Mulholland Çıkmazı

Mulholland Çıkmazı
Mulholland Drive
Filmin afişi
Yönetmen David Lynch
Yapımcı Neal Edelstein
Tony Krantz
Michael Polaire
Alain Sarde
Mary Sweeney
Senarist David Lynch
Oyuncular Naomi Watts
Laura Elena Harring
Justin Theroux
Müzik Angelo Badalamenti
Görüntü yönetmeni Peter Deming
Kurgu Mary Sweeney
Stüdyo Les Films Alain Sarde
Asymmetrical Productions
Babbo Inc.
Canal+
The Picture Factory
Dağıtıcı Universal Pictures (ABD)
TVA Films (Kanada)
StudioCanal (uluslararası)
Cinsi Sinema filmi
Türü Psikolojik gerilim, gizem
Renk Renkli
Yapım yılı 2001
Çıkış tarih(ler)i 16 Mayıs 2001 (2001-05-16) (Cannes)
Süre 147 dakika
Ülke ABD
Fransa
Dil İngilizce
Bütçe 14.000.000 $
Hasılat 20.112.339 $

Mulholland Çıkmazı (İngilizce özgün adıyla Mulholland Drive), yönetmenliğini ve senaristliğini David Lynch'in üstlendiği 2001 ABD-Fransa yapımı psikolojik gerilim ve gizem türlerideki film. Kara film ve sürrealizmden ögeler sunan filmin başrollerinde Naomi Watts, Laura Elena Harring ve Justin Theroux yer alır. Film, Los Angeles'a gelip halasının evinde kalırken hafızasını kaybedip aynı evde saklanan Rita ile karşılaşan ve onunla arkadaş olan, Betty Elms adlı, gözü yükseklerde bir oyuncunun hikâyesini anlatır. Hikâye, ilgisiz gibi görünen fakat birbirleriyle bağlantılı vinyetler, çeşitli sürreal sahne ve imgeler içerir.

Önceleri televizyon dizisinin pilot bölümü olarak düşünülen yapımın büyük bir bölümü çekilip ucu açık bırakıldı. Ancak Lynch'in yapımını seyreden televizyon yapımcıları, bu projeyi reddetti. Bunun üzerine Lynch, uzun metrajlı bir film yapabilmek için projeye bir son hazırladı. Lynch'in karakteristik tarzıyla birlikte yarı-pilot, yarı-film sonucu filmdeki olayların genel olarak anlamını, izleyici yorumuna açık bıraktı. Lynch; izleyici, eleştirmen ve oyuncu kadrosunun olaylar hakkında tahmin yürütebilmesi amacıyla filmde anlatılmak istenenle ilgili bir açıklama sunmamıştı.

Birçok eleştirmenin övgüyle karşıladığı, bazılarının ise olumsuz eleştirilerine hedef olan film, Lynch'e 2001 Cannes Film Festivali'nde En İyi Yönetmen Ödülü ile aynı kategoride Akademi Ödülü adaylığı kazandırdı. Mulholland Çıkmazı filmindeki performanslarıyla çeşitli ödüller ve adaylıklar kazanan başrol oyuncularından Watts ve Harrings, filmin ardından önceki kariyerlerine nazaran daha önemli yapımlarda oynama şansı buldu. Ruth'un komşusu ve Adam'ın annesi rolündeki Ann Miller'ın ise ölümünden önceki son filmi oldu.

Konusu

Mulholland Drive'ı gösteren bir tabela.

Filmdeki hikâye ve zaman örgüsü yer yer doğrusal olarak ilerlemez. Mulholland Drive'daki kazada tek hayatta kalan kişi olan siyah saçlı kadın (Laura Elena Harring) kendi katillerinden kaçmaktadır. Yaralı bir şekilde Los Angeles'a varır ve geceyi bir evin bahçesinde uyuyarak geçirir. Sabah olunca evin yaşlı, kızıl saçlı bir kadın olan sahibi bavullarını alıp çıkar ve siyah saçlı kadın boşalan eve sığınıp burada uykuya dalar. Bu sahneden sonra, Winkies adlı bir lokantada, genç bir adamın bir başka adama lokantanın arkasında gördüğü korkunç bir figür hakkındaki kâbusunu anlattığı sahneye geçilir. Rüyada adı geçen yere gittiklerinde kâbustaki figür birden karşılarına çıkar ve genç adamın korkudan bayılmasına sebep olur. Siyah saçlı kadın uykuda olduğu sırada, kaza sonrasında ortadan kayboluşu hakkında gerçekleşen birkaç gizemli telefon görüşmesinin gerçekleşmesinin ardından; Kanada'nın Ontario eyaletine bağlı Deep River kasabasından ünlü bir oyuncu olma hayaliyle Los Angeles'a gelen Betty Elms (Naomi Watts), havaalanından taksiyle, teyzesinin bir müddet önce boşalttığı eve gelir. Evde, Ruth teyzesinin bir tanıdığı zannettiği, hafızasını kaybetmiş olan ve ismini dahi hatırlamayan siyah saçlı kadın ile karşılaşır. Siyah saçlı kadın ise duvardaki Gilda (1946) filminin posterini gördüğünde başrol oyuncusu Rita Hayworth'ın ön adını alarak kendini Rita olarak isimlendirmiştir.

İki mafya elemanı, çekeceği bir filmin başrolünde tanınmamış oyuncu Camila Rhodes'u (Melissa George) oynatması için Adam Kesher (Justin Theroux) adlı bir Hollywood yönetmenine baskı yapmaktadır. Filmde kendi seçeceği bir ismi oynatmak isteyen Adam, filmi yönetmeyeceğini söyler ve toplantıyı terkeder. Dışarı çıktığında mafya elemanlarının arabasına golf sopasıyla zarar verdikten sonra evine döner. Bu sahnenin ardından acemi bir kiralık katilin (Mark Pellegrino), bir telefon defterini çalmaya çalıştığı esnada üç kişiyi öldürdüğü sahne gösterilir. Öte yandan teyzesiyle konuşan Betty, teyzesinin evinde kalan Rita isimli kadını tanımadığını öğrenir. Polise başvurmak yerine, bir kaza geçirdiğini ve hafızasını kaybettiğini söyleyen Rita'ya, kimliğini bulması konusunda yardımcı olmaya karar verir. Birlikte ilk olarak Rita'nın çantasına bakarlar ve çantada, $50.000 para ve mavi bir anahtar bulurlar. Diğer taraftan evine dönen Adam, karısı ile havuz temizleyicisini yatakta yakalar. Öfkeyle karısının mücevher kutusuna pembe duvar boyası dökerken karısının sevgilisi tarafından darp edilir ve evden dışarı atılır. Ucuz bir motelde, nakit parayla konaklayan Adam, menajerinden kredi kartı hesabının kapatıldığını ve beş parasız kaldığını öğrenir. Menajerinden "kovboy" diye birinin kendisiyle buluşmak için beklediğini öğrenen Adam kovboyla buluşur ve kendi iyiliği için Camilla Rhodes'u kadroya dahil etmesi gerektiği tehdidine boyun eğerek yeniden filmin başına geçer.

Parayı evdeki bir şapka kutusuna saklayan Betty ve Rita, yemek yemek için Winkies adlı lokantaya gider. Rita, kendilerine servis yapan kadın garsonun yakasındaki Diane adını görünce "Diane Selwyn" ismini hatırlar. Telefon rehberinden Diane Selwyn'in numarasını bulup onu ararlar; ancak cevap veren olmaz. Kısa bir süre sonra Betty, oyuncu seçimlerinin yapılacağı bir yere gider. Burada sergilediği performans odadakiler tarafından çok beğenilir ve kendisini izleyen yapımcılar, Betty'yi Adam'ın yönettiği The Sylvia North Story (Sylvia North'un Öyküsü) adlı filmin setine götürür. Sete girdiği sırada Adam, başrol için mafyanın önerdiği Camilla Rhodes'u seçmektedir. Arkadaşıyla buluşması gerektiğini söyleyen Betty, Adam'la buluşamadan oradan hızlıca uzaklaşır. Diane Selwyn'ın dairesine giden Betty ve Rita, kapıya cevap veren olmayınca eve gizlice girer. Yatak odasında bir kadının çürümüş cesedini gördükten sonra dehşete kapılmış bir şekilde evlerine geri dönerler. Emniyetinden endişe eden Rita sarı bir peruk takarak kılık değiştirir. Geceleyin iki kadın cinsel ilişkiye girer. Gece saat 2 civarında uyanan Rita, Betty'yi Club Silencio adında ürpertici bir tiyatroya gitmeye ikna eder. Mekânın sahnesinde bir adam, birkaç farklı dilde her şeyin illüzyon olduğunu anlatmaktadır. Hemen ardından sahneye bir kadın çıkar. Bir müddet sonra kadın şarkı söylerken yere düşse de şarkı devam eder. Şarkının sona ermesinin ardından Betty, çantasında Rita'nın anahtarına uyan mavi bir kutu bulur. Kutuyu açmak için daireye döndüklerinde Betty aniden ortadan kaybolur. Rita anahtarla kutuyu açar ve kutu gürültülü bir şekilde yere düşer. Kızıl saçlı kadın sesin geldiği yeri araştırır ancak herhangi bir şey göremez.

