Kürtçe

Kürtçe
Kurdî, كوردی, Kurdí[1]
Bölge Irak, İran, Suriye, Türkiye, Ermenistan, Gürcistan, Azerbaycan
Konuşan sayısı

20 - 30 milyon[2]

Only very rough estimates are possible.  (2007)[3]
Dil aileleri
Hint-Avrupa dil ailesi
Erken formlar:
Med dili
Diyalektler
Güney Kürtçe
Yazı sistemi Latin, Arap, Fars, Kiril
Resmî durumu
Resmî dil

 Irak[4]

Onaylanmış azınlık dili  Ermenistan[5]
Dil kodları
ISO 639-1 ku
ISO 639-2 kur
ISO 639-3 kur

Kürtçe (Kürtçe: Kurdî, کوردی) veya Kürt dilleri, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren[6] ve Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu, Suriye'nin kuzeyi, Irak'ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran'ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulan bir dil grubudur.[7] Orta Doğu'nun Arapça, Türkçe ve Farsçadan sonra en çok konuşulan dördüncü dilidir[8]. Başlı başına tek bir dil değil Türk dilleri örneğinde olduğu gibi birçok farklı lehçeden oluşan bir dil grubudur. Türkiye'de Kürtçe ile kastedilen büyük oranda bu dil grubunun ülkede en çok konuşulan kolu olan Kurmancidir.

Coğrafi dağılımı

Kürtçe; yukarıda belirtilenler haricinde Ermenistan, Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde az sayıda konuşanı bulunmaktadır.

Lehçeler

Kürtçe'nin konuşulduğu bölgeler

Kürtçenin genel olarak kabul gören dört lehçesi vardır: Kurmanci, Sorani, nispeten az sayıda kişi tarafından konuşulan bir güney lehçesi ve Leki ve Kelhuri[9][10].Zazaca (Zazaki) da bazı dilbilimciler tarafından Kürtçenin bir lehçesi olarak değerlendirilmektedir. Zazaların kendi dillerini isimlendirmelerinin de bunda etkisi vardır. Ayrica Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde, Bingöl Kürtlerinden söz edilirken Zazaki lehçesini konuşan Kürtler diye bahseder.[11] Zazaca dilbiliminde Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna ait olarak sınıflandırılır.[12] İran grubunun içinde Kuzeybatı dalına hesaplanır, burada Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan jenetik grubunu oluşturur.[13][14]

Alman dil bilimcisi Jost Gippert[15] ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba sayar ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubunu adını verir. [16]. Hazar Denizi kıyısındakı konuşulan Kuzeybatı İran dilleri de Zazacaya gramer ve sözcük bakımından büyük bir benzerlik arzeder.

Avram Noam Chomsky, Avrupalı öğrencilerin Zazaca üzerine yaptığı bir araştırmada Zazaca için "Müstakil bir dildir" ibaresini kullandı. Noam Chomsky, üniversite öğrencilerinin "Zazaki" konulu araştırma konusunda yapılan çalışmada üniversite öğrencilerinin sorularına cevap verdi. Hazırlanan video içerisinde Zazacanın bir dil olduğu gerçeği bilim adamları ve katılımcılar tarafından sürekli vurgulanırken Dil bilim hususunda büyük otorite olarak nitelendirilen Chomsky'ın Zazacanın ayrı bir dil olduğunu vurgulaması ile noktalanıyor.[17]

Kurmanci (Kuzey Kürtçe)

Kurmanci, en yaygın Kürt lehçesidir. 8-10 milyon kişi tarafından Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan'da konuşulmaktadır. 1930'lu yıllardan itibaren Kurmanci Kürt-Latin alfabesi ile yazılmakta ve şu anda dil genişletme sürecini yaşamaktadır.

Cizre'deki Botani şivesini standard lehçe yapma yönünde çabalar vardır. Bu şive Kamuran Bedirxan tarafından 1920'lerde Kürt grameri üzerine yazılan kitap için temel olarak alınmıştır. Arapça kökenli sözcükler öbür şivelerin ve lehçelerin öz Kürtçe karşılıklarıyla değiştirilmeye de gayret ediliyor.

