Diyakritik işaretler
Diyakritik imler (veya ayırıcı işaretler, düzeltme işaretleri) Türkçe de dahil birçok dilde mevcut harflere yapılan bir takım eklentilerdir. Örneğin Latin harflerine geçiş döneminde Türkçedeki ş sesini karşılamak için yeni arayışlara gidilmiş ve mevcut S harfine bir çengel eklenerek, o zamanlar hiçbir dilde olmayan Ş harfi elde edilmiştir. O > Ö veya A > Â ya da Y > Ý gibi harfler diyakritik imlere örnektir.
Bazı diyakritik imler
( ´ ) Vurgu imi (akute)
Vurgu imi (´): Sağa yatık olarak kullanılır. Aslında sesli-sessiz bütün harflerin üzerine gelebilmesi mümkündür. Kimi zaman işaretli harf üzerinde bir duraksama veya hece bölünmesiyle ortaya çıkar. Türki dillerde iki işlevi vardır:
- Vurgunun hangi hecede olduğunu işâretler. Bazen eşsesli kelimeleri birbirinden ayırmaya yarar. Meselâ, Rusçada ve Yunanca’da hemen her kelimede kullanılır, çünkü vurgunun hangi hecede yer aldığını göstermeye yarar. Böylece aynı yazılışa sâhip kelimeler de birbirinden ayrılabilir. Böyle bir vurgu uygulaması Türkçede pek mümkün değildir, çünkü hece vurgusu Türk dilinin yapısı gereği çok fazla değiştirilemez, başka heceye kaydırılamaz. Vurgunun değiştirilmesi ile kelimenin manası değişmez. Konuşma dilinde bunu ayırt edebilmek için özel bir çaba sarf edilmez. Bu nedenle de vurgunun ayrıca gösterilmesine gerek yoktur. Türki Kiril alfabelerinde Rusçadan gelen kelimelerde kullanılır.
- Üzerinde bulunduğu harfin ses değerini vurgulayarak değiştiren bir işarettir. Seslerin (harflerin) aslında biraz uzatılmasını sağlar.
- Sessiz Harflerde: Sert ve vurgulu bir söyleyiş kazandırır. Ý Türkmen alfabesinde bir harf olarak bulunur ve Türkçedeki Y sesini karşılar. Çünkü işaretsiz yalın Y harfi pek çok dilde Türkçedeki I sesine denk düşer. (Kyrgyz: Kırgız gibi). Ć ise Boşnakça’da yer alır ve Ç sesine yakın sert bir C sesi verir. Yeni Başkurt Alfabesinde Ź harfi peltek Z sesini göstermek için kullanılır. Tüm sessiz harflere uygulamak mümkündür. Mesela; Ý, Ć, Ś, Ź, Ŕ, Ĺ, Ń, Ḱ, Ẃ, Ḿ, Ṕ harfleri gibi... Böylece aslında vurgu iminin birinci işlevi olan vurgulama sağlanmış olur. Örneğin: Hać (Hacc), Haḱ (Hakk)... Ayrıca sessiz harflerde bir duraksama yaptırır. Örneğin: Aý Han ve Ayhan sözcüklerinin okunuşlarındaki farklılıkta olduğu gibi. Ayrıca Eḱmek ve Ekmek sözcüklerinin okunuşlarındaki farklılıklar yine örnek olarak verilebilir. Anadolu Türkçesinde kesme işareti biçiminde yabancı dillerden -özellikle Arapça'dan- gelen bazı kelimelerin aksanlı (duraklayarak) okunmasını sağlar. Burada asıl yapılan şey üzerine geldiği sessiz harfte bir duraklama sağlayıp, diğer heceye sesli harf ile başlamaktır. Örneğin: Kıt́a, Kuŕa, Meĺun... Türk Afabesinde bu kelimeleri bu biçimde yazabilmek için aksan işareti yerine, -belki de birbirlerine çok benzedikleri için- kesme işareti (‘) kullanılmıştır. Fakat Türkçede heceyi sessiz harfle bitirip sesli harfle başlamak Anadolu Türkçesinin yapısına uygun olmadığı için zaten söyleyişte de bu biçimler genelde tercih edilmez ve heceler kesintisiz düz okunur.