Kovboy, uyuyan bir kızın yatak odasının kapı aralığından "Merhaba, güzel kız. Uyanma vakti." diye seslenir. Betty'ye dönüşen Diane Selwyn (Naomi Watts) yatağından kalkar. Filmin ikinci kısmı olarak nitelendirilen bu kısımda Diane, siyah saçlı kadına dönüşen Camilla Rhodes'a (Laura Elena Harring) aşık; fakat onun tarafından acı çektirilmiş ve reddedilmiş, yalnız ve depresyondaki bir oyuncu olarak resmedilmektedir. Diane şimdi, filmin ilk sahnesinde Betty ile Rita'nın ceset ile karşılaştığı evde yaşamaktadır ve Adam'ın yönettiği The Sylvia North Story adlı filmde küçük bir rolde oynamaktadır. Aynı filmin başrol oyuncusu Camilla'nın daveti üzerine, Adam'ın Mulholland Drive'daki evinde düzenlenen partiye katılır. Diane'in limuzini filmin başında Rita'nın arabasının karıştığı kazanın görüntülerine benzer bir biçimde yol alır ve araba aynı yerde durur. Çalılıkların arasından çıkıp yanlarına gelen Camilla, kestirme bir yoldan Diane'i partiye götürür. Partide Adam, Camilla'yı öper ve birlikte olduklarını anons eder. Diane yemek masasında, teyzesinin ölümü üzerine Hollywood'a geldiğini ve Camilla ile The Sylvia North Story filminin seçmelerinde tanıştığını belirtir. Masaya yaklaşan bir kadın (ilk bölümde sarışın Camilla'yı oynayan Melissa George) siyah saçlı Camilla'yı öper ve birlikte Diane'e dönerek gülümserler.

Sonraki bir sahnede Diane, Winkies'te acemi kiralık katil ile buluşur ve ona $50.000 ile Camilla'nın resmini verir. Bu esnada onlara servis yapan garsonun ilk bölümde Diane olan ismi artık Betty'dir. Kiralık katil Diane'e, iş bittiğinde sözleşilen yerde mavi bir anahtar bulacağını söyler. Sohbet esnasında Diane, tezgahta bekleyen ve filmin ilk kısmında, Winkies'in arkasında korkunç figürle karşılaşıp bayılan adamla göz göze gelir. Sonraki sahnede Diane, evinde otururken, masanın üstündeki mavi kapı anahtarına bakmaktadır. Bu sırada, halüsinasyon görmeye başlar ve korkuya kapılır. Çığlıklarla yatak odasına koşar ve çekmeceden aldığı silahla kendisini vurarak intihar eder.

Karakterler

Daha önceleri evinde, Rita ile başarısız bir provasını yaptığı sahneyi canlandırmak üzere oyuncu seçmelerine katılan Betty, seçmelerde oldukça farklı ve "olağanüstü" bir performans gösterir.[6][7] Seçimlerin yapıldığı odaya çekingen ve gergin olarak giren Betty, partnerinin (Chad Everett) de kendisini sıkıştırmasının ardından cinsel güdülerinin de artmasıyla başka bir karaktere bürünür ve sergilediği performansla odadakilerin tamamını etkiler. Bu cinsel güdüler sahneyle birlikte aniden sona erer ve Betty, tekrar eski naif hâline dönerek sonucu beklemeye koyulur. Bazı eleştirmenlere göre Betty'nin daha önce görülmeyen bu yanı, izleyicilerin dikkatini karanlık ve gizemli görünen Rita'dan alıp Betty üzerine yoğunlaştırmasına yol açmakta, bu da Lynch'in karakterler üstünde nasıl oynadığını gözler önüne sermektedir.[7]
Film eleştirmeni Amy Taubin'e göre Betty, Lynch'in önceki filmlerinden Mavi Kadife'deki Sandy karakterinin reenkarne olmuş hâliydi. Betty'nin Los Angeles'a gelmeden önce yaşadığı yer olan Deep River, aynı zamanda Mavi Kadife'de Dorothy'nin yaşadığı binanın da ismiydi. Bu filmde Sandy, Mulholland Çıkmazı'nda Betty'nin Rita'ya aşık olmasına benzer şekilde Dorothy'e aşık olmuştu.[2]
Siyah saçlı kadının (Laura Elena Harring), Gilda adlı filmin posterini görüp, başrol oyuncusu Rita Hayworth'un ismini kullanmaya başladığı sahne.

Yapım aşaması

Gelişimi

Başlangıçta bir televizyon dizisi olarak yapılması planlanan Mulholland Drive'a Touchstone Television adlı şirket tarafından bir pilot bölüm hazırlanması ve ABC kanalında yayımlanması planlandı. Yönetmenliğini ve senaristliğini David Lynch'in üstlendiği proje için toplamda 7 milyon dolarlık bütçe ayrılmıştı.[16] Lynch'in 4 Ocak 1994 tarihinde pilot bölüm için ABC'ye sunduğu 92 sayfalık senaryo,[16] sadece Rita'nın $50.000 nakit para ve mavi bir anahtarla araba kazasından sağ kurtulmasını ve Betty'nin, hafızasını kaybeden Rita'ya kim olduğunu bulması konusunda yardımcı olduğu kısmı içermekteydi.[17] Bir televizyon yapımının sıkıcı olmasına karşın pilot bölüm fikrinin çekici olduğunu Lynch "Ben, bir hikâyenin üzerinde durmayı severim (...) Teoride pilot bölüm açık uçludur. Hikâyeyi oldukça derinlemesine işleyebilir ve güzel bir dünyanın kapılarını açabilirsiniz; ancak bunu yapmak biraz zaman alır." ifadeleriyle belirtmişti.[18] Hikâye, Lynch'in önceki çalışmalarında olduğu gibi normal ve sürreal elementler içermekteydi. Yapılan bu ilk çalışmada Rita'nın gerçekte kim olduğuna dair sırlar, Betty'nin kariyeri ve Adam Kesher'ın film projesi gibi hikâye yayları yer almaktaydı.[19]

Senaryonun sunulmasının ertesi günü ABC Entertainment'ın başkanı Jamie Tarses ve yardımcısı Stu Bloomberg, yapımcı Tony Krantz ile görüşerek projeye onay verdi.[16] Diğer taraftan 1999 sonbaharı için yedi farklı dizi için pilot bölüm başvurusu alan ABC, bunların üç ya da dört tanesini yayımlamayı planlamaktaydı.[16]

Oyuncu seçimi

Lynch, başrol oyuncuları için Naomi Watts ile Laura Elena Harring'i direkt fotoğraflarına bakarak seçti. Her iki oyuncuyla da yaptığı yarımşar saatlik görüşmede, kendilerini daha önce herhangi bir sinema veya televizyon yapımında görmediğini söyledi.[20] İlk görüşmeye kot pantolonla katılan Watts'a Lynch, ertesi günkü görüşmeleri için biraz daha özenli giyinmesi gerektiğini belirtirken, iki hafta sonra kendisi oyuncu kadrosuna dahil edildi. Watts'ı seçmesini Lynch "Büyük bir yetenek olduğunu hissettiğim ve iyi bir ruha sahip, zeki, farklı rollere bürünme kapasitesine sahip birini gördüm. O, tam anlamıyla bu role uygundu." sözleriyle anlattı.[21] Bir diğer başrol oyuncusu Justin Theroux ise Lynch ile olan görüşmesine komple siyah giyip, karmaşık bir saç stiliyle katılmıştı. Theroux'nun bu hâlini beğenen Lynch, oyuncunun aynı kıyafetler ve saç stiliyle filmde yer almasına karar verdi.[13]

Çekim aşaması

Pilot bölümün çekimleri 1999 Şubat'ında, Amerika Birleşik Devletleri'nin Kaliforniya eyaletindeki Los Angeles şehrinde başladı ve altı hafta sürdü. Ortaya çıkan 125 dakikalık çalışmanın bir televizyon dizisine göre uzun bir süre olduğunun söylenmesi üzerine Lynch'ten bu çalışmayı biraz kırpması istendi. Kesilen sahnelerle beraber süre 88 dakikaya indi.[16] Ancak bu pilot bölümden memnun kalmayan ABC, diziyi programlarına dahil etmeme kararı aldı.[22][23] Bu karara gerekçe olarak doğrusal olmayan hikâye kurgusu, Harring ve Watts'ın ileri yaşlarda olması, Ann Miller'ın canlandırdığı karakterin sigara içmesi ve bir sahnede köpek dışkısına yakın çekim yapılması gösterildi. Lynch daha sonraları konu hakkında "Tüm bildiğim bu çekimi yaparken keyif aldığım, ABC'nin bundan nefret ettiği ve benim de girdiğim bu yoldan memnun kalmadığımdı. Çekimler tamamlandığında ortaya çıkan iş oldukça ağır ilerlediğinden ve son teslim tarihi yaklaşmış olduğundan dolayı yeni çekimler yapamayacağımızdan, çalışmanın bir kısmını kesmek zorunda kaldım. Bu yüzden çalışma; dokusunu, önemli sahnelerini ve hikâyenin akışını kaybetti. Bu kötü versiyonun yer aldığı kasetin 300 kadar kopyası ortalarda dolaşıyor. Bu düşük kalitedeki, utanç verici çalışmayı birçok insan gördü. Bu konuyu düşünmek dahi istemiyorum." ifadelerini kullanmıştı.[24]

ABC'nin projeyi rafa kaldırmasının ardından bu çalışmayı film olarak çekmek istemesi üzerine Lynch, senaryoyu sinemaya uyarlayarak yeniden yazdı. Yapımı açık uçlu bir pilot bölümden sonlu bir filme dönüştürmesini Lynch "Filmin sonunu nasıl getireceğime dair en ufak bir fikrim dahi yoktu. Bir gece otururken fikirler aklıma geldi. Bu olay, hayatımın en iyi tecrübelerinden biriydi. Her şey farklı bir açıdan görünüyordu. Kafamdaki şeyler yeniden yapılandı ve bir müddet sonra çekimlere başladık. Şimdi ise geriye baktığımda bu filmin her daim böyle olması gerektiğini görüyorum. Her şeyin şimdiki gibi olmasına bu garip başlangıç yol açtı." şeklinde ifade etti.[25] Pilot bölümün senaryosuna eklenen on sekiz sayfalık kısımda Rita ile Betty arasındaki romantik ilişki ve mavi kutunun açılmasının ardından yaşananlar yer almaktaydı. ABC'nin dizi projesini reddetmesini olumlu karşılayan Watts; canlandırdığı Betty karakterinin, filmin son kısımları olmadığı zaman tek boyutlu kaldığını düşünmekteydi.[5] Filmin yeni sahnelerinin çoğu 2000 Ekim'inde çekildi ve 7 milyon dolarlık masrafı, Fransız yapım şirketi StudioCanal tarafından karşılandı.[20]