Kurmancinin şiveleri: Sancari, Cudikani, Urfi, Botani, Beyazidi, Hakkari, Koceri, Cezire, Akra, Dohuk, Amadiye, Zaho, Surçi, Koçani, Erzurumi, Bircandi, Elburzi, Herki, Şikaki.

Sorani (Orta Kürtçe)

Soraninin yazımı için çoğunlukla Arap-Fars alfabesi kulӀanılır. Son zamanlarda Kürtçe, Latin alfabesine geçme teşebbüsleri de olmuştur. Bu lehçede yazılı kaynak nispeten çoktur.

Soraninin dağılımı Süleymaniye'ye kadar uzanan Kürt Baban hanedanlığınla bağlıdır. Bu şehrin ticari gücü Soraninin yaygınlaşmasını sağlamıştır, böylece Kelhuri ve Havrami konuşanların sayısı azalmıştır.

Bugün Sorani, Kurmanci için saf sözcük türetme kökeni olarak görülüyor.

Şiveler: Erbili, Pişdari, Kerküki, Hanakini, Kuşnavi, Mukri, Süleymani, Bingirdi, Garrusi, Ardalani, Sanandaji, Varmava, Garmiyani, Cafi .

Güney Kürtçe

Şiveler:

Diğer şiveler: Gerusi (Bıcari), Melekşahi, Kolyayi, Baryayi, Kürdali

İran-Irak hattı dışında Türkiye'de Şeyhbızın aşireti tarafından konuşulur.

Leki

Güney lehçesine yakınlık arzeder, fakat zamanla Farsçanın etkisi altında kalmıştır. Batı Luristan, İlam ve Hamadan eyaletlerinde: Aliştar, Kuhdaşt, Nurabad-i Dulfan ve Hürremabad'da konuşulur.

Zendler'in kullandiği lehçedir.

Kürtçe'nin lehçeleri

Türkçe Kelhurî Soranî Lekî Kirmaşanî Kurmancî Zazakî Hewramî Bacalanî
Ben Mi Min Min Min Ez, MinEzAmin, Min Min, Emin
SenTiToTû Tu Tu, teTi, ToTo, Etû, TûTi, To
Ben yapıyorumMi kemMin dekemMin mekem Min kem Ez dikim Ez kenuAmin/Min mekerû Min mekere
Ben gidiyorum Mi çim Min deçim Min Meçim Min çimEz diçim Ez SonaMin milû Min melû
Çok Fire Zor FiraFere, zyad Pir, Gelek, Zaf ZafZor/fira fire
SöylediWetGot/WitWat/vitWit Got VatWat/vat Wet
Şimdi Îrênge EstaÎske/ÎseÎreňe, ÎseNiha, Vêsta, Nika Nikaîseêste
Geldi- Hat-Hat-Het- Hat-Hat-ame-ame-ame-
Ses HenaBang, DengHena DeňDengVengDengDeng
BüyükKel´nGewre Kel´nGewre, QeüGewre, Gir, MezinPîlGore Gewre
RüzgarWaBaWa/vaWaBaVaVa/Wa Va
YağmurWaranBaranWaran/varanWaranBaranVaranBaran Baran
Bozuk(Harap)GenXirapGen/xirawXeraw, GenXirab/genîXirabXirab xirab

Alfabeler

Kürtçe Latin, Kiril ve Arap alfabeleriyle yazılır:

Arap harflerinden oluşan Kürtçe alfabesi

Kürtçenin günümüze kadar gelen birçok eseri Arap harfleri temelli alfabeyle yazılmıştır. Klasik Kürt Edebiyatı şiirleri, divan, mevlid ve diğer birçok eserleri bu alfabeyle yazılmştır. Bu alfabe Arap alfabesine Farsça'daki پ (p), چ (ç), ژ (j), گ (g) harfleriyle Kürtçeye has ڤ (v) harfinin eklenmesinden oluşur. Günümüzde Soranî lehçesi için kullanılan alfabede bu harflerin dışında ڕ (rr), ڵ (ll), ە (e), ێ (ê), ۆ (o) harfleri de eklenmiştir. Arapça'daki ث (se), ذ (zel), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı) harfleri ise Soranî alfabesinde bulunmaz.