- Sesli Harflerde: Üzerine geldiği sesli harfin vurgulanarak (inceltilmeden) uzatılmasını sağlar. Mesela Tatar alfabesinde Í harfi uzatılan bir İ sesi verir. Türkçedeki sesli harflerle örnek verilecek olursa: Ánında, Bázen, Nádiren…
- Á, É, Í, Ó, Ú: Bazı Türki alfabelerde ve Macarcada bulunan vurgulu sesli harflerdir. Vurgu işâreti Macarcada sesli harfleri biraz uzatır. (Örneğin: Türkçedeki Hán’ım ve Hanım sözcüklerinin okunuşlarındaki farklılıkta olduğu gibi.)
( ` ) Aksan imi (grave)
Aksan İmi (ˋ):Sola yatık olarak kullanılır. Sözcüğün aksanlı olarak seslendirilmesine imkan tanır. Türkçede aksanlı okuyuş ancak bazı harflerin inceltilmesiyle mümkündür. Batı dillerinin aksine bu işareti Türkçede yalnızca sessiz harflerde kullanmak mümkündür. Daha çok diksiyona dayalı bir farklılığı gösterir.
- Sessiz Harflerde: Türkçede fonetik gösterge olarak sessiz harflerde kullanılabilir. K, G, L gibi harflerin inceltilmesini sağlar. Örneğin: Rüzg̀ar, Derg̀ah, Tezg̀ah, Yadig̀ar, G̀ah, Lal̀, Hal̀, Rol̀, Gol̀. Ancak bazı dillerde harfin ses değerini de değiştiren bir göstergedir. Türkçede ise yalnızca kelimelerdeki ses değerini göstermeye yarayan ve aslında etkisiz olan bir işarettir.
- Sesli Harflerde: Aksanlı harflerin normalde, işaretsiz (yalın) biçimleriyle aralarında okunuş farklılığı bulunmaz. Yalnızca kelimenin ses değerindeki bir değişikliği gösterir. Ya da yöresel söyleyiş farklılıkları bu duruma neden olur. Buna karşın Avrupa dillerindeki kimi örneklerde ölü sesli harflerin gösterilmesine yarar. Örneğin; Türkçedeki Ortàokul (Ortokul gibi okunur) veya Karàağaç (Karağaç gibi okunur) sözcüklerindeki aksana bağlı olarak telafuz edilmeyen harfleri işaretler. Buna karşın bu harfleri telafuz edenler de bulunur, ki zaten aksandan kastedilen de bu durumdur. Bu durum nadiren de olsa peş peşe okunan kalıplaşmış kelimelerdeki veya bileşik sözcüklerdeki sesli bir harften sonra tekrar yeni bir sesli harf geldiğinde ortaya çıkar. Böylesi bir durumda ilk sesli harf çok kısa olacak biçimde, iki sesli harf kaynaşarak veya bazen de baştaki sesli harfi tamamen kaybolarak okunur, bu nedenle de çoğu zaman bu sesin farkedilmesi bile mümkün olmaz. Örneğin: Nè edeceksin? (Halk ağzında: Neydeceksin? - Niydeceksin?), Nè olacak? (N'olacak?), Nè olur (N'olur)... Hatta araya sesli harf girse bile bu sesin ortaya çıktığı görülebilir. Örneğin: Nè yapacaksın? (Halk ağzında: N'apacaksın?).
( ^ ) Düzeltme imi (zirkumfleks)
Ââ Êê Îî Ôô Ûû Ĵĵ Ŝŝ Ĝĝ Ĉĉ Ĥĥ Ŷŷ Ŵŵ
Düzeltme İmi (ˆ): Türkçede yalnızca sesli harflerin üzerine gelir. Harfin ince okunmasını sağlar. Örneğin: Kar (yağış türü) ve Kâr (kazanç).
- Â: Türkçe’de kullanılır. Hafif uzun, ince bir a sesidir. Kural olarak bu inceliğin tam olarak sağlanabilmesi için biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Kâr, Hâlâ, Kâzım, Nâzım, Âlem, Kâğıt…
- Û: Türkçe’de kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
- Î: Türkçe’de kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer. Örneğin: Millî, Dînî, Çîdem, Dîdem, Îzan, Mîde…
- Ê: Gagavuzca'da kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Kürtçe kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sâdece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
- Ô: Uzatılarak okunan ince bir o sesidir. Normal O sesinden farklıdır. Türkçede sâdece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Örneğin: Bôlero, Lôkman, Âlô, Rôl, Gôl...