Theroux "Dahil olmadığımız kısımların senaryosunu okuyamıyorduk, bu da filmin konusunu tam olarak anlamamızı engelliyordu. David sorduğumuz soruları memnuniyetle karşılasa da bu soruları yanıtsız bırakmaktaydı (...) Tek gözümüz bağlı gibi çalışıyorduk. Eğer bu onun ilk yönetmenlik deneyimi olsaydı ve daha önceleri bu yöntemi denemeseydi, muhtemelen birtakım kuşkularım olacaktı. Ancak bu yöntemin işe yaradığı oldukça açık." sözleriyle çekim aşamasında filmin konusunu tam olarak anlamadığını belirtti.[26] Lynch'in kendisine yalnızca, canlandırdığı yönetmen karakterinin Lynch'i temsil etmediğini söylediğini belirtti.[20]

Müzikler

Mulholland Çıkmazı'nın film müzikleri, filmde küçük bir rol de alan ve Lynch'in önceki çalışmalarından Mavi Kadife ile Twin Peaks'te de çalışan Angelo Badalamenti tarafından belirlendi.[27] Bestesini yaptığı müziklerin bazıları Çek Cumhuriyeti'nin başkenti Prag'da, Prag Filarmoni Orkestrası tarafından kaydedildi.[28] Bu filmle birlikte Badalamenti, Amerikan Film Enstitüsü Ödülleri'nde Yılın Bestecisi, Altın Küre ve BAFTA Ödülleri'nde ise En İyi Film Müziği dallarında aday gösterildi.

Müziklerle ilgili olarak eleştirmenler; Badalamenti'nin bu film için hazırladığı müziklerin, kariyerindeki en "karanlık" çalışması olduğu;[29] siyah saçlı kadının limuzinini gösteren ilk sahnede kullanılan müziğin sahnenin gizemli havasını arttırdığı;[30] Betty'nin Los Angeles'a geldiğini gösteren sahnede kullanılan müziğin, parlaklık ve renklerin canlılığı ile iyi bir uyum yakaladığı[27] ve "izleyici için duygusal bir rehber" olduğu şeklinde görüş belirtti.[29] Badalamenti, film için ürettiği on ilâ on iki dakikalık yavaş tempodaki müzikleri, yönetmenin parçalar alarak deneyler gerçekleştirdiği ve bu deneyler sonucunda filmin çoğu yerinde karşılaşılan esrarengiz müzikal manzaraları yarattığı "yakacak oduna" benzetir.[31]

Adam Kesher'ın çekeceği film için yapılan oyuncu seçmelerinin gösterildiği sahnede, 1960'lı yıllara ait iki şarkı kullanılmıştır.[32] Connie Stevens'ın "Sixteen Reasons" isimli şarkısı, bir kadın şarkıcı ve ona eşlik eden iki erkek ve iki kadın arka vokalist tarafından seslendirilirken "I've Told Ev'ry Little Star" adlı şarkının Linda Scott sürümü ise Camilla Rhodes tarafından söylenmiştir.[33] Esasında Jerome Kern tarafından iki kişinin okuması için yazılan "I've Told Ev'ry Little Star"ın Linda Scott tarafından seslendirilen bu sürümünde düet yapmaması, akademisyen Eric Gans tarafından filmdeki eşcinsel ilişkilere yapılan bir gönderme olarak yorumlanmıştır.[33]

Club Silencio'da, Rebekah Del Rio'nun seslendirdiği "Crying" isimli şarkının İspanyolca akapella versiyonu olan "Llorando" için film eleştirmeni Amy Taubin "ayakta alkışlanacak nitelikte (...) ancak ortada alkışlanacak bir gösteri yok." şeklinde bir yorumda bulunmuştur.[2] Lynch, Mavi Kadife'de aynı şarkının Roy Orbison tarafından seslendirilen sürümünü kullanmak istemiş; ancak aynı şarkıcının "In Dreams" adlı parçasını dinledikten sonra fikrini değiştirerek bu şarkıyı kullanmıştı.[25] Kendisiyle yapılan bir röportajda Del Rio, Lynch'in Nashville'deki evine kadar geldiğini, burada Lynch'e bu şarkıyı seslendirdiğini ve Lynch'in gizlice sesini kaydettiğini ifade etti. Bu şarkının kullanılabileceği bir kısmı filme ekleyen Lynch ise, Nashville'de kaydettiği şarkıyı filmde kullandı.[34]

Filmde kullanılan müziklerin yer aldığı soundtrack albümü, 9 Ekim 2001 tarihinde Milan Entertainment tarafından yayımlandı.[35] Toplam on yedi şarkıdan oluşan albümde, filmde kullanılmasına rağmen "Sixteen Reasons" adlı şarkı telif sorunları sebebiyle yer almamaktadır.[28][36]

No. Başlık Süre
1. "Jitterbug"   1:27
2. "Mulholland Drive"   4:16
3. "Rita Walks / Sunset Boulevard / Aunt Ruth"   1:55
4. "Diner"   4:16
5. "Mr. Roque / Betty's Theme"   4:06
6. "The Beast"   2:29
7. "Bring It On Home"   2:39
8. "I've Told Ev'ry Little Star"   2:17
9. "Dwarfland / Love Theme"   12:14
10. "Silencio"   4:27
11. "Llorando"   3:32
12. "Pretty 50s"   3:02
13. "Go Get Some"   7:08
14. "Diane and Camilla"   4:48
15. "Dinner Party Pool Music"   1:26
16. "Mountains Falling"   8:15
17. "Mulholland Drive / Love Theme"   5:40

Temalar ve yorumlamalar

Filmin orijinal DVD sürümünde yer alan "Bu Gerilimi Anlamanız için David Lynch'in 10 İpucusu" başlıklı kartta yer alan ipucular aşağıdaki gibidir:[37]

  1. Filmin başını çok dikkatli izleyin: En az iki ipucu, daha filmin giriş yazıları bile tamamlanmadan veriliyor.
  2. Kırmızı abajurun ortaya çıktığı yerlere ve zamana dikkat edin.
  3. Adam Kesher'ın oyuncu seçtiği filmin adını duyabildiniz mi? Peki bu addan bir daha ne zaman bahsedildi?
  4. Kaza korkunç bir olaydır, kazanın meydana geldiği yere dikkat edin.
  5. Kim, neden bir anahtar veriyor?
  6. Elbiseye, kül tablasına ve kahve fincanına dikkat edin.
  7. Club Silencio'da hissedilen, fark edilen ve gözlemlenen şey ne?
  8. Camilla'nın sadece yeteneği yeterli mi?
  9. Winkies'in arkasında bulunan adamın çevresinde olanlara dikkat edin.
  10. Ruth teyze nerede?
—

Filme "Rüyalar şehrinde bir aşk hikâyesi." sloganını veren David Lynch;[25] çeşitli tartışmalara neden olan ve farklı şekillerde yorumlanan filmdeki sembollerin anlamları hakkında herhangi bir açıklamada bulunmadı. Filmin 2001 Cannes Film Festivali'ndeki gösteriminin ardından Lynch ile konuşan The Christian Science Monitor dergisi yazarlarından film eleştirmeni David Sterritt; yönetmenin, önceki filmlerinin aksine Mulholland Drive'daki hikâyenin tutarlı ve kolayca anlaşılabilir olduğunu söylediğini yazdı.[38] Filmin oyuncularından Justin Theroux, filmdeki ögelerden farklı anlamlar çıkarılmasını Lynch'in nasıl karşıladığı hakkında "İzleyicilerin istediği anlamı yükleyebilmesinden gerçekten memnun olduğunu düşünüyorum. İnsanların oldukça tuhaf açıklamalarda bulunması hoşuna gidiyor. David, bilinçaltından çalışıyor." şeklinde bir yorumda bulundu.[26]

The Guardian'da, altı sinema eleştirmeninin Mulholland Çıkmazı'nın genelinden çıkardıkları anlamları kendi bakış açılarıyla yorumladıkları bir çalışma yayımlandı. The Sun gazetesinden Neil Roberts ile Time Out dergisinden Tom Charity, Betty'yi Diane'in daha mutlu yaşam süren bir yansıması olarak gördüklerini yazdı. Roger Ebert ile Jonathan Ross bu açıklamaya katılsalar da filmin genelini analiz etmekten kaçındılar. Ebert "Herhangi bir açıklama yok. Ortada bir gizem dahi olmayabilir." ifadelerini kullanırken Ross "Belki de bunlar, en başta yapılması planlanan pilot bölümden arta kalanlardır. Diğer yandan birbiriyle ilgisiz ve rüyaların bilinçsizliğiyle görülen şeylerden ibaret olabilir." ifadeleriyle filmin hikâyesinin herhangi bir yere bağlanmadığını yazdı.[39] The Observer gazetesi yazarlarından Philip French filmi, Hollywood trajedilerine bir gönderme olarak nitelerken BBC'den Jane Douglas ise Betty'nin yaşamının Diane'in rüyası olduğu teorisini reddetti ve film hakkında çok fazla analiz yapılmaması gerektiğini belirtti.[39]

Filmin genel açıklaması

Film, kabaca beşte dörtlük bölüm ile geriye kalan beşte birlik bölüm olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.[40] Kendi içlerinde birer bütün olarak değerlendirilen bu iki kısım için farklı yorumlar ve açıklamalar yapılmıştır.