Latin-Kürtçe Alfabesi

Latin harflerini temel alan Kürtçe alfabe 31 harften oluşur.

Bu alfabece karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. Ünlüler a, e, ê, i, î, o, u, û'dir.

Karşılaştırma

Kurmanci-Latin Kiril Sorani Arap-Fars-Alfabesi UFA
A a A a ئا ـا ا [aː]
B b Б б ب ـبـ ـب بـ [b]
C c Щ щ ج ـج ـجـ جـ [ʤ]
Ç ç Ч ч چ ـچ ـچـ چـ [ʧ]
D d Д д د ــد [d]
E e Ә ә ە ـه ئە [ɛː]
Ê ê E e ێ ـێ ـێـ ێـ ئێـ [e]
F f Ф ф ف ـف ـفـ فـ [f]
G g Г г گ ـگ ـگـ گــ [g]
H h h h هـ ـهـ [h]
I i Ъ ъ Yok [ɯ]
Î î И и ى ئى ـيـ يـ [iː]
J j Ж ж ژ ـژ [ʒ]
K k К к ک ـک ـکـ کــ [k]
L l Л л ل ـل ـلـ لــ [l]
Yok Yok ڵ ـڵ ـڵـ ڵــ [lˁ]
M m M м م ـم ـمـ مــ [m]
N n H н ن ـن ـنـ نــ [n]
O o O o ۆ ـۆ ئۆ [o]
P p П п پ ـپ ـپـ پــ [p]
Q q Q q ق ـق ـقـ قــ [q]
R r P p ر ـر [r]
Yok Yok ڕ ـڕ [ʀ]
S s C c س ـس ـسـ ســ [s]
Ş ş Ш ш ش ـش ـشـ شــ [ʃ]
T t T т ت ـت ـتـ تــ [t]
U u Ö ö و ـو ئو [œ]
Û û Y y وو ـوو [uː]
V v B в ڤ ـڤ ـڤـ ڤـ [v]
W w W w و ـو [w]
X x X x خ ـخ ـخـ خـ [x]
Yok Yok غ ـغ ـغـ غــ [ɣ]
Y y Й й ى ئى ـيـ يـ [j]
Z z З з ز ـز [z]

Fonetik

Kürtçenin seslendirmesi yazılımla çoğu zaman aynı olan 31 harfinden, sekiz tane ünlü vardır (a e ê i î o u û) ve 23 ünsüz (b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z).

Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z    Bunun yanında "xw" ve "rr" digrafı da vardır.

Alfabedeki 31 harfle yazılan seslerin dışında ç, k, p, t seslerinin sert ve yumuşak olmak üzere iki farklı telaffuzu vardır. Latin-Kürtçe Alfabesini hazırlayan Celadet Ali Bedirhan da bu sesler arasındaki nüanslardan bahseder. Bunlar için alfabeye harf eklemek gerekmediği görüşündedir, fakat mesela x harfinin varyantı olan (Arapça'daki gayn غ harfi gibi telaffuz edilen) ses için Ẍẍ işaretini isteyenlerin kullanması için önerir[18] (Bu tek başına bir harf olmayıp bir ses farkını göstermek için kullanılan bir işarettir). Soranî lehçesini yazmak için kullanılan Arap alfabesi temelli Kürtçe alfabede "rr" (ڕ) sesiyle birlikte "ll" (ڵ) sesi için de birer harf vardır.