- İnceltme İşareti, sesli harfleri incelttiği gibi aslında kalın sessiz harfleri de gizli olarak inceltir. Özellikle L harflerinde bu durum çok belirgindir. Örneğin: Ļânet, Ļâℓe, Hâℓ̗â, Hâℓ̗ ... İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr.
Türkçede sessiz harflerde kullanımı öngörülmemiştir.
( ¯ ) Uzatma imi (makron)
Āā Ēē Ōō Īī Ūū
Uzatma İmi (ˉ): Üzerine geldiği sesli harfin (inceltilmeden) uzatılmasını sağlar. Bu harfler özellikle Letoncada kullanılır. Türkçedeki sesli harflerle örnek verilecek olursa: Tārih, Bāzı, Hākan, İşāret...
( ˘ ) Kısaltma imi (breve)
Kısaltma İmi ( ˘ ): Harflerin kısa bir söyleyiş kazandırılarak telafuzlarını sağlar. Sesli harflerde bu kısalık ancak gırtlaksı sesler çıkarmakla mümkündür. Bu nedenle sesli harflerde gırtlaksı sesleri temsil eden bir işaret haline gelmiştir.
Sesli harflerde
Türkçenin ses yapısında sesli harfe çok kısa bir söyleyiş kazandırır. Çok hızlı ve kısa olarak söylenen Ă-aa, Ĭ-ıh, Hă!, Hĕ!, Hĭ!, Ăh... gibi ünlemler bu kısalığı anlamak için örnek olarak gösterilebilir. Ayrıca bu sesli harfler Arapçadaki gırtlaktan çıkarılan Ayın (ع) harfinin türevleri (çekimli/harekeli biçimleri) olduğu için gırtlaksı harfleri göstermek için de kullanılır. Örneğin: Ĭlm (İlim), Ŭmum, Ăsker, Ĭtr (Itır)...
- Ă: Romancada ve Çuvaşçada ayrıca İtelmencede ve Hantıcada yer alır. (Bu dillerde I-A arası bir sestir.)
- Ĕ: Çuvaşçada bulunur. Romanya alfabesinde 1904'te kaldırılmıştır. (Bu dillerde İ-E arası bir sestir.)
- Ĭ: Çuvaşçanın resmi olmayan Latin alfabesinde Rusçadan geçen kelimelerde kullanılır. Pinyin alfabesinde de yer alır.
- Ŭ: Belarus ve Esperanto alfabesinde bulunur. W'ye benzeyen kısa, gırtlaksı ve yarı-sesli bir U harfidir.
- Ŏ: Çok nadiren kullanılan bir sestir. Pinyin alfabesinde, ayrıca Korece ve Hintçenin romanizasyonunda yer alır.
Türkçede kısaltma imi özellikle el yazısında İnceltme İmi ile karışma ihtimali nedeniyle sesli harflerde tercih edilmemiştir.
Sessiz harflerde
Aslında Kısaltma İminin sessiz harflerde kullanımı öngörülmemiştir. Fakat Yumuşatma İmi ile çok benzer bir şekle sahip olduğu için bu iki işaret birbirinin yerine kullanılır hale gelmiştir (aralarındaki fark ortadan kalkmıştır) ve sessiz harflerde de bu işaret kullanılmıştır. Örneğin Türkçedeki Ğ (Yumuşak G) harfi... Karon ile gösterilen harfler Breve ile de gösterilebilir: Ťť (Breve: Ťt̆ ) veya Ďď (Breve: Ďd̆ )...
( ˇ ) Yumuşatma İmi (Karon)
Yumuşatma imi ( ˇ ): Harflerin yumuşak bir söyleyiş kazandırılarak telafuzlarını sağlar. Sessiz harflerde bu yumuşatma ancak ses değerini değiştirmekle mümkündür. Bu nedenle ortaya farklı sesler (yani farklı harfler) çıkar.