Rüya ve gerçek açıklaması

Filmde yaşananları açıklamak için öne sürülen ilk görüş, filmin ilk kısmının rüya, ikinci kısmının ise gerçek olduğu yönündedir. İlk teoriye göre, filmin ilk kısmında gerçek Diane Selwyn'in rüyası anlatılır ve gerçekte yer alan bazı karakter ve nesneler, bu rüyada birtakım değişikliklere uğramış olarak gözükmektedir.[41] Selwyn; rüyasında kendisini masum ve gelecekten umutlu olan "Betty Elms" karakteri olarak görmektedir. Rüyada Betty; başarılı, çekici ve ileride ünlü bir oyuncu olmanın hayaliyle yaşayan bir kadındır. İyi bir oyuncu olma umuduyla Los Angeles'a gelir ve Ruth teyzesinin boşalttığı eve yerleşir. Yaşadığı kaza sonrasında hafızasını kaybetmiş olan Rita ise oldukça masum ve Betty'e bağlıdır. Rita'nın gerçekte kim olduğunu bulmakla uğraşırken, ikili arasında bir aşk başlar. Diğer yandan katıldığı oyuncu seçmelerinde de olağanüstü bir performans gösteren Betty'nin hayatı, gerek meslekî gerekse Rita ile olan ilişkileri bakımından tam istediği gibi ilerlemektedir. Filmin son beşte birlik kısmı ise, Diane'in hem özel hem de meslekî anlamda başarısızlıklarla dolu olan gerçek hayatını konu alır. Ruth teyze, gerçek hayatta da Diane'in teyzesidir; rüyadakinin aksine yakınlarda vefat etmiş ve Diane'e yalnızca bir miktar para bırakmıştır.[42] Rüyasında sevgilisi olarak gördüğü Rita, gerçek hayatta, kısa bir süreliğine ilişki yaşadığı ve aşık olduğu Camilla Rhodes'tur.[40]

Yönetmen Adam Kesher gerçekteki konumunu rüyada da korurken gerçek hayattakinin aksine rüyada meslekî ve özel hayatı bakımından başarısız olarak görünür. Bunun sebebi, Camilla'nın gerçek hayatta Diane'in aşkına karşılık vermeyerek onu terk etmesi ve Adam ile birlikte olması, Betty'nin ise Adam'a olan kızgınlığının intikamını rüyasında alması olarak yorumlanmaktadır.[43] Gerçekteki Camilla Rhodes, rüyada başka birisi olarak gözükür. Adam'ın çekeceği filmin başrolünde Camilla'nın yer alması, rüyada, mafyanın Adam'a baskısı sonrasında gerçekleşmektedir. Gerçekte ise bu rol için başvursa da rolü Camilla Rhodes'a kaptıran Diane, gördüğü rüyada gerçek hayatta yaşadığı bu başarısızlığı kabullenmek yerine işin içinde başka şeyler olduğuna kendisini inandırmaktadır.[43] Benzer şekilde rüyada, Betty'nin evinde Rita ile yaptığı provada Rita'nın kendisine iyi bir performans sergilediğini söylemesi de; gerçek hayatta rolünü Camilla'ya kaptıran Betty'nin, kendisinin de iyi bir oyuncu olduğunu bizzat rakibinin ağzından duymasını istemesi olarak belirtilmektedir.[42][43] Rüyada, The Sylvia North Story adlı filmin çekildiği sete girdiği anda yönetmen Adam Kesher'ın dikkatini çeker, daha hiçbir şey yapmadan Adam'ı etkiler; ancak oyuncu seçimine katılmadan, Rita'ya yardım etmek üzere setten ayrılır. Bu olay Betty'nin, Rita uğruna kendi kariyerinden dahi vazgeçmesi olarak yorumlanmaktadır.[42] Rita ile Betty'nin, Diane Selwyn'in kaldığı evde karşılaştığı çürümüş ceset, gerçekte Diane'in sahip olduğu sarı saça sahiptir ve Camilla'nın giydiği siyah elbiseyi giymektedir. Buradan yola çıkılarak rüyada gözüken bu cesedin, kısa bir süre önce öldürülen Camilla'ya veya rüyayı gördükten bir müddet sonra ölecek olan Diane'e ait olduğu yorumları yapılmaktadır.[42] Gerçek hayatta Diane'in intihar sebebi, Camilla'yı öldürtmesi sonrası yaşadığı pişmanlık ve vicdan azabının sonucu olarak gösterilmektedir.[42] Diane'in Camilla'yı öldürmesi için tuttuğu kiralık katile verdiği para ise rüya kısmında $50.000 olarak nedeni bilinmeyen bir şekilde Rita'nın çantasından çıkmaktadır.[41]

Naomi Watts da bir röportajında "Diane'in esas karakter, Betty'nin ise gerçekte olmasını istediği ve rüyasında gördüğü kişi olduğunu düşünüyorum. Rita yardıma, Betty'ye ihtiyacı olan bir kadın ve Betty de onu oyuncak bir bebek gibi kontrol etmekte. Rita; Betty'nin, gerçekte Camilla'nın olmasını istediği şekle bürünmüş hâli." şeklinde bir analiz yapmaktadır.[5] İkinci teori ise rüya olan ilk kısmın, Camilla Rhodes'un rüyası olduğunu öne sürmektedir. Rita'nın birçok kez uyuyakalması ve bu periyotlarda iki adamın Winkies'te sohbet etmesi, Betty'nin Los Angeles'a gelmesi ve kiralık katilin yaşadıkları gibi birbiriyle alakasız sahnelerin gösterilmesinden yola çıkılarak bu sahnelerde yaşanılanların Diane'in rüyası içerisinde görülen Rita'nın rüyaları olabileceği de ileri sürülen görüşler arasındadır.[43][44] İlk kısmın rüya olduğuna benzer bir görüş ise ikinci kısımda yer alan Betty'nin mastürbasyon yaptığı sahneden yola çıkılarak filmin ilk kısmının, Betty'nin cinsel fantezileri olduğunu öne sürmektedir.[1]

Diğer açıklamalar

İkinci bir görüş, filmde yaşanan her şeyin rüya olduğunu öne sürer.[1][3] Gerçek hayattaki rüyalar gibi filmin de herhangi bir açıklaması bulunmayan, sonuçlanmayan sahnelerden oluştuğunu belirten Roger Ebert, "Filmin ikinci kısmı için bir açıklama isterseniz, rüya gören kişinin bilincinin yavaş yavaş geldiğini ve bu kısımda görülen rüyanın, ilk rüya ve gerçek hayattan kesitler içerdiğini düşünün." şeklinde bir yorum yapmaktadır.[3] Sonradan yazdığı bir yazısında filmin ikinci kısmının tam anlamıyla rüya veya gerçek olamayacağını ve her iki ortamdan da alıntılar içerdiğini belirten Ebert'e göre "Mulholland Çıkmazı önce mantıklı açıklamaya meydan okur, direnir, sonunda ise bu mücadeleden zaferle ayrılır".[45]

Başka bir teoride hikâyenin, herhangi bir başlangıcı veya sonu olmayan bir şerit olan Möbius şeridine benzediği savunulmaktadır.[9] Diğer bir açıklama ise, Betty ve Rita ile Diane ve Camilla'nın, zaman zaman çakışan iki paralel evrende yaşadığı yönündedir.[1]

Winkies'te geçen sahneyi, rüyalar ile rüya görmenin açık biçimde anlatıldığı tek sahne olarak gören rüya çalışmaları profesörü Kelly Bulkeley, bu sahneyi "Lynch filmlerindeki açıklayıcı olgu ve epistemolojik bilinmezliği" örneklendirdiğini savunmaktadır.[46] Winkies'te sohbet eden iki adamın sohbetine konu olan canavar, filmin sonunda Diane'in intihar etmesinin hemen öncesi ile sonrasında tekrardan gözükür. Bulkeley'e göre bu sahnede rüyalar üzerine yapılan sohbet, "filmde ne olup bittiğini anlamanın yeni bir yolu" olarak tanımlanmaktadır.[46]

Filozof ve film teorisyeni Robert Sinnerbrink, Diane'in intiharı sonrasında görünen imgelerin "rüya ve gerçeklik" açıklamasına ters düştüğünü belirtir. Diane kendisini vurduktan sonra yatağı dumanlar arasında kaybolur, Betty ile Rita birlikte ışıklar içinde gözükür ve Club Silencio'nun balkonundaki kadının "silencio" diye fısıldamasının ardından ekran kararır. Sinnerbrink filmin sonu için "sondaki imgeler gerçeklik ve hayal arasında kalmış olup belki de sinematik imgenin metafiziksel boyutunu ifade edebilir" ve "son sahne, Diane'in ölmek üzereyken aklından geçenleri, en sonda kullanılan 'silencio' ifadesi ise gerçek ölüm anını gösterebilir" şeklinde iki farklı çıkarımda bulunmuştur.[42] Aynı sahneyle ilgili olarak film teorisyeni Andrew Hageman, "Betty/Diane'in intiharını takip eden doksan saniyelik son kısım, onun ölmeden hemen önce bilinçli olarak kafasından geçenleri göstermektedir".[47]