Ünsüzler

Bilabial Labiodental Alveolar Postalveolar Palatal Velar Uvular Glottal
Stops p b t d k g q
Frikative f v s z ʃ ʒ ç h
Affrikate ʧ ʤ
Nasale m n ŋ
Laterale l ɫ
Flaps ɾ
Vibrant r
Approximante ʋ j

Ünlüler

ön orta arka
kısa uzun kısa uzun kısa uzun
kapalı ı iː ʉ u uː
orta e eː ə o
açık a

Dilbilgisi

Hint-Avrupa Dil Ailesinin İrani grubunda Kürtçe, Farsça ve Paştu gibi diller bulunur[19]. Bu diller tahmin olarak aynı kökten doğmuştur ve zamanla ayrı gramer kurallarına sahip birer dil olmuşlardır. Örneğin Kürtçe'de bulununan "erillik-dişillik" tüm İranî dillerde yoktur. Sadece Kurmanci, Zazaca, Lorice, Goranicede eril/dişi mevcutdur. Kürtçede, Kurmanci ve Zazaca'da 3 cins (casus) vardır: eril (masculin), dişi (feminin), cinsiz (neutre). Örnek olarak "ap (Amca)" ve "met (hala)" kelimelerini ele alalım. Bu isimler akraba ismi olduğu için ve isimleri alan kişilerin de cinsiyeti belli olduğu için, cinsiyet belirten ek, rahat ve kolay bir şekilde gelir. Dişillik (feminin) eki "a"dır, erillik (masculin) eki de "ê"dir.

Akraba isimlerinin dışında, varlık ve kavram isimlerine de gelen ekler bu kurala uyar. Varlık ve kavramlar, Kürtlerin yaşayışına, edindikleri deneyimlere bağlantılı olarak varlıklara bakış açısına göre şekillenir. Buna bağlı olarak bazı varlık ve kavramlar, birtakım özelliklerine göre eril yani erkek olur, bazıları da dişil yani kadın olur. 2 örnek verelim. Poz (burun) ve mal (ev) isimlerini ele alırsak, burun Kürtçede erildir yani erkektir, buna bağlı olarak gelen ek "ê" olur. Ev kelimesi de dişildir yani kadındır, buna bağlı olarak gelen ek "a" olur.

Bir kişi Kürtçede “arkadaşım” dediği zaman; dişil veya eril olduğu hemen belli olur. Arkadaş kelimesi "heval"dır.

Hevalê min (benim erkek arkadaşım)
Hevala min (benim kadın arkadaşım)

Kürt dilinin bazı kelimelerde mantığı

1) "kerguh veya" kêrvuşk (tavşan) : "ker", Kürtçede "eşek" demektir. "guh" ise "kulak" anlamına gelir. Burada kelime oluşurken verilen anlam, kulağın eşeğe benzediğine göredir. Tavşanın kulakları eşeğin gibi sivrice ve uzun. Tavşanın kulağının eşeğe benzediği olma özelliğine bakılır ve isim ona göre şekillenir. Bu kelime Farsçada "xerguş" olarak geçer, "xer" Farsçada "eşek" ve "guş" "kulak" anlamındadır.

2) "xalxalok" (uğur böceği) : "xal", Kürtçede "nokta" demektir. "ok" ise "cik" gibi bir ektir. Bu ekler, geldikleri kelimelere "sevecenlik ve küçültme" anlamı yüklerler. Uğur böceğinin sırtında noktalar vardır. Yani birden fazla nokta vardır. Bu kelimede de, gördüğümüz gibi, "xal" kelimesi iki defa tekrar edilmiştir. Sona gelen "ok" eki de, kelimeye sevecenlik ve küçültme katmıştır. Farsçada buna "xanwade" söylenir, Farsçada da "xal" nokta anlamındadır.

Gramer

Kişi zamirleri

İrani dillerde kişi zamirlerinin bazı zamanlarda sözcük olarak birbirine benzemelerine rağmen gramer yardımınla ne kastedildiği anlaşılır. Kişi zamirlerinde Kurmancide ve Zazacada iki hâl mevcutken (yalın hâl ve eğik hâl) Soranide, Güney Kürtçede ve Farsçada İngilizcede gibi zamirler tek hâle düşmüştür.