Sesli harflerde
Aslında Yumuşatma İminin sesli harflerde kullanımı öngörülmemiştir. Fakat Kısaltma İmi ile çok benzer bir şekle sahip olduğu için bu iki işaret birbirinin yerine kullanılır hale gelmiştir (aralarındaki fark ortadan kalkmıştır) ve sesli harflerde de bu işaret kullanılmıştır. Örneğin Ě (Gırtlaksı E ) harfi...
Sessiz harflerde
Harflerin ses değerini değiştirerek yeni harfler oluşturur. Örneğin:
- Ň: Tatarca’da, Türkmence’de kullanılır. Genizden ve/veya gırtlaktan çıkarılan N ve G karışımı bir sestir. Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıca’daki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da, özellikle Sivas yöresinde Saňa, Baňa, Deňiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur.
- Ḽ: (Küçük harf: ḽ veya ℓ̗ ) Kiril Latinizasyonunda Љ sesini karşılamak için üretilmiştir. Türkçede bu ayrımın gerçekleştiği çok az kelime bulunduğu için ince L sesi ayrıca için bir harf yoktur. Bunlar daha çok düzeltme işareti ile gösterilen sözcüklerde yer alırlar. Bu harfin yer aldığı kelimelerin tamamındaki L harfleri dilin ucunun damağa doğru çekilmesiyle çıkarılan ve normal L sesine göre biraz daha ince olan bir sesi gösterir: Ḽâℓ̗e, Gôℓ̗ ... Üzerinde işaret bulunan ڵ veya noktalı ڶ harfi Arapça Boşnak alfabesinde ve Sorani-Kürt alfabesinde ince L sesini göstermek için kullanılır.
- Ť: Peltek T sesidir. Arapça’dan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ث). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki T sesinin peltek biçimidir. Aslında peltek S sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (T̃ ve S̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: Es̃er... Başkurt Kiril Alfabesinde "Ҫ" harfi ile gösterilir.
- Ď: Peltek D sesidir. Arapça’dan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ذ). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki D sesinin peltek biçimidir. Aslında Peltek Z sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (D̃ ve Z̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: Z̃eka... Başkurt Kiril Alfabesinde "Ҙ" harfi ile gösterilir.
- Ž: Türkmence’de ve Boşnakça’da kullanılır. Türkçedeki J sesini karşılar. Örneğin: Žale (Jale). Arapçanın romanizasyonunda ise Peltek Z (ذ: Zal) harfini gösterir.
- Č: Boşnakça’da yer alır ve özellikle Türkçeden geçen kelimelerin yazımında kullanılır. Türkçede’ki Ç sesi karşılığında kullanılır. Örneğin: Čanak (Çanak). Kiril alfabelerinin latinizasyonunda Türkçedeki J sesini göstermek için de kullanılır.
- Š: Boşnakça’da ve Çuvaşça’da kullanılır. Türkçedeki Ş harfini karşılar. Örneğin: Šećer (Şeker, “Şeçer” okunur). Arapçanın romanizasyonunda ise Peltek S (ﺙ: Se) harfini gösterir.
- J̌: Uniform Türk Alfabesinde kullanılır ve Türkçedeki Y sesini karşılar. Örneğin: Aǰaz (Ayaz).
( ° ) Halka imi (ring)
Halka İmi ( ° ): Çok sık kullanılmayan bir işarettir. İskandinav ülkelerinin alfabelerindeki harflerin üzerinde kullanılır. Bu harfin en bilinen örneklerinden birisi Ångström simgesidir ve Å ile gösterilir. İsveçli ünlü fizikçi Anders Jonas Ångström'ün adından gelir.
( ¸ ) Çengel imi (sedil)
Çç Şş Ģg̦ Ţţ Ļļ Ķķ Ņņ Ḑḑ Ḩḩ Ŗŗ
Türkçede yalnız sessiz harflerde kullanılır. Harflerin ses değerlerini değiştirir.
- Ķ: Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtça'daki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Qalın olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)… Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen K harfine benzeyen bir sesi karşılamak için noktasız ٯ harfi kullanılır.