Film teorisyeni David Roche, Lynch filmlerinin sadece basit detektiflik hikâyelerinden ibaret olmadığını, filmlerin konusunun anlaşılabilmesi için izleyicilerin kendilerini detektif rolüne büründürmeye zorladığını ve Lynch'in diğer filmleri gibi Mulholland Çıkmazı'nda da "hikâye ile diegesisin aynı anlama geldiği hatasına düşen izleyicilerin bu hatasıyla oynayarak onların mantıklı bir diegesis isteğini" boşa çıkardığını yazmıştır.[48] Roche ayrıca filmde çeşitli gizemler olduğunu, izleyicilerin hikâyeden bir anlam çıkarmaya zorlansa dahi karakterlerin bu gizemleri çözmediğini ve Mulholland Çıkmazı'nın izleyicilere bir sorunun çözümünü gösterdiği için değil, filmin kendisinin bir gizem olduğunu ve seyirci-detektifin bundan bir anlam çıkarmaya çalıştığı için bir gizem filmi olduğunu belirtmektedir.[48]

Filmdeki Hollywood eleştirileri

Mulholland Çıkmazı'nın başlarında Rita'nın yolu Sunset Bulvarı'ndan da geçmekteydi. Bazı eleştirmenler bu noktayı da göz önünde bulundurarak filmi, Hollywood ile ilgili kırık hayaller içeren başka bir film olan Billy Wilder'ın yönettiği 1950 yapımı Sunset Bulvarı ile karşılaştırdı.[6][25][49] İki film de adını Los Angeles'taki caddelerden almakta ve Holywood'a karşı eleştiriler içermekteydi.[50] Club Silencio'nun "rüya fabrikası" Hollywood'un yer altı dünyasını yansıttığını belirten Robert Sinnerbrink, mekânda çıkan sihirbazın söylediği "Bando yok. Orkestra yok. Bütün bunlar sadece bant kaydı. Bando yok ve hala bandoyu duyuyoruz (...) Bütün bunlar sadece bir illüzyon." sözlerinin Hollywood'a bir gönderme olduğunu belirtti.[42]

Lynch'in "gerçeği maskeleyen bir dış görünüşten fazlasını sunduğunu, kendisinin saf kötülüğe inandığını ve izleyicileri yalanlarla kandırarak filmde de bu kötülüğü sakladığını" belirten film eleştirmeni Gregory Weight, filmde yaşananlar konusunda izleyicileri uyardı.[51] Buna ek olarak Lynch'in filmde Ann Miller, Lee Grant ve Chad Everett gibi yaşlı oyuncuları oynatarak nostaljik filmlere ve gerçek sanatın eski dönemdeki filmlerde gerçekleştirildiğine dikkat çekmek istediğini belirtti. Betty'nin olağanüstü oyunculuk yeteneklerine sahip olarak betimlendiğini ve bu yeteneklerin eğlence sektöründeki güçlü insanlar tarafından fark edildiğini de sözlerine ekledi.[51] Nostaljik filmler ile Hollywood'daki bozulma arasındaki mukayeseyi yorumlayan Steven Dillon, Mulholland Çıkmazı'nın Hollywood kültürü eleştirisi olduğu kadar sinefili (filmlere ve film yapımına karşı aşırı ilgi) karşıtı bir film olduğunu yazmaktadır.[52]

Filmi izledikten sonra kendince bir açıklama getiren Laura Elena Harring, "Filmi ilk gördüğümde hikâyenin Hollywood hayalleri, yanılsamaları ve takıntıları hakkında olduğunu düşündüm. Aslında hiçbir şeyin, özellikle Hollywood yıldızı olmanın göründüğü gibi olmadığı konusuna parmak basmakta. İkinci ve üçüncü defa izlediğimde, kendi kimliğimize değindiğini düşündüm. Kim olduğumuzu biliyor muyuz? Sonrasında ise filmde farklı şeyler görmeye devam ettim (...) Filmden çıkarılan şey veya filmin ne hakkında olduğu konusunda herhangi bir doğru ya da yanlış yok. Sürekli olarak kafa yormanızı ve sorular sormanızı gerektiren bir film bu. 'Tekrardan izleyeceğim bir film bu.' yahut 'Mutlaka ikinci kez izlemeniz gereken bir film.' diyenleri birçok kez duydum. Film gerçekten sizin ilginizi çekiyor. Filmi anlamak istiyorsunuz; ancak filmin kendisini anlatmak isteyen bir film olduğunu sanmıyorum. Size sorular sordurarak asıl amacına ulaşmış oluyor." sözlerini kullandı.[53]

Romantizm öğeleri

Betty ile Rita arasındaki ilişki içtenliğe dayanırken Diane ile Camilla arasındaki ilişki geçici bir histen öteye gitmemektedir. Premiere dergisinde yapılan filmin bir incelemesinde Betty ile Rita arasındaki ilişki "muhtemelen bir Lynch filminde tasvir edilen en sağlıklı ve en pozitif aşk hikâyesi" sözleriyle betimlendi.[54]

Salon adlı web sitesinde yer alan ve Zacharek Stephanie tarafından yapılan incelemede, Betty ile Rita'nın girdiği cinsel ilişkiyi gösteren sahne "filmin üstünü örtecek kadar kuvvetli bir erotizm içeren, kendisinden önce ve sonra gelen her bir sahneyi renklendiren" olarak nitelendi.[55] Amerikan kablolu televizyon ağı Independent Film Channel, Betty ve Rita ikilisini 2000'lerin temsili çifti seçti.[56]

New Literary History dergisinde Heather Love tarafından yazılan ve filme "lezbiyenin eserdeki trajik bir karakter olması" açısından bakan bir film analizinde, medyanın filme karşı tepkisinin şu şekilde olduğu belirtildi: "Eleştirmenler, filmdeki seks sahnelerinin detayından ve uzunluğundan -ortada kadınlar arasındaki bu eşcinsel arzudan en çok kimin hoşlanacağına ilişkin bir yarış varmışçasına- hayranlıkla bahsettiler."[57] Çok güzel ve boşta (sevgilisiz) olan Camilla'nın, Adam'ı seçip Diane'i reddetmesinin, sinema ve edebiyatta daha önceleri de kullanılan klasik bir tema olduğunu belirten Love; filme yönelik eleştirilerde Betty ile Rita ve Diane ile Camilla arasındaki tezat oluşturan ilişkilerin "dünyadaki en seksi şey olmakla birlikte, temelinde üzücü ve hiç de erotik olmayan bir yapıya sahip" olduğu düşüncesinin öne çıktığını, bunun da "heteroseksüel düzenin kendini terk edilen kadın üzerinde yarattığı ezici etkilerle teyit etmesine dayandığını" yazdı.[57]

Naomi Watts ve Laura Elena Harring'in bu ilişki hakkında medyaya yansıyan görüşleri ise farklılık ve çeşitlilik göstermekteydi. Bu sahneyle ilgili olarak Watts, "Sahneyi erotik görmüyorum, yine de öyle algılanıyor olabilir. Sahneyi son gördüğümde gözümden yaşlar süzüldü, çünkü hikâyenin nasıl sonuçlanacağını biliyordum. Beni biraz üzdü." ifadelerini kullandı.[58] Başka bir röportajında ise "İlgili sahnelerin ekranda bu kadar doğal ve gerçekçi gözükmesinden oldukça etkilendim. Bu kızlar gerçekten birbirine aşık gözüküyorlar ve bu ilginç bir şekilde erotik." dedi.[59] Harring ise konu hakkındaki düşüncelerini "Sevişme sahnesini içimden gelerek oynadım. Rita'nın, Betty'nin ettiği yardımdan oldukça müteşekkir olmasının ardından ona hoşça kal ve iyi geceler dedim, kalbimin derinliklerinden gelen bir teşekkür ettim, onu öptüm ve sonrasında birden ikimizi de bir enerji kaplayıverdi. Tabii hafızamı kaybetmiş olduğumdan bunu daha önce yapıp yapmadığımı bilmiyordum, ama ikimizin de gerçekten lezbiyen olduğunu düşünmüyorum." sözleriyle paylaştı.[60]

Diğer sembol, tema ve göndermeler

Rita'nın çantasından çıkan üçgen biçimindeki mavi anahtarın Diane, Camilla ve Adam üçlüsü arasındaki ilişkiye bir gönderme olabileceğini söyleyen Robert Sinnerbrink, Rita'nın bu anahtarı kullanarak açtığı kutunun Rita/Camilla'nın gerçek kimliği ile Betty/Diane'in ona olan öldürücü isteğini ortaya çıkararak filmin ilk kısmında anlatılan rüyayı sona erdirdiğini belirtmektedir.[42] Mavi kutunun, filmdeki diğer sembollerle de kesişen birçok anlamı olduğunu ve kutuya tek bir anlam yüklemenin doğru olmadığını belirten film eleştirmeni Allen B. Ruch; "Kutu, temel olarak Diane'in rüyasında kurguladığı dünyada yer almasını istemediği bastırılmış anılarını ve birtakım gerçekleri temsil etmektedir. Gerçekte Camilla'nın ölümünü simgeleyen anahtarı alan Diane'in aklında 'Bu anahtar neyi açıyor?' sorusu belirir ve kendi sorusunun yanıtını yine kendince, rüyasında açıklamaya çalışır. Benzer şekilde canavar ve yaşlı ikili de birtakım şeylerin şekle bürünmüş halidir. Kendisinin biçimsizleştirilmiş (yahut mahvolmuş) egosunu temsil eden canavar, her görünüşünde biraz daha değişikliğe uğramıştır (...) Ancak canavar, sadece kötü bir figür değil, Diane'in rüyasını çözümlemesi ve gerçeğin farkına varması için uğraşan bir varlık." ifadelerini kullanmış ve kutuyu Pandora'nın kutusuna benzeterek, açılmasının sonucunda Diane'in kişisel evreninin çöküşüne yol açtığı ifade etmiştir.[61]