Türkçe Kurmanci[20] Sorani[21] Güney Kürtçe[22] Farsça Zazaca [23] Talişçe [24][25]Avesta [26]
Yalın hâl
Hâlsiz
Yalın hâl
ben ezminminmanezazazəm
sen tuto ti to tı tıtvəm
o ew,êw ew ew ū, ān o (eril), a (dişil) əvhva- (eril), hā (dişil)
biz emêmeîmemā ma əməahma- (-i hâli)
siz hûnêweîwe şomā şıma şıməyūšma- (-i hâli)
onlar ew ewan ewan işān, inhā ê əvon(eşkökeni yok)

Farsçada ve Avestadaki uzun ā harfi Kürtçede a olarak ve kısa a'nın e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Far. barf "kar", farmān "buyruk", Av. azəm "ben", Kurmanci berf, ferman, ez). Avestada u ve v arasında ayrım yapılmıyor, yani tvəm zamiri tuəm (seslendirilişi tuım) olarak da değerlendirilebilir.

Türkçe Kurmanci[20] Zazaca [23] Talişçe [25][27]
Eğik hâl
-i hâli (akuzatif)
beni, benim, banamin mı(n) mıni
seni, senin, sana te to tıni
onu, onun, ona (eril) wî eyəvi
onu, onun, ona (dişil) wê xwe / xwo / xu
-
bizi, bizim, bize me ma əməni
sizi, sizin, size we şıma şıməni
onları, onların, onlarawan inan əvoni

Açık zamirler

Türkçe Kurmanci[28] Sorani [29] Güney Kürtçe Farsça Zazaca[23]
Yalın hâl
bu, bunlar ev, î- (örneğin îşev "bu gece")em, emanîin (tekil), işān/inhā (çoğul) no (eril), na (dişil), nê (çoğul)
Türkçe Kurmanci[28] Zazaca[23]
Eğik hâl
bunu, bunun, buna (eril)vî ney
bunu, bunun, buna (dişil)vênae
bunları, bunların, bunlaravan ninan

İzafe

Çoğu İrani dillerdeki gibi Kürtçede sahiplik şekli bir izafe ekleme sistemi yardımıyla kurulur. Güney Kürtçede kişi zamirleriyle birlikte izafe şekli yoktur. Örneğin Kurmancideki mala min "benim evim" Güney Kürtçede aynı şekilde mevcut değildir, direk malim (evim) denir, -im adıl görevi yapan sonek kullanılır. İzafe için örnekler:

Türkçe Kurmanci Sorani Güney Kürtçe
ev mal mal mal
kadının evi mala jinê malî jin mal jin

Izafe şekilleri:

Kurmanci Sorani Güney Kürtçe
Tekil
-ê (eril), -a (dişil) î (sıfır ses)
Çoğul
-ên -anî -an

Casus rectusdaki izafe şekilleri:

Türkçe Kurmanci Sorani Kelhuri
Oğlun Kurrê te Kurrî to Kurrinî ti
Halkınız Gelê we Gelî ewe Gelinî ewe
Kardeşlerim Birayên min Birayl min Birayan mi

Casus obliquusdaki şekiller:

Kurmanci tekil (eril/dişil) Sorani tekil Kelhuri tekil Kurmanci çoğul Sorani çoğul Kelhuri çoğul
î/ê e e an ekan ekan

Örnekler:

Türkçe Kurmanci Sorani Kelhuri
Annenin evi Mala dayikêcate Malî dayike Malî dayike
Kadının elbisesi Kirasê=atlet(kınc veya cil=elbise) jinê Kirasî jine Kirasî jine
Kürtlerin memleketi Welatê Kurdan Welatî Kurdekan Welatî Kurdekan

Zamanlar

Kürtçede 14 değişik zaman vardır. Burada aşağıda lafı geçecek olan erjativeye dikkat edilmesi gerekmektedir.

Basit zamanlar

Türkçe Kurmanci İngilizce İngilizce tanımı
Gidiyorum Ez diçim I go Present simple tense
Yiyorum Ez dixwim I eat
Gittim Ez çûm I went Past simple tense
Yedim Min xwar I ate
Gideceğim Ezê biçim I shall go Future simple tense
Yiyeceğim Ezê bixwim I eat

Not: "Ez dê" kelime grubu, günlük kullanımda "Ez'ê" şeklinde kısaltılır.

