997, 1985, 1973, 1961, 1949, 1937, 1925 |
| Kaplan | 2022 ,2010, 1998, 1986, 1974, 1962, 1950, 1938, 1926 |
| Tavşan | 2023, 2011, 1999, 1987, 1975, 1963, 1951, 1939, 1927 |
| Ejderha | 2024, 2012, 2000, 1988, 1976, 1964, 1952, 1940, 1928 |
| Yılan | 2025, 2013, 2001, 1989, 1977, 1965, 1953, 1941, 1929 |
| At | 2026, 2014, 2002, 1990, 1978, 1966, 1954, 1942, 1930 |
| Koyun | 2027, 2015, 2003, 1991, 1979, 1967, 1955, 1943, 1931 |
| Maymun | 2028, 2016, 2004, 1992, 1980, 1968, 1956, 1944, 1932 |
| Horoz | 2029, 2017, 2005, 1993, 1981, 1969, 1957, 1945, 1933 |
| Köpek | 2030, 2018, 2006, 1994, 1982, 1970, 1958, 1946, 1934 |
| Domuz | 2031, 2019, 2007, 1995, 1983, 1971, 1959, 1947, 1935 |
Kaynaklar
- ↑ http://blog.milliyet.com.tr/cin-takvimi/Blog/?BlogNo=361521
- ↑ http://www.bilgicik.com/yazi/12-on-iki-hayvanli-turk-takvimi-kesifler-ve-buluslar/
- ↑ http://www.renkliweb.com/soru-cevap-2/turklerin-kullandigi-takvimler-nelerdir.html
- ↑ Kültürel Etkileşim Açısından 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Ufuk Tavkul
- ↑ 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Nergis Biray
- ↑ Khakhas-English Dictionary
- ↑ http://www.kazakturklerivakfi.org/index.php?option=com_content&view=article&id=75&Itemid=70
- ↑ Kevin Alan Brook. The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
- ↑ Dil ve Ayın Düşünce, Dilmaç Jurnalı 34. Özel Sayı, 2007 (Tahran)
- ↑ Türk Dil Kurumu, Lehçeler Sözlüğü, "bahar"
- ↑ http://bilgibirikimi.net/2011/05/28/oniki-hayvanli-turk-takvimi/
Notlar
- ↑ 5. yıl bazı kaynaklarda Nek = Timsah olarak geçmektedir. "Nek yılı: Timsah yılı". Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 346.
- ↑ Çince kökenli Luu ("ejderha") sözcüğü Türkçeleşerek Uluğ/Uluğ ("büyük") şekline dönüşmüştür. Anlam kaymasına uğraması bu varlığa yönelik büyüklük algısıyla da bağlantılı görünmektedir. Bu biçimiyle günümüzde de bazı Türk dillerinde kullanılmaktadır. Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) - (Sayfa-218)
Dış bağlantılar
| |||||||||||||||||||||||||||||