Robert Sinnerbrink, Rita ile birlikte Diane Selwyn'in evine gittiklerinde Betty'nin giydiği gri elbisenin, 1958 yapımı Ölüm Korkusu (Vertigo) adlı filmde Madeleine'in giydiği elbiseye yapılan bir atıf olduğunu belirtmektedir.[42] Rita ile Betty'nin yüzlerinin çakıştığı bir sahnenin ise 1966 yapımı Persona adlı filmde yer alan bir sahneye gönderme olduğunu ifade etmektedir.[42]

Tarzı

 
Betty ile Rita (üstte) ve Diane ile Camilla (altta) karakterlerinde kullanan farklı biçimdeki ışıklandırmalar

David Lynch'in yönettiği filmlerin tarzı genel olarak "ultra garip",[55] "karanlık"[50] ve "garip"[62] olarak tanımlanmaktadır. Todd McGowan, "Bir Lynch filmini, standart bir Hollywood filmi veya en radikal filmleri izlermiş gibi izleyemezsiniz." diyerek Lynch'in tarzının kendine özgü olduğunu belirtir.[63] Filmlerinde klişe ve sürreal ögeler, kâbus ve hayaller, doğrusal olmayan hikâye akışlarını sıkça kullanan Lynch, bunları kendine özgü kamera açıları, sesler ve ışıklandırmayla birleştirerek izleyicilerin inandığı şeyden şüphe etmesini sağlayan filmler ortaya koymaktadır.[6] Kariyerinin başındaki umutlu oyuncu, femme fatale, başına buyruk bir yönetmen ve karanlık mafyavari kişiler, Mulholland Çıkmazı'nda yer alan ve ilk görünüşte klişe olarak nitelendirilebilecek karakterlerdendir.[57] Bu karakterleri film içerisinde rüyalar, hayaller ve kâbuslara atıfta bulunarak farklı şekillerde kullanan Lynch, izleyicilere neyin rüya neyin gerçek olduğuna karar vermeleri için seçim şansı bırakmaktadır.[9]

David Lynch, filmde çeşitli yanıltıcı unsurlar kullanmıştı. Film stüdyolarını kontrolü altında bulundurduğu görülen Bay Roque adındaki karanlık karakter, cüce bir oyuncu olan Michael J. Anderson tarafından canlandırılmıştı. Sadece iki cümlelik rolü olan Anderson, büyükçe bir tekerlekli sandalyede oturmuş ve protez kol ve bacaklar kullanılarak kafasının, normalde olması gerekenden daha küçük gözükmesi sağlanmıştı.[64] Adam'ın evinde düzenlenen partide; mavi kutu açılmadan önceki sarışın Camilla olarak görünen kadın, Diane'in gözü önünde Adam'ın yanında oturan siyah saçlı Camilla'nın yanına gelir, eğilerek kulağına bir şeyler fısıldar ve onu dudağından öper. Her ikisi de Diane'e dönüp, gülümsedikten sonra kadın oradan uzaklaşır. Film eleştirmeni Franklin Ridgway'e göre planlı olarak gerçekleştirilen bu "zalimce ve manipülatif" sahnenin, Camilla'nın gerçekten göründüğü kadar değişken mi olduğu yoksa izleyicilere Diane'in aklından geçenleri mi gösterdiği konusunda bir netlik olmadığını belirtmektedir.[15] Betty'nin deneme çekimlerine girmesinden hemen sonra gelen sahnede, ilk etapta sadece bir kadın ve kendisine eşlik eden vokalistlerin bir şarkıyı seslendirmesi görülür. Ancak kamera yavaş yavaş geri çekildiğinde izleyici, buranın bir kayıt stüdyosu olduğunu anlar. Bu stüdyo, Betty ile Adam Kesher'ın ilk kez karşılaştıkları yerdir. Ridgway, burada kullanılan sanatsal kamera tekniğinin izleyicileri merak içerisinde bıraktığını ifade etmektedir.[15]

Stephen Dillon'a göre Lynch, film boyunca farklı kamera açıları kullanarak izleyicilerin, kendilerini karakterlerin yerine koymasını ve olaylara onların bakış açısından bakmasını sağlamaya çalışmıştır.[65] Benzer şekilde Andrew Hageman da filmdeki kamera kullanımının "oldukça rahatsız edici bir mekân algısını, huzurla harmanlayarak" izleyiciye sunduğunu belirtmektedir. Winkies'te geçen sohbet sahnesi esnasında kameranın tamamıyla düzensiz bir biçimde hareket ettiğini yazan Hageman, bunun da "izleyicilerin, objektif bir çekimin birden rahatsız edici bir şekilde subjektif olduğunun farkında olduğu"nu öne sürmektedir.[47] Akademisyen Curt Hersey filmde; eksik ve beklenmedik geçişler, çekim hızı, geleneksel olmayan kamera hareketleri, bilgisayar tarafından yaratılan efektler ile doğrusal olmayan hikâye ve görüntü akışı gibi birtakım yenilikçi teknikler kullanıldığını belirtmektedir.[66]

Betty ve Rita'nın ön planda olduğu filmin ilk kısmında sürreal ögeler yoğun olarak kullanılırken Diane ile Camilla'nın ön planda olduğu ikinci kısmında bu ögelerde büyük bir düşüş gözlenmektedir. Diane'in gözüktüğü sahnelerde kullanılan ışığın zayıf olması, karakterin fiziksel ve ruhsal zayıflığını sembolize etmektedir.[50] Diğer yandan filmin ilk kısmında kullanılan ışık "en basit dekorların dahi ışıldamasına" yol açarken Betty ile Rita adeta ışık saçmakta ve bu kısımdaki sahneler arasında yapılan geçişler de ikinci kısma oranla daha yumuşak gerçekleşmektedir.[67] Filmin ilk kısmında Lynch, sahneler arası geçiş yaparken Los Angeles'taki dağlar, palmiye ağaçları ve binaların panoramik çekimlerini göstermektedir. Buna karşın ikinci kısımda ise iki sahne arasındaki görsel geçişten önce, ses geçişi gerçekleşmektedir.[42] Winkies'te geçen sohbet sahnesini "aşırı esrarengiz" bulan Hageman, bu sahneyi "fiziksel gerçeklik ile hayali gerçekliği birbirinden ayrıldığı" bir sahne olarak nitelemektedir.[47] Yazar Valtteri Kokko filmde; aynı oyuncular tarafından canlandırılan fiziksel olarak aynı görünüşe sahip farklı karakterler, rüyalar ve Rita'nın kaybolup Diane'in hayatını başlatan mavi kutu gibi sıradan bir nesne olmak üzere filmde üç farklı "esrarengiz metafor" olduğunu belirtmektedir.[68]

Lynch'in yönettiği diğer filmlerde kullanılan deneysel ses çalışmalarına Mulholland Çıkmazı'nda da rastlanmaktadır.[18] Filmin açılış kısmında, siyah saçlı kadının arabadan sendeleyerek indikten sonra içinde bulunduğu şaşkınlık, bu sahnelerde herhangi bir ses kullanılmamasıyla ifade edilmiştir. Bir süre sonra, sokaktaki gençlerin gülüşmelerinin duyulmasının ardından bu şaşkınlık hâli korkuya dönüşür.[12] Filmin birçok noktasında kullanılan gök gürültüsüne benzer ses efektleri sayesinde tedirgin edici ve ürpertici bir hava verilmeye çalışılmıştır.[69] Hageman ise filmde sürekli olarak esrarengiz bir ambiyans sesinin kullanıldığını ifade etmektedir.[47] Ruth Perlmutter'ın belirttiğine göre filmin sonunda, Club Silencio'daki kadının "silencio" diye fısıldaması, Lynch'in sürrealizmi işitsel olarak da kullanmasının bir örneğidir.[44]

Yayımlanması

Gösterimi

Soldan sağa sırasıyla Naomi Watts, David Lynch, Laura Elena Harring ve Justin Theroux, 2001 Cannes Film Festivali sırasında.

Yönetmenliğini Lynch'in üstlendiği 1997 yapımı Kayıp Otoban filminin yapım ekibinde yer alan ve filmde küçük bir rolde de oynayan Jennifer Syme'ın 2 Nisan 2001 günü geçirdiği trafik kazasında hayatını kaybetmesinin ardından Lynch, filmin sonundaki jeneriğe eklediği ifadeyle filmi Syme'a adadı.[70] Mulholland Çıkmazı'nın ilk gösterimi 16 Mayıs günü, 2001 Cannes Film Festivali sırasında yapıldı. Festival kapsamında verilen En İyi Yönetmen ödülünü Lynch, Orada Olmayan Adam filminin yönetmeni Joel Coen ile birlikte kazandı.[71] 8 Ekim 2001 tarihinde, Amerika Birleşik Devletleri'nde Universal Pictures tarafından beş salonda gösterime sokulan film, geniş çapta gösterime girişini 12 Ekim günü yaptı ve ülke genelindeki altmış altı salonda gösterilmeye başlandı. İlk haftasında $587.591 hasılat elde etti. 19-25 Ekim günleri arasında gösterildiği salon sayısı 247 ile maksimuma ulaşmasının ardından sonraki günlerde bu sayı giderek düştü. 9 Mayıs 2002'ye kadar ABD sinemalarında kalan film, ülke genelinde toplamda $7.220.243 hasılat elde etti. Kanada'daki salonlarda TVA Films tarafından vizyona sokulan film, diğer ülkelerde StudioCanal tarafından dağıtıldı. ABD dışındaki ülkelerden elde ettiği $12.892.096'lık hasılatla birlikte toplam hasılatı $20.112.339'a ulaştı. Film, ABD dışındaki en çok hasılatı $3.639.652 ile Fransa'da elde etmişti.[72]

