Iraksak evrim

Iraksak evrim, gruplar arasında farklılıklar oluşması sonucu yeni türlerin oluşmasıdır, bu genelde bir türün iki farklı ortamda uğradığı mutasyonlara adaptasyonunun bir sonucu olarak meydana gelir. Omurgalıların uzuv yapısı ıraksak evrimin bir örneğidir, farklı türlerdeki uzuv yapısının ortak bir kökeni vardır ama yapı ve işlev bakımından farklılaşmışlardır.

"Iraksak evrim" kavramı moleküler biyoloji bağlamında da kullanılır. Bu durumda, birbirine benzer (homolog) iki gen ve onlardan üretilen proteinler, veya bunlar dizileri söz konusudur. Hem ortolog genlerin (türleşme olayı sonunda ortaya çıkan genler) hem paralog genlerin (bir topluluk içinde gen ikilenmesi sonucu meydana gelen genler) ıraksak evrim gösterdiği söylenebilir. Aynı canlı türündeki iki gen arasında ıraksak evrim olması mümkündür. Daha karmaşık sistemler, örneğin iki metabolik yolak, için de ıraksak evrim kavramı uygulanabilir.

Iraksak evrimde benzerlik ortak kökenden kaynaklanır, ortak atasal bir yapıda meydana gelen değişiklikler altta yatan benzerliği daha örtememiştir. Buna karşın yakınsak evrimde, değişime uğrayan yapı veya işlevler farklı kökenlere sahiptir, ama ekolojik veya fiziksel baskılar bunları birbirlerine benzer hale doğru değişmelerine neden olur. Anatomide görülen analog yapılar bunun bir örneğidir.

Örnekler

Elma kurtçuk sineği (İngilizce apple maggot fly ; Rhagoletis pomonella) eskiden Avustralya'daki alıç meyvesine yumurtlardı. 1860'larda bu sineklerin bazıları elmaların içine yumurtlamaya başladı. Bu gıda kaynağının bolluğundan dolayı hızla çoğaldılar. Günümüzde iki ayrık tür vardır, biri olgun elmalar içinde üremektedir, öbürü ise yerli alıç meyvesinde. Bu iki sinek, geçirdikleri farklı evrimleşme süreçleri sonucu farklı üreme zamanları ve ayırdedici fizisel özellikler edinmişlerdir.^[1]

Kullanım

Bu terimin kullanımı Albert Lester'e dayanır ama bu ve ilgili terimlerin anlamı araştırıcıdan araştırıcıya biraz fark etmektedir. "Iraksak evrim" genelde evrimsel ilişkilerden sözedilirken kullanılan bir terimdir, "yakınsak evrim" ise benzer yapı ve işlevlerin evrim yoluyla birbirlerinden bağımsız olarak oluşması için kullanılır. Paralel evrim terimi birbiriyle yakın ilişkili türlerde benzer yapıların oluşması için kullanılır, buna karşın yakınsak evrim birbirlerine çok daha uzak sayılan kladlarda görülen yapılar için kullanılır. Örneğin, omurgalılardaki önayak yapısının kuşlar ve yarasalarda kanada dönüşmesi bazılarınca paralel evrime örnek olarak sayılır. Omurgalıların önayak yapısının ortak bir kökeni vardır ve dolayısıyla ıraksak evrim gösterirler. Ancak, bu önayak yapısının değişime uğrayarak kanada dönüşmesi birkaç omurgalı kladında bağımsız ve paralel olarak meydana gelmiştir.

Karmaşık yapılarda yapının bazı özellikleri ıraksak bazıları ise yakınsak evrimden dolayı olabilir. Göz durumunda, farklı kladlarda gözün farklı kökeni olduğu zannedilirdi ama bunun böyle olmayabileceği öne sürülmüştür. Işığa duyarlı bir gözün oluşması pek çok kladda ıraksıyor olabilir ama gözün yapısının ayrıntıları (sefalopodlar ve omurgalılarda ışığı odaklama mekanizmaları, örneğin) bazı yakınsak veya paralel unsurlar içerebilir.^[2]

Iraksak evrimin bir diğer örneği Darwin'in ispinozlarıdır, bunların orijinal bir ispinoz türüden evrimleşmiş 80 çeşidi vardır. Bir diğer örnek, insan, yarasa ve balinanın uzuvlarının 5 parmakla sonlanmasıdır. Bu canlılar ortak bir atadan evrimleşmişler ama çevresel baskılar gösterdikleri adaptasyonlar sonucu bu iskelet yapısına yükledikleri işlevde farklılaşmışlardır.

Ayrıca bakınız

• Adaptif yayılma
• Kladistik
• Devolüsyon (biyolojik yanılım)
• Evrim
• Moleküler evrim

Notlar

1. Feder, J. L. (1998) The apple maggot fly, Rhagoletis pomonella: flies in the face of conventional wisdom about speciation? In Howard, D. J. & Berlocher, S. H. (Eds.) Endless Forms: Species and Speciation. New York, Oxford University Press.
2. Gehring WJ. Historical perspective on the development and evolution of eyes and photoreceptors. Int J Dev Biol. 2004;48(8-9):707-17.

Kaynaklar

• Schneider RA. Developmental mechanisms facilitating the evolution of bills and quills. J Anat. 2005 Nov;207(5):563-73.
• Murphy WJ, Pevzner PA, O'Brien SJ. Mammalian phylogenomics comes of age. Trends Genet. 2004 Dec;20(12):631-9.
• Good JM, Hayden CA, Wheeler TJ. Adaptive Protein Evolution and Regulatory Divergence in Drosophila. Mol Biol Evol. 2006 Mar 14
• Yoshikuni Y, Ferrin TE, Keasling JD. Designed divergent evolution of enzyme function. Nature. 2006 Feb 22
• Rosenblum EB. Convergent evolution and divergent selection: lizards at the white sands ecotone. Am Nat. 2006 Jan;167(1):1-15.
• De Grassi A, Lanave C, Saccone C. Evolution of ATP synthase subunit c and cytochrome c gene families in selected Metazoan classes. Gene. 2006 Feb 3;