Mangala

Johann Samuel Mock, “Mangala Oyunu”, 18. yüzyılın ilk yarısı. Pera Müzesi- Geçici sergi

Mangala, bir Türk zeka oyunu olan Köçürme; dünyadaki yaygın adıyla Mankala oyunudur. Gaziantep, Urfa, Hatay gibi illede oynanan Köçürme oyununun adıdır. Türkiye'de son yıllarda türetilen Köçürme oyunu Mangala adıyla piyasaya sürülmüştür. Irak'ta oynanan Halusa, Filistin'de oynanan El-mankala ve bir Baltık Alman oyunu olan Bohnenspiel ile çok benzerlik gösterir. Mısır'daki bedeviler arasında oynanan kuralları büyük ölçüde farklı olan Mangala isimli bir başka bir oyun da bulunmaktadır.^[1][2]

16. yüzyıldan başlayarak Türk minyatürlerinde mangalaya ait tasvirler yer almıştır.^[3] Metin And'a göre bu oyun mankala oyunlarından bahseden ilk eserlerden olan Binbir Gece Masalları'nda anlatılan (15. gece) mankala ile doğrudan ilişkili olabilir.^[4] Batılı kaynaklarda ise mangaladan ilk kez 1694'te İngiliz oryantalist Thomas Hyde'nin çalısmasında bahsedilmiştir.^[5] Jean Antoine Guer'in 1747 yılında Paris'te yayımlanan Moeurs et Usages des Turcs (Türkler'in Gelenek ve Alışkanlıkları) isimli eserinde, oyundan Mangola olarak bahsedilmektedir.^[6] İngilitere'de 1860 başlarında Mangola yeni bir oyun olarak tanıtılmış ve Jaques şirketi tarafından yayımlanmıştır.^[7]

Bugün Türkiye'de klasik mangala oyun kuralları bilinmek ile birlikte Güneydoğu Anadolu'da Gaziantep gibi bölgelerde oynanan aynı isimdeki oyun daha çok Suriye kökenli La'b Mecnuni (Mecnun Oyunu) ile benzerlik gösterir.^[7] Ayrıca Anadolu'da oynana farklı mankala türevleri de bulunmaktadır: Erzurum'daki Pıç, Safranbolu'daki Altıev, Ilgın'daki Meneli Taş, vb.^[8][9]

Köken bilimi

Mankala kelimesinin Arapça aktarma, taşıma anlamına gelen ve Türkçe'de de nakletme şeklinde yerleşmiş olan olan nakl kökünden türediği, mangalanın da bu sözcükten geldiği düşünülmektedir. Türkçe Köçürme sözünün Arapçasıdır. Bununla birlikte Metin And bu sözcüğün taşların sıralanışı düşünülerek Türkçede en küçük askeri birlik için kullanılan manga sözcüğünden veya taşların konulduğu çukurlar düşünülerek mangal sözcüğünden türetilmiş olabileceği yorumunda bulunmaktadır.^[8] Türkçedeki m>b benzeşmesi dolayısıyla minkale sözünden türediği de düşünülmektedir. (Murun>burun, binkale>minkale)^[10]

Kuralları

• Oyunda 14 (veya 12) oyuk kullanılır. Bunlara ek olarak her oyuncu oyunda kazanacağı taşlarını koymak üzere bir kale çukuruna sahiptir.
• Her iki oyuncu oyun başında kendi tarafındaki 6 oyuğa 4 taş koyar.
• İlk oyuncu kendi tarafındaki çukurlardan birini seçer ve içindeki taşları, saatin tersi yönünde, sıradaki çukurlara birer birer bırakarak ilerler.
• Eğer dağıtılan son taş hazineye denk geliyorsa sıra yine aynı oyuncuda kalır eğer oyuncunun çukurlarının birinde tek taş varsa o taşı sağa ilerletebilir.
• Oyuncu hazinesine taş koyduktan sonra elinde hala taş kaldıysa rakip bölgeye taş koymaya devam eder.Eğer son taş rakibin bölgesindeki bir kuyuyu çift yaparsa(2,4,6,8, gibi) kuyudaki tüm taşları alır.
• Oyuncu kendi bölgesindeki bir boş kuyuya son taşı denk getirirse karşı bölgedeki kuyudaki taşları da kendi taşını da alır ve hazineye koyar.
• Oyun bir oyuncunun bölgesindeki taşlar bitince biter .Bölgesindeki taşları ilk bitiren oyuncu rakibin bölgesindeki tüm taşları da hazinesine koyar.
• Oyun böylece biter ve taşlar sayılır , hazinesinde daha çok taş olan oyuncu bir puan alır,diğer oyuncu sıfır puan alır.Eğer berabere biterse iki oyuncu da 1/2 (yarım)puan alır.
• Oyun böylece 5 set devam eder. Beş set sonunda en fazla puanı olan oyuncu kazanır.