- Ț: Gagavuzca’da ve Moğolca’da kullanılır. Türkçede bulunmayan sert bir T harfidir. TS (ʦ: T+S) olarak da seslendirilir. Moğolca’da ve Rusça’da, Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan bir sestir (Kiril Ц, Tse). Gagavuzca’da ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli kelimelerde yer alır. Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: Moğolcadaki Ţag sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur), Ţeţeg (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur). Bu harfin ses değerini en güzel gösteren sözcüklerden birisi Gagavuzcadaki Soţial şeklinde yazılan (Sosyal, "Sotsyal" gibi okunur) kelimesidir. Belarus'da yaşayan Lipka Tatarlarının alfabesinde ise TS sesini tam olarak karşılamak için
şeklinde bir harf üretilmiştir. Kazaklar ve Kırgızlarla birlikte yaşayan Çin kökeli Dungan halkı Sad harfinden biraz daha farklı olan ama yakın kaynaklardan çıkan bu sesi gösterebilmek için ڞ harfini kullanmıştır. - Ḑ: Ses olarak Boşnakça'da, Macarcada ve Bulgarcada yer alır. Türkçede bulunmayan sert bir D harfidir. DZ (ʣ: D+Z) olarak da seslendirilir. Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan bazı dillerde J harfinin türevi olan bir sestir (Kiril Ӡ, Dze). Gagavuzların da kullandığı Moldova alfabesinde (ve birebir aynı olan Rumen alfabesinde) resmi olmayan harfler arasındadır. Bu dillerdeki eski metinlerde birebir Noktalı D biçimiyle rastlanır. Günümüzde ise genelde bu harfin arkasından gelen bir Z ile birlikte kullanılır. Örneğin Macarcadaki Bodza (Boḑa: Mürver Meyvesi). Bazı alfabelerde ise Arapçadakinden biraz daha farklı olan ama yakın kaynaklardan çıkan bir DZ sesini göstermek için ڏ harfi kullanılmıştır. Belarus'da yaşayan Lipka Tatarlarının alfabesinde ise bu sesi tam olarak karşılamak için
şeklinde bir harf üretilmiştir. - Z̦: Türkçedeki J sesidir. Uygur Türkleri tarafından da kullanılmakta olan, Pinyin adı verilen ve Çinceyi Latin alfabesine çevirmekte kullanılan sistemin Uygur alfabesine uyarlanmış biçiminde Türkçedeki J sesini karşılar.
- Ḩ. Boğazın sıkılmasıyla ortaya çıkan bir sestir. Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Gırtlaktan çıkan ve hafif hırıltılı bir H olarak okunur ve söylenir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maḩrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ḩacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X).
- Ģ: Letoncada yer alan bir harftir. Anadolu Türkçesinin İstanbul ağzındaki Ğ (Yumuşak G) sesinden biraz farklıdır. Ğ harfine benzer ama sert ve hırıltılıdır (Kiril Ӷ, Ghe). Almanların gırtlaktan çıkan R harfinin taşıdığı ses değerine benzer (Ř). Arapçadaki Gayın (غ) harfidir. Batı Anadolu Türkçesinde Ğ sesine dönüşmüştür, ancak Türkiye’nin doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin: Doģan (Doğan). Buradaki Ğ hırıltılı olarak söylenir. Bu nedenle Yumuşak Ğ harfinin aksine Arapçada kelime başında da yer alabilir. Mesela: Ģayb (Ġayb)... Türkçedeki Yumuşak Ğ sesine yakın bir harfi göstermek için kimi Asya kaynaklı çevirilerde ۼ veya ݝ harfi kullanılır.
- Ņ: Leton Alfabesinde ince N sesi için kullanılır. Bu ses kimi alfabelerde Nj olarak kullanılır. Kiril alfabelerindeki karşılığı Њ harfidir. Ņᶇ harfi genizden çıkarılan N ve Y karışımı bir sesi gösterir. Uniform Türk Alfabesi'nde yer alır. Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. 1900'lü yılların başındaki Türki alfabelerde Ƞƞ olarak da kullanılmıştır. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıca’daki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Cavi Alfabesindeki üç noktalı Nga (ڠ) ise yine bu harfin karşılığında kullanılır.
