Hece ölçüsü

Türkçe’de heceler uzunluk kısalık bakımından hemen hemen aynı değerdedir. Bu yapısal özellik şiirde hece ölçüsünün kolayca kullanılmasına imkân verir. İlk yazılı Türk edebiyatının ürünleri olarak bilinen Göktürk Yazıtları’nda şiir bulunmamasına rağmen şiirsel özellikler taşıyan ve hece ölçüsüne uyan bölümler vardır. Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lugati’t Türk eserindeki şiirler de hece ölçüsüyle yazılmışlardır. Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra divan edebiyatı ve aruz ölçüsünün yaygınlaşması hece ölçüsünün yalnızca tekke ve aşık edebiyatına özgü bir ölçü olmasına yol açtı.

Hece ölçüsünde kalıbı dizelerdeki hecelerin sayısı belirler. Her dizesinde 11 hece bulunan bir şiirin kalıbı "11’li hece ölçüsü" olarak gösterilir. Bir hecenin belli bölümlere ayrılmasına "durgulanma", bu bölümlerin okuma sırasında hafifçe durularak vurgulanan yerlerine de "durak" denir. Kalıplar 2’liden başlayarak 20’lilere kadar çıkar. Az heceli, yani 2’liden 6’lıya kadar kalıplar tekerleme, atasözü, bilmece gibi ürünlerin şiirsel parçalarında uyum öğesi olarak yer alır. Bu tür kısa kalıpların durakları dizenin sonundadır.

Hece ölçüsünde durağın önemi büyüktür. Bir kalıp en az 2, en çok 5 duraklı olabilir. Bir durakta bulunan hece sayısı ise 1 ile 10 arasında değişir. Hece kalıpları duraklar ve duraklardaki hece sayıları bakımından bölümlenir. Bu kalıplar içinde en çok kullanılanlar 7’li, 8’li, 11’li ve 14’lü olanlardır. 7’li ölçü daha çok mani türünde kullanılmıştır. 8’li kalıp semai, varsağı, destan ve türkülerin ölçüsüdür. 11’li ölçü ise başta koşma ve destan olmak üzere aşık ve tekke edebiyatı şiirlerinde kullanılmıştır. 14’lü hece ölçüsüne ise daha çok tekke şiiri ve çağdaş Türk şiirinde rastlanır.

HECE ÖLÇÜSÜNDE PÜF NOKTALAR:

*Türk edebiyatının başlangıcından günümüze kadar kullanılan bir ölçüdür.

*Türk dilinin doğal ölçüsüdür, halk edebiyatıyla özdeşleşmiştir.

*Mısralardaki hece sayısının eşitliği esasına dayanır.

*Bir dizedeki hecelerin (ünlülerin) sayılmasıyla bulunur.

*Hecelerin parmakla sayıldığı bu ölçüye '' parmak hesabı '' da denir.

*Hece ölçüsünde anlamı güçlendirmek ve tekdüzeliği önlemek amacıyla dizelerin belirli yerlerinde biraz durup devam etmeye '' durak '' denir.

*Her şiirde durak olmayabilir veya farklı dizelerde farklı duraklar olabilir.

*Bir şiirin bazı dizelerinde duraklara uyulurken bazılarında uyulmayabilir veya farklı dizelerde farklı duraklar kullanılabilir.

*Duraklar tespit edilirken herhangi bir kelimenin bitirilmesine dikkat edilir, kelimenin ortasında durulmaz.

*Şiirlerimizde genellikle hece ölçüsünün 7,8 ve 11' li kalıpları kullanılır.