Abugida
Abugida /ˌɑːbuːˈɡiːdə/ (Ge‘ez አቡጊዳ ’äbugida), ya da diğer adıyla alfaheceleme, parçalı bir yazı sistemidir. Bu sistemde, birbirini takip eden her sessiz-sesli çifti tek bir birim olarak yazılır: Her birim bir sessiz harfi temel alır; sesli harf ise ikincil önem taşır. Bu, sessiz ve sesli harflerin aynı değerde öneme sahip olduğu alfabe ve sesli harflerin eksik olduğu veya isteğe bağlı olarak yazıldığı ebced olgularından farklıdır. (Çok akademik olunması gerekmeyen durumlarda, tüm bu yazı sistemleri alfabe olarak adlandırılabilir.) Abugidalar, Güney ve Güneydoğu Asya'da kullanılan Brahmî familyasına ait yazıları kapsar.
Bir dil bilimi terimi olarak Abugida, ilk defa Peter T. Daniels tarafından kendisine ait 1990 yazı sistemleri tipolojisinde ortaya atılmıştır. Abece sözcüğünün, Latincenin ilk üç harfi olan a be ce'den; alfabe sözcüğünün ise, Yunancanın ilk iki harfi olan alfa beta'dan gelmesine paralel olarak Abugida, Ge'ez yazısı anlamına gelen Etiyopyaca bir sözcük olup adını, yine bu yazı sisteminin ilk dört harfi olan ä bu gi da'dan alır. Daniels'in bu sözcüğü kullanış şekli göz önüne alınırsa, bir abugida; sessiz ve sesli harflerin birleşerek oluşturduğu şekillerin birbiriyle hiçbir benzerlik göstermediği hece yazısından, ve sessiz ve sesli harflerin bağımsız karakterlerle simgelendiği alfabeden farklıdır. Alfaheceleme terimi ise ilk defa 1997 yılında William Bright tarafından Güneydoğu Asya dillerini baz alarak "hem alfabe hem de hece yazısı sistemlerinin birleşmesi" fikrini yansıttığı için Hint yazılarını tanımlamak için ortaya atılmıştır.
Abigudalar uzun süre birer hece yazısı, veya hece yazısı ile alfabe arası bir oluşum olarak görülmüş olup birçok benzer isimle anılmıştır: neosyllabary (yeni heceleme) (Février 1959), pseudo-alphabet (yalancı alfabe) (Householder 1959), semisyllabary (yarı heceleme) (Diringer 1968, bu terimin farklı kullanımları da bulunmaktadır) ve syllabic alphabet (heceli alfabe) (Coulmas 1996, bu terim hece yazısının eşanlamlısı olarak kullanılmaktadır.)
Tanım
Temel olarak abigudadaki herhangi bir karakter bir sessiz harfi temsil eder. Harfler, çoğunlukla soldan sağa olmak üzere, birbirini takip ederek doğrusal bir hatta dizilir. Sesli harfler; ya diyakritik işaretlerle (ki bu işaretler yazıdaki harflerin yönüyle aynı yönde olmak zorunda değildir) ya da karakterlerin şekillerinde değişikliğe gitmek suretiyle ufak modifikasyonlarla belirtilir.
Kendisinden önce bir sessiz harfin gelmediği durumlarda sesli harfler sedasız sessizle veya özel sesli harf formları ile gösterilebilir. Devamında bir sesli harfin bulunmadığı sessiz harfleri göstermek için ise aşağıdaki yöntemler mevcuttur:
- sesli harfin eksikliğini açıkça belirten bir modifikasyon (virama),
- sesli harfi gösteren işaretin yokluğu (ancak bu yöntem, sesli harfin yokluğu ile o karakterle doğal olarak okunan sesli harf arasında anlam belirsizliği yaratır),
- kısa ünlüyü veya şva'yı gösteren bir işaret (ancak bu yöntem, kısa ünlü ile şva arasında anlam belirsizliği yaratır),
- ligatür meydana getirecek şekilde birleşik sessizler, veya,
- bağımlı sessiz harfler, ki bunlar normal formlarının biraz daha küçük veya farklı şekilde yazılmış versiyonları olabilir, veya tamamen farklı özel işaretler.
Abiguda familyası, sesli harfleri göstermek için sessiz harfin nasıl modifiye edildiğine bağlı olarak (diyakritik işaret, biçim yitimi ya da yönelme) üçe ayrılır.
- Sesli harflerin diyakritik işaretlerle; hece sonu sessizlerinin ise ligatür, diyakritik veya özel bir sesli iptali işareti ile gösterildiği, Hindistan ve Güneydoğu Asya'nın en eski ve en genişi olan Brahmî ailesi,
- Sesli harflerin, sessizlerin formlarında değişikliğe gidilerek gösterildiği; hece sonu sessizleri için ise fazladan bir formun bulunduğu Etiyopik familya,
- Sesli harflerin, sessizlerin döndürülmesi yoluyla; hece sonu sessizlerinin ise ya özel işaretlerle ya da sessizlerin üs olarak yazılmasıyla gösterildiği Krice familyası.
Maldivler'deki Tānacada bağımsız sesli harfler, ve sesli harfin eksikliğini gösteren bir işaret bulunmaktadır.
| Özellik | Kuzey Hint | Güney Hint | Tāna | Etiyopik | Kanada |
|---|---|---|---|---|---|
| Sessizi takip eden sesli gösterimi | Her sesli için farklı konuma sahip bağımsız im (diyakritik) | Birleşik diyakritik | Döndürerek | ||
| Hece başında sesli gösterimi | Her sesli için satır içinde özel harf | GDA'da Sedasız sessiz artı bağımlı sesli | Gırtlak vuruşu artı bağımlı harf | Sedasız sessiz artı bağımlı harf | |
| İçsel sesli (sesli yokluğu imi) | [ə], [ɔ], [a], veya [o] | Yok | [ə] | Yok | |
| sesli yokluğu imi | Genelde | hece sonunda sesli yoksa her zaman | Yok | ||
| Ünsüz kümesi | bileşik | Grup hâlinde veya ayrı | Ayrı | ||
| Hece sonu sessizi | ṃ, ḥ hariç satır içinde} | Satır içinde | Bağımlı | ||
| Özel hece sonu imi | Sadece ṃ, ḥ için | Yok | Sadece Batıda. | ||
| Hece sonu im konumu | Satır içinde; ama ṃ üzerinde | Satır içinde | Üs olarak veya satır içinde | ||
Hint (Brahmî)
Hint yazıları Hindistan'da ortaya çıkıp Güneydoğu Asya'ya yayılmıştır. Günümüzde hâlâ kullanılan tüm Hint yazıları Brahmî alfabesinden gelmektedir.