Ev sineması

Mulholland Çıkmazı'nın çok az özel seçenek yer alan DVD sürümü Nisan 2002'de, Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada'da yayımlandı. Bu sürümde filmin bölümleri arasında geçiş yapma özelliği yer almamakta ve bölüm atlama tuşuna basıldığında filmin en sonuna gidilmekteydi. Bu özelliği bilinçli olarak istemediğini belirten Lynch, bu sayede izleyicilerin filmi bir oturuşta bitireceğini düşündüğünü söyledi.[73] Diğer yandan DVD kutusunun içerisinde, bazı eleştirmenler tarafından "dikkat dağıtma amaçlı" olarak nitelendirilen "Bu Gerilimi Anlamanız için David Lynch'in 10 İpucusu" başlıklı bir kart bulunmaktaydı.[69] Filme on üzerinden dokuz, filmin DVD sürümüne ise on üzerinden sekiz puan veren Eccentric Cinema adlı web sitesinin yazarlarından Nick Coccellato, DVD'de yer alan özel seçeneklerin azlığıyla ilgili olarak "filmin var olan gizemlerine yenilerini eklediğini" yazdı.[74] Amerika Birleşik Devletleri dışında ve daha sonraları yayımlanan DVD sürümlerinde ise Cannes Film Festivali'nde Lynch ile yapılan röportaj ve filmin festivaldeki ilk gösteriminden bazı görüntüler yer aldı.[75]

13 Eylül 2010 tarihinde filmin Blu-ray Disc sürümü, Optimum Home Entertainment tarafından StudioCanal Collection adlı serinin bir parçası olarak Avrupa'da piyasaya sürüldü.[76] Bu sürümde; Thierry Jousse ile yapılan In the Blue Box başlıklı bir önsöz, daha önceleri hazırlanmış olan ve yönetmenler ile eleştirmenlerin yer aldığı bir belgesel, On the Road to Mulholland Drive ve Back to Mulholland Drive adlı filmin yapımına dair iki belgesel ve filmin yapımında emeği geçen kişilerin bir kısmıyla yapılan röportajlar yer almaktaydı.[77] Bu ürün aynı zamanda, Fil Adam'ın ardından bu seri kapsamında yayımlanan ikinci David Lynch filmi olmuştu.[78]

Tepkiler

Eleştiriler

Filmin yayımlanmasının ardından iki eleştirmen, filmin "yakın dönem sinema tarihindeki en sert hakaretleri de en güzel iltifatları da elde eden" bir yapım olduğunu belirtti.[79] Lynch'in önceki filmleriyle ilgili genel olarak negatif veya karışık değerlendirmeler yapan Chicago Sun-Times yazarlarından Roger Ebert, "Mulholland Drive, David Lynch'in önceki çalışmalarından Vahşi Duygular (Wild at Heart) ve Kayıp Otoban'ı (Lost Highway) affettirecek kadar iyi. En azından bu son deneyinde, deney tüpleri kırılmamış. Kara film tarzında, sürrealist bir rüyayı anlatan film, anlamını yitirdikçe izleyicilerin daha da çok ilgisini çekmekte." yorumlarını yaparak filme tam puan verdi.[3] 2012 Kasım'ında ise filme, "Mükemmel Filmler" başlıklı listesinde yer verdi.[80] Filmin, Federico Fellini'nin 8½ adlı filmiyle benzer kalitede olduğunu belirten The New York Times yazarlarından Stephen Holden, filmi "Yakından bakınca bunun uzun zamandır karşılaştığımız en büyük ve salakça sinema şöleni olduğunu anlıyoruz: bir film yapımcısının kişisel eğlence dünyasında geçen bir yolculuk. Filmlerin gücünü sorgulaması, açlığı dindirilemeyecek bir şeytanın çığlıklarını duyabileceğiniz bir zemin hazırlıyor." sözleriyle tanımladı.[11] San Francisco Chronicle'dan Edward Guthmann ise filmi "düşsel imgeler ile şiddetli ve sıklıkla umursamaz hayal gücü ögeleri nedeniyle coşturucu" olarak tanımladı ve "Ağır ilerlemesinde hipnotize edici bir yan var. Verdiği önsezi hissiyatı ve zamanda kaybolmuş atmosferiyle (...) bizi kendisine bağlıyor, büyülüyor ve eğlendiriyor. 146 dakika boyunca insanı çileden çıkarması, Lynch'in hâlen formunda ve sinirlerimize dokunmada bir usta olduğunu gözler önüne seriyor." ifadelerini kullandı.[81] Rolling Stone dergisinden Peter Travers'ın film hakkındaki görüşleri "Mulholland Çıkmazı, filmleri yeniden hayatta gibi hissettiriyor. Bu günahkar mutluluk Lynch için taze bir başarı ve sıkıntılı bir yılda yapılmış en iyi filmlerden biri demek. Görsel cesaret, bayıltıcı erotizm ve bir fahişenin parlak dudak boyasına benzeyen renklerle bezeli bu bebek gibisi yok." şeklinde oldu.[82] The Village Voice''taki yazısında J. Hoberman "Bu coşkulu fantezi cümbüşü (...) kesinlikle Lynch'in Mavi Kadife ve Eraserhead'den sonraki en sağlam filmi. Kayıp Otoban'daki rockabilly çöküşünde onu başarısız kılan etmenlerin -kötü karakterlerin serbest biçimde ortada dolaşması, ruhsal geçişlerdeki mantıksızlıklar, kışkırtıcı biçimde elenen konu başlıkları, gereksiz almaşık evrenler gibi- etkisi başarılı bir biçimde silinmiş görünüyor." sözleriyle filmi yorumladı.[83]

Genel olarak eleştirmenlerden olumlu eleştiriler alan film, ki çeşitli film eleştirilerini derleyen ve ortalama bir puan veren Rotten Tomatoes adlı web sitesinde %81'lik bir orana sahiptir,[84] bazıları tarafından olumsuz yönde eleştirilere maruz kaldı. The New York Observer'daki yazısında 2001 yılı içerisinde gördüğü en kötü filmin Mulholland Çıkmazı olduğunu söyleyen Rex Reed, film için "aptalca ve abuk sabuk saçmalıklarla dolu" tanımlamasını yaptı.[85] New York dergisinden Peter Rainer, "Kendisinin diğer ucube festivaline benzer rüyalara sahip filmlerinden daha çok beğensem de hâlen umutsuz bir vaka. Lynch'in kendisini yenilemesi ve bir süreliğine kreatinler, hemoglobinler ve zombilerden uzak durması gerekiyor." diyerek yönetmenin diğer filmleri gibi bunu da beğenmediğini yazdı.[86] Desson Howe, The Washington Post'ta yer alan yazısında film için "Mulholland Çıkmazı'nın ne anlattığı hakkında bir fikriniz oluştuysa, operatörler şu anda bir ipucu için bekliyorlar." diyerek filmin anlamsızlığından yakındı.[87] Variety dergisindeki incelemesinin büyük bir kısmında olumlu yönde eleştiriler yapan Todd McCarthy, olumsuz görüşlerini "Film, mantıklı ve uyumlu bir akışa sahip bölümden Lynch'in hayal dünyasına ani bir geçiş yapıyor (...) 45 dakikalık finalde izleyicileri ters köşeye yatıran bir sisteme geçiş yapan Lynch, bu kısımda açık veya önceki kısımla herhangi bir mantıklı bağlantısı olmayan bir alternatif gerçeklik kurgusu yaratıyor. İkiz Tepeler gibi diğer çalışmalarından da aşina olduğumuz bu aniden gerçekleşen şaşırtıcı değişim, bu aşamaya kadar oldukça zekice ilerleyen muhteşem kurgudan koptuğundan dolayı beni hayal kırıklığına uğratıyor." sözleriyle dile getirdi.[88] Benzer düşünceleri paylaşan James Berardinelli de "Lynch izleyicisini kandırıyor, ayağımızın altındaki kilimi aniden çekiveriyor. Birden bire her şeyi bir kenara fırlatarak, yalnızca aklımızı karıştırma amacı güden bir kısma geçiş yapıyor. Hiçbir şey bir anlam ifade etmiyor, çünkü olması gereken de tam olarak bu. Olaylarda herhangi bir amaç veya bir mantık yok. Lynch, bize büyük bir şaka yapmaya çalışmış."[89] Film teorisyeni Ray Carney "Söylemeniz gereken bir şey yoksa, tüm bu duygusal ilişkileri ve anlatımdaki gariplikleri kullanmaya ihtiyacınız olmaz. Karakterlerin gerçekten bir ruhu varsa, tıpatıp aynı görünümlü iki farklı karakterleri ve karanlık tipteki figürleri kullanmasanız da olur." direyerek filmin ilk kısmının gereksiz noktalarla dolu olduğunu anlattı.[90]