- Ļ: (Küçük harf: ļ veya ℓ̗ ) Leton alfabesinde Љ sesini karşılamak için üretilmiştir. Türkçede bu ayrımın gerçekleştiği çok az kelime bulunduğu için ince L sesi ayrıca için bir harf yoktur. Bunlar daha çok düzeltme işareti ile gösterilen sözcüklerde yer alırlar. Bu harfin yer aldığı kelimelerin tamamındaki L harfleri dilin ucunun damağa doğru çekilmesiyle çıkarılan ve normal L sesine göre biraz daha ince olan bir sesi gösterir: Ļâℓ̗ , Rôℓ̗ ... Üzerinde işaret bulunan ڵ veya noktalı ڶ harfi Arapça Boşnak alfabesinde ve Sorani-Kürt alfabesinde ince L sesini göstermek için kullanılır. Bu ses Kiril Latinizasyonunda Ḽ harfi ile gösterilir. (Küçük harf: ḽ veya ℓ̗ )
( ˛ ) Kanca imi (ogonek)
Ąą Ęę Įį Ųų Ǫǫ
Yalnızca sesli harflerde kullanılır. Damaksı sesleri göstermek için tercih edilir.
( ¨ ) Çiftnokta imi (umlaut)
Türkçede ve pek çok dilde yalnızca sesli harflerde kullanılır. Ÿÿ ise pek çok dilde Türkçedeki İ sesine denk gelir. Çünkü bu dillerde Y Türkçedeki "I" sesini gösterir. Örneğin: Kyrgyz (Kırgız okunur). Bu durumda Türkçedeki İ sesi ise Ÿ olarak da gösterilir. Örneğin: Ÿkÿ (İki).
- Ä: Tatarca’da, Gagavuzca’da ve Türkmence’de kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapça’da ve Almanca’da da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azerice’de yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä” olarak yazılır. Türkçede her ikisi de "Ben" olarak yazılan Bän (Azerice: Mən, 1. Tekil Şahıs Zamiri) ve Ben (Azerice: Ben, Deri Kabartısı) sözcükleri birbirinden farklı anlamlar içerir ve ses değerleri de farklıdır. Kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Эə biçiminde de kullanılır (Kiril Э harfinden farklıdır).
- Ë: Türkçede günümüzde kullanılmayan İ-E arasında seslendirilen bir harftir. Bu ses Rusçada bulunur (Kiril: Є) ve bu dilde sıklıkla kullanılır. Bu harfe İe (Ye) adı verilir ve çevirilerde bu ses değereri ile gösterilir, ancak bu kesinlikle doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü bu harf arda arda gelen İ ve E seslerini ifade etmez. Tamamen İ-E arası farklı bir sestir. Anadolu Türkçesinde ise gerçekte mevcut olan ancak ölü bir ses olduğu bile söylenebilir. Rusçada ise yoğun olarak kullanılan ve açık olarak işitilen bir harftir. Ancak Türkçedeki gibi kaynaşan harflerin arasında değil, herhangi bir koşula bağlı olmadan ortaya çıkan ve Ruslar tarafından diğer seslerden rahtalıkla ayırt edilebilen belirgin bir sestir. Bu sese Türkçede verilebilecek başka bir örnek ise El (organ) ve Ël (yurt) sözcüklerinin arasındaki farktır. Ël sözcüğü zamanla "İl" biçimine dönüşmüştür. Türkmenëli, Kırklarëli, Tuncëli...
- Ï: Türkçedeki İ sesidir.
( ~ ) Dalga imi (tilde)
- Türkçe’de bulunmayan peltek harflere yabancı kökenli kelimelerde rastlanır (D̃, Z̃, T̃, S̃).
( ˙ ) Üstnokta imi (süperdot)
Genellikle Türkçede bulunmayan doğal vurgulu (emfatik) harfleri göstermek için kullanılır.
- Ṡ: Arapçadaki Sad/Tsad (ص) harfini karşılar. Örneğin: Ṡadaka, Ṡahib, Ṡabun, Huṡuṡ.
- Ḋ: Arapçadaki Dad/Zad (ض) harfini karşılar. Örneğin: Ramaḋan, Kaḋı, Kaḋa, Ḋarb, Ḋarbe, Arḋ...