Devam eden zamanlar

Türkçe Kurmanci İngilizce İngilizce tanımı
Gitmekteyim Ez terim I am going Present continuous tense
Yemekteyim Ezê dixwim I am eating
Gitmekteydim Ez diçûm I was going Past continuous tense
Yemekteydım Min dixwar I was eating
Gitmekte olacağım Ezê dêçim/ezé herim I shall be going Future continuous tense
Yemekte olacağım Ezê bêxwim I shall be eating
Gitmekte olacaktım Ezê dêbiçim I should be going Future continuous in the past
Yemekte olacaktım Ezê dêbixwim I shall be eating

Geçmiş zamanlar

Türkçe Kurmanci İngilizce İngilizce tanımı
Gittim (Biraz evvel) Ez çûm I have gone Present perfect tense
Yedim (Biraz evvel) Ez xwarim I have eaten
Gitmiştim Ez çû bûm I had gone Past perfect tense
Yemiştim Ezê xwari bûm I had eaten
Gitmekte olacağım Ez dê çuoy bûm I shall be going Future perfect tense
Yemekte olacağım Ezê dê xwari bûm I shall be eating
Gitmekte olacaktım Ez dê bi çim I should be going Future perfect in the past
Yemekte olacaktım Ezê dê bı xwim I should be eating
Ez çuo buom Pluperfect tense
Ez xwari buom
Ez çuoy Past Pluperfect tense
Ez xwari

Geçmiş zamanında öncesi

Türkçe Kurmanci İngilizce İngilizce tanımı
Ezê xwariym Present imperfect tense
Ezê çuom
Ezê çuoy Past imperfect tense
Ezê xwariy

Şimdiki zaman

Şimdiki zaman kürtçede "di / de" öneğinle (Türkçedeki "iyor" gibi) ve sonunda "im / em" son ekiyle kuruluyor. Güney kürtçede ağız dilinde bu önek kaybolmuştur, bu merkez ve kuzey kürtçenin bazi şivelerinde de mevcuttur.

"Gitmek" örneği, burda fiil kökü -ç- dir:

Türkçe Kurmanci Sorani Kelhuri
Gidiyorum Ez diçim Min deçem Min (di)çim
Gidiyorsun Tu diçî Tu deçî Ti (di)çîd
Gidiyor Ew diçe Ew deçe Ew (di)çûd
Gidiyoruz Em diçin Eme deçin Eme (di)çîm
Gidiyorsunuz Hûn diçin Êwe diçin Êwe (di)çin
Gidiyorlar Ewan diçin Ewan deçin Ewan (di)çin

Birinci tekil şahısda örnekler. Fiil kökleri çizgilidir:

Türkçe Kurmanci Sorani Kelhuri
Yapıyor Ew dike Ew deke Ew (di)kûd
Yiyor Ew dixwe Ew dexwe Ew (di)xwûd
Alıyor Ew digire Ew degire Ew (di)girûd
Geliyor Ew tê Ew tê Ewe tê
Yaşıyor Ew dijî Ew dejî Ew (di)jî
Ağliyor Ew digrî Ew degrî Ew (di)grî

"Gelmek" fiilinin yapısı bir istisnadır, aslında "di-ê"dir, ama bu kelime konuşurken zorluk getirdiği için "tê"ye dönüşmüştür. Aynı durum "bê" fiilinde de vardır, bu kuraldışı fiil ise "biêe"den gelir.

Buyrum zamanı

Kürtçede buyrum zamanı yalnızca "bi-" örneğinde bulunur. En başta bi- öneki gelir, sonra fiil kökü ve bir "e" soneki gelir.

Türkçe Kurmanci Sorani Kelhuri
Yap! Bike! Bike! Bike!
Ye! Bixwe! Bixo! Bixwe!
Al! Bigre! Bigre! Bigre!
Git! Biçe! (Here) Biro! Biçe!
Gel! Bê! (Were) Bê! Bê!
Yaşa! Bijî! Bijî! Bijî!
Ağla! Bigrî! Bigrî! Bigrî!