Bazı versiyonlarda başlangıçta oyuklara konulan taş sayısı 6 olarak geçmekte ve son taşın geldiği oyukta 6 taş birikmesi durumunda da taşların kazanılacağı kuralı yer almaktadır.^[7] Oyun bu şekli ile Alman Bohnenspiel oyunu ile, bitişteki farklılık dışında, aynı kurallara sahip olurf

Güncel Uyarlamalar

2009 yılında Üç Renk Organizasyon ve Delta Kültür Yayınları şirketleri tarafından piyasaya sunulan

Mangala Türk Zeka ve Strateji Oyunu ise Dokuz korgol, Kalah gbi oyunlarından çeşitli kurallar barındırmaktadır:^[7]

• Oyunda 12 oyuk (kuyu) bulunur. Oyun başında her kuyuda 4 taş bulunur.
• Taş dağıtma taşların alındığı kuyudan başlar, saat tersi yönünde oyuncunun kalesi (hazine) dahil olmak üzere sürdürülür. Eğer taşların alınacağı kuyuda sadece bir taş var ise bu taş bir sonraki kuyuya bırakılır.
• Dağıtılan son taş oyuncunun hazinesine gelirse, oyuncu bir el oynama hakkı daha kazanır.
• Son taş rakibin bölgesindeki kuyudaki taş sayısını çift sayı yaparsa buradaki tüm taşlar kazanılmış olur.
• Son taş kendi tarafındaki boş bir kuyuya rastlarsa bu taş ile birlikte bu kuyunun karşısındaki rakip kuyudaki tüm taşlar kazanılmış olur.
• Oyunda kendi tarafındaki taşları ilk biten oyuncu rakibin bölgesindeki tüm taşların sahibi olur. Bu şekilde oyun sonlanır.^[11]

Oyunun diğer bir şekli ise Dokuz korgol'daki Tuz kuralına benzeyen kale kuralı ile oynanmasıdır:

• Dağıtılan son taş iki taşın bulunduğu rakip kuyuya gelirse buradaki taşlar kazanılır. Buraya renkli taşını (kalesini) koyar.
• Taş dağıtılırken hazinelere taş bırakılmaz. Renkli taşın olduğu kaleye dağıtılan bütün taşlar bu kalenin sahibinin olur.^[12]

TRT yapımcı yönetmeni Arslan Küçükyıldız, Osmanlılarda mangalanın minkale adı ile oynandığını ve bu kuralların minkaleden yola çıkılarak belirlendiğini kaydetmektedir.^[12] Bu kurallar ile mangala Türk yazılı ve görsel basınında tanıtılarak^[13][14][15] Türkiye'de tekrar yaygınlaştırılmaya çalışılmaktadır. Bu kurallar ile 2010'dan itibaren ulusal ve uluslararası turnuvalar düzenlenmeye başlanmıştır.^{[7][16][17][18]}