- Ṫ: Arapçadaki Tı (ط) harfini karşılar. Arapçada bu harf Türkçede bulunmayan D ve T arası bir sesi gösterir. Örneğin: Ṫarık...
- Ż: Arapçadaki Zı (ظ) harfini karşılar. Arapçada bu harf Türkçede bulunmayan Z ve S arası vızıltılı bir sesi gösterir. Örneğin: Żan...
( . ) Altnokta imi (subdot)
Ḳḳ Ṃṃ Ṛṛ
Türkçede özellikle el yazısında Çengel ile Altnokta farkı ortadan kalkmıştır.
( ̵ ) Ortaçizgi (stroke)
Ƀƀ Ƶƶ Ɍɍ Đđ Ŧŧ Ҟҟ Ᵽᵽ
Ortaçizgili harfler el yazısında zaman zaman kulanılmakla beraber bunların aslında ses değerleri açısından herhangi bir işlevi yoktur ve genellikle eşsesli kelimeleri ayırt etmekte veya bir el alışkanlığı olarak kullanılmaktadır. Çoğu zaman vurgulu ve kalın bir söyleyişi göstermeye yarar. Buna karşın kimi dillerde ses değerini de değiştirdiği uygulamalar vardır.
- Đ: Türkçede yalnızca el yazısında eşsesli kelimeleri ayırmak için kimi zaman bu kullanıma rastlanır. Bu harfi içeren kelimelerin büyük bir kısmı halk ağzında D ile de karşılanabilen T sesini de ihtiva eder: Dolu (tam olma) ve Đolu (yağış şekli) sözcükleri arasındaki fark başka bir örnektir. Benzer biçimde Đon (giysi) ve Don (buzlanma) sözcükleri örnek olarak gösterilebilir... Bu sesin Türkçede yer aldığı başka bir kelime ise Arđ (Arka) sözcüğüdür. Kimi yörelerde Ard kimi yörelerde ise Art olarak telafuz edilir.
- Ƶ: Türkçede yalnızca el yazısında eşsesli kelimeleri ayırmak için kimi zaman bu kullanıma rastlanır. Vurgulu bir Z sesini içeren ses ayrımlarını gösterir. Örneğin: Ƶar ve Zar farkı. (Uniform Türk Alfabesinde yer alır ve Türkçede'ki J sesi karşılığında kullanılır.)
Diğer Örnekler: Ƀağ (bahçe) ve Bağ (düğüm), Ҟurt (yırtıcı) ve Kurt (larva), Ᵽas (oksitlenme) ve Pas (iletme), Roman (kitap) ve Ɍoman (millet adı) farkları...
Diyakritik işaretlerin tüm harflere eklenmesi
Karakter Eşlem aracında yer alan ve adının başında Combining (kombine/eklemlenebilir) yazan işaretler herhangi bir harften sonra eklendiğinde o işaret otomatik olarak harfin üzerine yerleşir. Tüm Combining (Kombine) işaretleri görmek için Unicode (Ünikod) bir karakter kümesi seçmek gereklidir. Örneğin Lucida Sans Unicode gibi... Burada dikkat edilmesi gereken hususu herhangi işaretin Normal biçimi ile Combining (Kombine) biçiminin görüntüde birbiri ile aynı olduğudur. Normal biçim kullanıldığında harfin üzerine eklenmez, yanında durur. Bu nedenle adının başında Combining (Kombine) yazan işaret seçilmelidir. Örneğin: Combining Acute Accent, Combininig Tilde gibi...
Uygulamaya örnek
Herhangi bir harfe, mesela "M" (veya küçük "m") harfinin üzerine dalga (tilde) işareti ( ̃ ) eklenmek istendiğinde bu harfin işaretli biçimi karakterler arasında bulunamıyorsa şu işlemler uygulanır:
- M harfi yazıldıktan sonra Combining Tilde ( ̃ ) işareti bulunup, harften hemen sonra peşepeşe yazılır. Böylece ortaya M̃ harfi (veya m̃ harfi) çıkar.
- Bu işlem combining (kombine-eklemlenebilir) biçimi olan tüm işaretler için uygulanabilir.
- Harften önce yazılırsa işe yaramaz.