Burda "herin" ("gitmek", başka zamanlarda kulanıliyor) ve "werin" ("gelmek") istisnalardır.

Ergatif

Kuzey Kürtçe ergatif (eş işlevsel[30][31] ) sistemine sahip olan az sayıda dilden biridir. Bu da şu anlamına gelir: Geçmiş zamanda bir fiile "bir şey" lafı koyulabiliyorsa, o fiildeki zamirler ters olur. Örnek:

Türkçe Kürtçe
Ben seni gördüm MinCasus obliquus tuCasus rectus dîtî
Ben açtım MinCasus obliquus vekir

Ama:

Türkçe Kürtçe
Ben gittim EzCasus rectus çûm

Kelime Dağarcığı

Erkek kuzuların isimleri Kürtçede 4 yaşına kadar 4 kez değişiyor. Birinci yıl "berx", ikinci yıl "kavir", üçüncü yıl "hogeç", dördüncü yıl "maz ve beran " olur. Koç ismi "Maz" ve "Mazman" şeklinde değişir. Hatta Kürtçede süpürgenin yirminin üzerinde adı vardır. Bazi örnekler; gêzik, gêzî, havlêk, kinoşe, melkes, sivnik, sizik.

“Bir sürü kuş uçtu, bir sürü koyun otluyor, bir sürü kurt gördüm, bir sürü at geçti, bir sürü adam geçti.” Kürtçede bunların hepsi farklı ifade edilir: “Refê teyran, keriye pez, garrana dewar, exiriyê hespan, peranî yan jî zurbê guran, qeflê meriyan."

'Min kerî merî dît' veya 'Min naxire merî dît” denilmez.

Örnekler: Şiv “Sopa”, Şivik “Küçük sopa” demek. Law “Oğul”, Lawik “Küçük oğlan” demek. Bu kelime Türkçeye hakaret unsuru olarak geçmiştir.

Hint-Avrupa dil ailesinin sayıları

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Kürtçe ve Farsça'nın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Kürtçe ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir. Bir kısım sözcükler aynı eski İranca kökenden gelip, zamanla değişik bir evrim sonucu bugün iki dilde tamamen farklı telaffuz edilmektedir.

TürkçeKurmanci Zazaca Pehlevice Farsça Sanskritçe Yunanca İtalyanca İspanyolca Almanca Fransızca İngilizce
sıfır (0) nîn null zero
bir (1) yek yew êw yek eka ena uno uno eins un one
iki (2) du/dwudu dı du do dva tio due dos zwei deux two
üç (3) sê/sisê hirı si se tri tria tre tres drei trois three
dört (4) çar/çhar çeher çahar çehâr catur tesera quattro cuatro vier quatre four
beş (5) pênç/bênç ponc penc penc panca pende cinque cinco fünf cinq five
altı (6) şeş şeş şaş şeş sas eksi sei seis sechs six six
yedi (7) heft, hewt hewt haft heft sapta epta sette siete sieben sept seven
sekiz (8) heşt heşt haşt heşt asta oxto otto ocho acht huit eight
dokuz (9) neh new noh noh neva ennia nove nuevo neun neuf nine
on (10) deh des dah deh daça dheka dieci diez zehn dix ten

Edebiyat

Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir.

Kürtçenin edebi ürünlere sahip önemli bir lehçesi Kurmanci'dir. Kurmancî lehçesinin 11. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1009-1080), Hasan Ertuşi (1417-1491), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'in Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayımlandı. Türkçeye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.

Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı kadın şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.

Kürtçenin ilk romanı Şivane Kurmanca (Kürt Çoban) ise 1935 yılında Sovyetler Birliği'nde Ereb Şamilov tarafından yazılmıştır.[32][33][34][35][36][37]

Prof. Qanatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Ezidilerin kutsal kitabı Kitab el Celve, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.