Kaynaklar

1. "Mangala I" (İngilizce). Mancala World. 7 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131207212726/http://mancala.wikia.com/wiki/Mangala_I. Erişim tarihi: 2 Eylül 2011. 
2. Arslan Küçükyıldız, Türk Zekâ Oyunları-1; Köçürme-Mangala. Ankara. Delta Kültür Yayınevi, 2016, 304 sf.
3. "Mangala Oyununun Tarihçesi". http://www.mangala.com.tr/tarihce_son.swf. Erişim tarihi: 2 Eylül 2011. 
4. M. And. "Some Notes on Aspects and Functions of Turkish Folk Games" (İngilizce). The Journal of American Folklore, vol.92, No. 363 21, p. 44-64, 1979. 18 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150918083145/http://www.turkishculture.org/lifestyles/turkish-culture-portal/turkish-childrens-games-750.htm?type=1. Erişim tarihi: 2 Eylül 2011. 
5. T. Hyde, De Ludis Orientalibus, 1694, Oxford (İngiltere), p. 226-232.
6. Jean Antoine Guer. "Moeurs et usages des Turcs, leur religion, leur gouvernement civil, militaire et politique" (fransızca). Paris, vol.1, p. 394, 1747. 10 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141210054405/http://books.google.com.tr/books?id=O408AAAAcAAJ&pg=PA394&lpg=PA394&dq=Jean-Antoine+Guer+mangola&source=bl&ots=KrJWORoJ_a&sig=PRhsVy5mm-Qcx7Q9SSJrPbMKTXk&hl=tr&ei=hDtgTtKMBo2g-Ab9raEI&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CBoQ6AEwAA. Erişim tarihi: 2 Eylül 2011. "Le Mangola est un jeu Turc , qui se joue avec de petites coquilles." 
7. "Mangala II" (İngilizce). Mancala World. 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131203134625/http://mancala.wikia.com/wiki/Mangala_II. Erişim tarihi: 2 Eylül 2011. 
8. M. And. "Çocuk Oyunlarının Kültürümüzde Yeri ve Önemi". Ulusal Kültür - Üç Aylık Kültür Dergisi, No.4, 1979. 21 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140521091930/http://www.halksahnesi.org:80/incelemeler/oyun_cocuk/oyun_cocuk.htm. Erişim tarihi: 2 Eylül 2011. 
9. A. Küçükyıldız. "Türkiye ve Türk Dünyasındaki Mangala Oyunları (Adlar)". mangala.blogcu.com. http://mangala.blogcu.com/turkiye-ve-turk-dunyasinda-mangala/9543498. Erişim tarihi: 3 Eylül 2011. 
10. Satrancın Atası Türk Zekâ Oyunu Mangala (Günümüzde Çocuk Oyunlarında ve Oyuncaklarında Yaşanan Değişimler Sempozyumu, 9-10 Aralık 2010, Ankara / Türkiye)
11. "Mangala Oyunu Nasıl Oynanır?". mangala.com.tr. 11 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120411100153/http://mangala.com.tr:80/kurallar.html. Erişim tarihi: 2 Eylül 2011. 
12. A. Küçükyıldız. "Satrancın Atası Olan Türk Zekâ Oyunu; Mangala". belgeler.com. 27 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160227150510/http://www.belgeler.com/blg/2e12/satrancin-atasi-olan-turk-zeka-oyunu-mangala. Erişim tarihi: 3 Eylül 2011. 
13. "Türklerin 4 bin yıllık zekâ oyunu yeniden piyasada". Zaman. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=904645. Erişim tarihi: 2 Eylül 2011. 
14. "4 bin yıllık Türk oyunu: Mangala". Ntvmsnbc. http://www.ntvmsnbc.com/id/25017247. Erişim tarihi: 3 Eylül 2011. 
15. "Dizi ona yaradı!". Vatan. 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131203051527/http://haber.gazetevatan.com/Haber/359602/1/Gundem. Erişim tarihi: 2 Eylül 2011. 
16. "Mangala Yarışması". mangala.blogcu.com. 10 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150610210143/http://mangala.blogcu.com/Mangala. Erişim tarihi: 2 Eylül 2011. 
17. "Mangala küllerinden yeniden doğdu". Star. http://www.stargazete.com/istanbul/mangala-kullerinden-yeniden-dogdu-haber-275880.htm. Erişim tarihi: 3 Eylül 2011. 
18. "Mangala Türk Telekom'la gençlere ulaşıyor". Sabah. 12 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150612062917/http://www.sabah.com.tr/yasam/2010/11/26/mangala_turk_telekomla_genclere_ulasiyor. Erişim tarihi: 3 Eylül 2011.