Lepenski Vir
Koordinatlar: 44°33′40″K 22°01′27″D / 44.56111°K 22.02417°D
Lepenski Vir, Sırbistan'ın Tuna kıyılarında, Demir Kapı adlı boğazın yakınlarında, ilginç yapı ve heykelleriyle tanınan Neolitik Çağ yerleşmesi.
Kazı ve Korunması
1960'ta ortaya çıkarılmış ve ilk kazılar 1966-70 arasında, Demir Kapı Barajı'nın kurulması nedeniyle, kurtarma çalışmaları biçiminde Dragoslav Srejović tarafından yapılmıştır. Toplam 2.500 m²'lik bir alan açılmış, önceden bilinmeyen bir kültürün ortaya çıktığı yerleşme, açık hava müzesi olarak koruma altına alınmıştır.
Lepenski Vir'de ortaya çıkarılan bütün buluntular ve yapılar, yerleşme baraj gölünün altında kalacağı için, daha yüksekte, ama özgün durumuna benzeyen bir yere taşınmıştır.
Yapılar
Toplam dolgu kalınlığı 3,5 m olan alanda dört ana evre saptanmıştır. Birinci evre Proto Lepenski Vir olarak adlandırılır; altı yapı katına ayrılan ikinci ve üçüncü evreler asıl Lepenski Vir kültürüne, iki yapı katının bulunduğu dördüncü evre ise Starçevo kültürünün ilk dönemlerine aittir. Lepenski Vir kültürünün başlangıç dönemi karbon-14 tarihleme yöntemiyle İÖ y. 5500'e (uyarlanmış karbon-14 tarihleme yöntemiyle İÖ 6000'e), asıl Lepenski Vir evresinin bitimi ise gene aynı yöntemle İÖ 4600'e (uyarlanmış karbon-14 tarihleme yöntemiyle 5100'e) tarihlenmiştir.
Lepenski Vir kültürü tümüyle Demir Kapı yöresine özgü, Avrupa ve Balkanlar'ın başka yerlerinden farklı nitelikler taşır. Benzer özelliklerin bulunduğu tek kazı yeri, gene aynı bölgedeki Vlasaç'tır. Bu iki kültürün belirleyici özelliklerinden biri, yerleşmelerin, yapım ve düzenleme açısından kesin ölçülere bağlı birimlerden oluşmasıdır. İki yerleşmeyi eşzamanlı benzerlerinden ayıran bu özellik dinsel kurallarla açıklanmaktadır. Yapılar, düzgün sıralar halinde yerleştirilmiş yamuk prizma biçimli kulübelerdir. Hepsinin geniş cephesi ırmağa bakmakta, giriş de bu cephede yer almaktadır. Tabanları yanmış kırmızı renkli kireçle sıvalı yapıların ortasında, yerdeki bir çukur ocak olarak kullanılır. Ölüler ocağın yakınına açılmış, derin olmayan çukurlara sırtüstü gömülmüştür. Mezarlarda armağan olarak bırakılmış boncuk, nazarlık, geyik boynuzu gibi nesnelere rastlanır. Her yapıda girişin karşısında, ocağın yanında en az bir heykelcik bulunmaktadır. Boyları 10-60 cm arasında değişen bu heykelcikler, yüz çizgileri çok belirgin ve ayrıntılı, çeşitli simgelerle bezenmiş, stilize insan ve hayvan figürleridir. Bunların yanında bazı simgesel figürler de vardır. Lepenski Vir'de, en azından birinin tapınak olduğu sanılan 86 yapı ve 80 kadar heykelcik bulunmuştur.
Lepenski Vir'in ilk üç evresi çanak çömlek öncesi döneme aittir. Yaşamın, Neolitik Çağ başlarında bulunan başka yerleşmelerden farklı olarak tümüyle balıkçılık, avcılık ve toplayıcılığa dayandığı, yani Balkanlar'daki başka yerleşmelerde Neolitik Çağa geçildiği halde, burada henüz Mezolitik Çağ özelliklerinin sürdüğü anlaşılmaktadır. İlginç bir olgu da insan iskeletlerinin fiziksel özelliklerinin, eşzamanlı başka yerleşmelerde bulunanlardan farklı olarak, iri yapılı Cro-Magnon insanını andırmasıdır. Bu nedenle Lepenski Vir ve Vlasaç topluluklarının, Tuna boyundaki dağlık bölgede kapalı kalmış, ilk tarım topluluklarıyla ilişki içinde olmayan ve Paleolitik Çağ geleneğini sürdüren bir halk olduğu kabul edilir.[1]
Lepenski Vir'in dördüncü evresinde görülen Starçevo kültürü, daha güneyden gelen, çanak çömlek yapımını bilen ilk çiftçi topluluklarının etkilerini taşımaktadır. Bu dönemde başlayan tahıl tarımı ve sürü hayvancılığının Tuna kıyılarında doğal dengeyi bozarak toprakta aşınıma yol açtığı ileri sürmektedir. Lepenski Vir kültürünün büyük bir heyelan ile son bulduğu da bilinmektedir.