Kaynakça

  1. ↑ Kurdish Language - Kurdish Academy of Language
  2. ↑ "Kurmanji". http://www.ecumenico.org/article/kurmanji/. Erişim tarihi: 24 February 2016.
  3. ↑ http://www.ethnologue.com/language/kur
  4. ↑ "Irak Anayasası". iraqinationality.gov.iq. 10 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150810141144/http://www.iraqinationality.gov.iq/attach/iraqi_constitution.pdf. (madde 4).
  5. ↑ European Charter for Regional or Minority Languages
  6. ↑ http://www.institutkurde.org/en/language/ (Paris INALCO üniversitesinde Kürt dil uzman olan Joyce Blau ve diğer pek çok dilbilimciye göre Kürtçe bir Kuzeybatı İran dilidir)
  7. ↑ Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009 (sayfa 587)
  8. ↑ http://www.faqs.org/minorities/Middle-East-and-North-Africa/Kurds.html
  9. ↑ https://www.ethnologue.com/subgroups/kurdish-0
  10. ↑ http://www.zazaki.net/haber/zazaca-kurtcenin-bir-lehcesidir-721.htm
  11. ↑ http://www.zazaki.net/yazi/kimligimiz-ve-dilimizin-tanimlanmasi-bize-aittir-266.htm
  12. ↑ Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza
  13. ↑ Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu
  14. ↑ http://multitree.org/codes/zago
  15. ↑ Jost Gippert ve LeCoq'un İrani dillerini sınıflandırması
  16. ↑ "İran Dilleri". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304130014/http://zazaki.de/turkce/irani_diller_gippertlecoq.htm.
  17. ↑ Zazacaya Dikkatli Bakış
  18. ↑ Bedirxan, Celadet Ali; Stockholm Arif Zêrevanî (2002). "Elfabeya kurdî & Bingehên gramera kurdmancî" (pdf). http://www.nefel.com NEFEL. 9 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120909051623/http://www.nefel.com/epirtuk/pdf/celadet_ali_bedir_xan_elfabeugramer_02.pdf?NR:122.
  19. ↑ http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/famindeur.htm (Laval üniversitesinden Jacques Leclerc'e göre Kürtçe Hint-Avrupa dilidir)
  20. 1 2 Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 629)
  21. ↑ Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/ - Sorani Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 14)
  22. ↑ Celîliyan, ʻEbasî: Ferhengî başûr: Kurdî-Kurdî-Farisî. 2004. (Sayfa 26, 80, 85, 86, 706)
  23. 1 2 3 4 Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ludwig Paul'un makalesi. (Sayfa 551)
  24. ↑ Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015. (sayfa 24, 210, 211, 214, 441, 501)
  25. 1 2 Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
  26. ↑ Bartholomae, Christian: Altiranisches Wörterbuch, Strassburg. K. J. Trübner. 1904. (sayfa 225, 295, 660, 1303, 1718, 1844)
  27. ↑ Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015.
  28. 1 2 Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Kurmanji - Kurmanji Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 18, 219)
  29. ↑ Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 599)
  30. ↑ http://tureng.com/search/e%C5%9F%20i%C5%9Flevsel (Ergatif'in Türkcesi)
  31. ↑ http://www.yeminlisozluk.com/ergative/
  32. ↑ Romana kurdî ya yekem »Şivanê Kurmanca« ya Erebê Şemo ye
  33. ↑ Dr. Eskerê Boyîk, Nûra Elegezê Çend dîdemji edebiyeta Kurdên Ermenistanê
  34. ↑ İlk Kürtçe Roman Şivanê Kurd, (Kürt Çoban) – Erebê Şemo
  35. ↑ Ə`rəb Şamilov, Şьvane Kyrmança, Nəşra Hyķymate Rəwan, 1935 (Ereb Şamilov, Kürt Çoban, Erivan Hükümeti Yayınları, 1935)
  36. ↑ Араб Шамилов — Классик Курдской Советской Литературы
  37. ↑ İlk Kürtçe roman: Bolşevik Bir Kürt’ün Hikâyesi (Özkan Öztaş)

Dış bağlantılar

This article is issued from Vikipedi - version of the 1/8/2017. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.