- Harften sonra boşluk bırakılırsa işe yaramaz.
- Adının başında combining (kombine) yazmayan işaretler harfin üzerine eklenmez yanında durur.
Bazı combining (kombine/eklemlenebilir) işaretler
Bu işaretler aşağıdan kopyalanarak herhangi bir harften sonra yazıldığında harfin üzerine eklenir. Aşağıdaki işaretler kesinlikle bu simgelerin normal biçimleri değildir. Combininig (eklemlenebilir) halidir.
- ( ̀ ): Combininig Grave (Kombine Aksan)
- ( ́ ): Combininig Akute (Kombine Vurgu)
- ( ̃ ): Combininig Tilde (Kombine Dalga)
- ( ̂ ): Combininig Circumflex (Kombine Şapka)
- ( ̄ ): Combininig Macron (Kombine Uzatma)
- ( ̈ ): Combininig Diaeresis (Kombine Çiftnokta)
- ( ̌ ): Combininig Caron (Kombine Yumuşatma)
- ( ̊ ): Combininig Ring (Kombine Halka)
- ( ̛ ): Combininig Horn (Kombine Duyarga)
- ( ̇ ): Combininig Superdot (Kombine Üstnokta)
- ( ̍ ): Combininig Superline (Kombine Üstçentik)
- ( ̩ ): Combininig Subline (Kombine Altçentik)
- ( ̦ ): Combininig Subcomma (Kombine Altvirgül)
- ( ̧ ): Combininig Cedilla (Kombine Çengel)
- ( ̨ ): Combininig Ogonek (Kombine Kanca)
- ( ̱ ): Combininig Submacron (Kombine Altçizgi)
- ( ̰ ): Combininig Subtilde (Kombine Altdalga)
- ( ̭ ): Combininig Subflex (Kombine Altşapka)
Bazı dillerde diyakritik imler
- Almanca = ä, ö ve ü.
- Çekçe = á, č, ď, é, ě, í, ň, ó, ř, š, ť, ú, ů, ý ve ž
- Esperanto = ŭ, ĉ, ĝ, ĥ, ĵ ve ŝ.
- Estonca = ä, ö, ü ve õ
- Faroe Dili = á, ð, í, ó, ú, ý, æ ve ø.
- Fince ve İsveççe = ä, ö, å ve bazı yabancı sözcüklerde š ž.
- Fransızca = à, é, è, ê, â ve œ.
- Guaraní Dili = Ã, Ẽ, G̃, Ĩ, Ñ, Õ, Ű ve Ỹ.
- İspanyolca = ñ, ó, í, ú ve á
- İsveççe = ä, å ve ö
- İzlandaca = á, ð, é, í, ó, ú, ý ve ö
- Kürtçe = ç, ş, î ve û
- Lehçe = ą, ć, ę, ł, ń, ó, ś, ź ve ż.
- Letonca = ā, ē, ī, ū, ŗ, ļ, ķ, ņ, ģ, š, ž ve č
- Litvanyaca = a, ą, č, ę, ė, į, š, ų, ū ve ž.
- Livonyaca = ā, ä, ǟ, ḑ, ē, ī, ļ, ņ, ō, ȯ, ȱ, õ, ȭ ŗ, š, ț, ū ve ž.
- Macarca = á, é, í, ó, ú, ő, ű, ö ve ü
- Maltaca = ċ, ġ, ż ve ħ.
- Norveççe ve Danca = æ, ø ve å.
- Rumence = ă, â, î, ş, ș ve ț
- Slovakça = á, ä, č, ď, é, í, ľ, ĺ, ň, ó, ô, ŕ, š, ť, ú, ý ve ž
- Türkçe = ç, ş, ğ, ü, ö, â, û, ı, î ve İ
Kaynakça
- Rose Hartmann: Duden. Satz und Korrektur. Herausgegeben von Brigitte Witzer. Dudenverlag, Mannheim 2003, ISBN 3-411-70551-5, S. 341.
- Hadumod Bußmann: Lexikon der Sprachwissenschaft. 4. Auflage. Verlag Kröner, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-520-45204-7.
- Sur diacritics.typo.cz. Diacritics Project @ Typo.cz (Conseils pour la création de police de caractères avec diacritiques)