Mulholland Çıkmazı; Los Angeles Film Eleştirmenleri Birliği,[91] Cahiers du cinéma,[92] Indiewire,[93] Slant Magazine,[94] Reverse Shot,[95] The Village Voice[96] ve Time Out New York[97] tarafından 2000'lerin en iyi filmi seçildi. Film Comment tarafından eleştirmenler, programcılar, akademisyenler, film yapımcıları ve diğer benzer meslek gruplarına sahip kişiler arasında yapılan bir oylama sonucunda da 2000'lerdeki en iyi film Mulholland Çıkmazı olarak belirlendi.[98] Aynı derginin okurları arasında yapılan ankette de film, birinci sıradaki yerini korudu.[99] 2000'lerin en iyi on filmi listeleri oluşturan The Guardian,[100] Rolling Stone eleştirmenlerinden Peter Travers,[101] The Canadian Press[102] ve Access Hollywood eleştirmenlerinden Scott Mantz'ın[103] listelerinde üçüncü; eleştirmen Michael Phillips'in listesinde ise sekizinci sırada yer aldı.[104] 2010 yılında, The Guardian tarafından o güne kadar yapılmış en iyi ikinci sanat filmi olarak gösterildi.[105] Los Angeles Times yazarları ve editörlerinden oluşan bir grup tarafından 2008 yılında belirlenen konusu Los Angeles'ta geçen ve son 25 yıla ait olan filmler listesinde 11. sırada yer aldı.[106] Sight & Sound, 2 Ağustos 2012'de yayımladığı en iyi filmler listesinde Mulholland Çıkmazı'na 28. sırada yer verdi.[107] Empire dergisi tarafından belirlenen gelmiş geçmiş en iyi 500 film listesinde ise 391. sırada yer aldı.[108] Birleşik Krallık televizyon kanalı Channel 4'da yayımlanan 50 Films to See Before You Die (Ölmeden Önce Görmeniz Gereken 50 Film) adlı program, Mulholland Çıkmazı'na 38. sırada yer verdi.[109] 2011 yılında Slate adlı çevrim içi dergi, Mulholland Çıkmazı'nı "Yeni Klasikler" başlıklı serisinin bir parçası olarak gösterdi ve 2000 yılından beri etkisini en çok sürdüren film olarak niteledi.[110] BBC tarafından 23 Ağustos 2016'da yayınlanan ve dünya genelinde 177 sinema eleştirmeninin görüşü değerlendirilerek oluşturulan "21. Yüzyılın En İyi Filmleri" listesinde ilk sırayı aldı.[111]

Aday gösterildiği ve kazandığı ödüller

Mulholland Çıkmazı'nın veya kadrosundan herhangi bir ismin aday gösterildiği ve kazandığı ödüller aşağıdaki gibidir:[112]

Ödül Tören tarihi Kategori Adaylar veya kazananlar Sonuç
Çevrim İçi Film Eleştirmenleri Topluluğu Ödülleri 2 Ocak 2001 En İyi Film Mulholland Çıkmazı Kazandı
En İyi Yönetmen David Lynch Kazandı
En İyi Kadın Oyuncu Naomi Watts Kazandı
En İyi Özgün Senaryo David Lynch Kazandı
En İyi Film Müziği Angelo Badalamenti Kazandı
En İyi Çıkış Yapan Performans Naomi Watts Kazandı
New York Film Eleştirmenleri Dairesi Ödülleri 14 Ocak 2001 En İyi Film Mulholland Çıkmazı Kazandı
Los Angeles Film Eleştirmenleri Ödülleri 17 Ocak 2001 En İyi Yönetmen David Lynch Kazandı
Cannes Film Festivali Mayıs 2001 En İyi Yönetmen David Lynch Kazandı (paylaşıldı)
Altın Palmiye David Lynch Adaylık
Camerimage 1-8 Aralık 2001 Altın Kurbağa Peter Deming Adaylık
San Diego Film Eleştirmenleri Topluluğu Ödülleri 18 Aralık 2001 En İyi Yardımcı Kadın Oyuncu Naomi Watts Kazandı
Toronto Film Eleştirmenleri Derneği Ödülleri 20 Aralık 2001 En İyi Yönetmen David Lynch Kazandı
En İyi Film Mulholland Çıkmazı Adaylık
Las Vegas Film Eleştirmenleri Topluluğu Ödülleri Ocak 2002 En İyi Yardımcı Kadın Oyuncu Naomi Watts Kazandı
Dallas-Fort Worth Film Eleştirmenleri Derneği Ödülleri 3 Ocak 2002 En İyi Yönetmen David Lynch Adaylık
En İyi Film Mulholland Çıkmazı Adaylık
Amerikan Film Enstitüsü Ödülleri 5 Ocak 2002 Yılın En İyi Oyuncusu: Sinema Naomi Watts Adaylık
Yılın Bestecisi Angelo Badalamenti Adaylık
Yılın Yönetmeni David Lynch Adaylık
Yılın Filmi Mulholland Çıkmazı Adaylık
Ulusal Film Eleştirmenleri Topluluğu Ödülleri 5 Ocak 2002 En İyi Film Mulholland Çıkmazı Kazandı
En İyi Kadın Oyuncu Naomi Watts Kazandı
Eleştirmenlerin Seçimi Ödülleri 5 Ocak 2002 En İyi Film Mulholland Çıkmazı Adaylık
National Board of Review 7 Ocak 2002 En İyi Çıkış Yapan Kadın Oyuncu Naomi Watts Kazandı
En İyi 10 Film Mulholland Çıkmazı Kazandı
Altın Küre Ödülleri 20 Ocak 2002 En İyi Film (Drama) Mulholland Çıkmazı Adaylık
En İyi Yönetmen David Lynch Adaylık
En İyi Müzik Angelo Badalamenti Adaylık
En İyi Senaryo David Lynch Adaylık
Phoenix Film Eleştirmenleri Topluluğu Ödülleri 29 Ocak 2002 En İyi Yönetmen David Lynch Adaylık
Avustralya Film Eleştirmenleri Dairesi Ödülleri 22 Şubat 2002 En İyi Yabancı Film (İngilizce) Mulholland Çıkmazı Kazandı
BAFTA Ödülleri 24 Şubat 2002 En İyi Kurgu Mary Sweeney Kazandı
En İyi Film Müziği Angelo Badalamenti Adaylık
Chicago Film Eleştirmenleri Birliği Ödülleri 25 Şubat 2002 En İyi Film Mulholland Çıkmazı Kazandı
En İyi Yönetmen David Lynch Kazandı
En İyi Kadın Oyuncu Naomi Watts Kazandı
En İyi Özgün Müzik Angelo Badalamenti Adaylık
En İyi Görüntü Yönetimi Peter Deming Adaylık
César Ödülleri 2 Mart 2002 En İyi Yabancı Film Mulholland Çıkmazı Kazandı
Bağımsız Ruh Ödülleri 23 Mart 2002 En İyi Görüntü Yönetmeni Peter Deming Kazandı
Altın Fragman Ödülleri 14 Mart 2002 En İyi Dram Mulholland Çıkmazı Adaylık
En Özgün Mulholland Çıkmazı Adaylık
Kostüm Tasarımcıları Loncası Ödülleri 16 Mart 2002 Modern Bir Filmde Mükemmellik Amy Stofsky ve Durinda Wood Kazandı
Akademi Ödülleri 24 Mart 2002 En İyi Yönetmen David Lynch Adaylık
Edgar Ödülleri 2 Mayıs 2002 En İyi Film Mulholland Çıkmazı Adaylık
ALMA Ödülleri 18 Mayıs 2002 En İyi Kadın Sinema Oyuncusu Laura Elena Harring Kazandı
Saturn Ödülleri 10 Haziran 2002 En İyi Aksiyon, Macera veya Gerilim Filmi Mulholland Çıkmazı Adaylık
En İyi Kadın Oyuncu Naomi Watts Adaylık
En İyi Yönetmen David Lynch Adaylık
En İyi Müzik Angelo Badalamenti Adaylık
Gümüş Kurdele 6 Temmuz 2002 En İyi Yabancı Yönetmen David Lynch Adaylık
Bodil Ödülleri 2 Mart 2003 En İyi Amerikan Filmi David Lynch Kazandı

Kaynakça

Genel
Özel
  1. 1 2 3 4 5 6 Lapote, Philip (Eylül 2001). "Welcome to L. A." (İngilizce). Film Comment (37. sayı): 44-49. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8fllMbT.
  2. 1 2 3 4 Taubin, Amy (Eylül 2001). "In Dreams" (İngilizce). Film Comment (37. sayı): 51-55. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8foEaWK.
  3. 1 2 3 4 5 Ebert, Roger (12 Ekim 2001). "Mulholland Drive" (İngilizce). rogerebert.com. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8fqBSrH. Erişim tarihi: 12 Eylül 2013.
  4. ↑ Johnson, Jeff; sf. 155
  5. 1 2 3 4 Fuller, Graham (Kasım 2001). "Naomi Watts: Three Continents Later, An Outsider Actress Finds her Place" (İngilizce). Interview: 132-137. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8fskIrb.
  6. 1 2 3 Vass, Michael (22 Haziran 2005). "Cinematic meaning in the work of David Lynch: Revisiting Twin Peaks: Fire Walk With Me, Lost Highway, and Mulholland Drive". CineAction (67. sayı): 12-25.
  7. 1 2 Toles, George (2004). "Auditioning Betty in Mulholland Drive". Film Quarterly (58. sayı): 2-13.
  8. ↑ Fuller, Graham (Aralık 2001). "Babes in Babylon" (İngilizce). Sight and Sound (12. sayı): 14-17. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJjspGPg.
  9. 1 2 3 Hudson, Jennifer (Sonbahar 2004). "'No Hay Banda, and yet We Hear a Band': David Lynch's Reversal of Coherence in Mulholland Drive". Journal of Film and Video (56. sayı): 17-24.
  10. ↑ McGowan, Todd; sf. 199
  11. 1 2 Holden, Stephen (6 Ekim 2001). "Film Festival Review: Hollywood, a Funhouse of Fantasy" (İngilizce). The New York Times. ss. A13. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJu6NW2x. Erişim tarihi: 29 Eylül 2013.
  12. 1 2 Woods, Paul; sf. 208
  13. 1 2 Neman, Daniel (19 Ekim 2001). "Indie Actor Theroux Puts in 'Drive' Time". Virginia: Richmond Times-Dispatch. ss. C1A.
  14. ↑ McGowan, Todd; sf. 205-206
  15. 1 2 3 4 5 6 Ridgway, Franklin (Sonbahar 2006). "You Came Back!; Or Mulholland Treib" (İngilizce). Post Script: Essays in Film and the Humanities (26. sayı): 43-61.
  16. 1 2 3 4 5 Friend, Ted (6 Eylül 1999). "Creative Differences" (İngilizce). The New Yorker. 4 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130704001016/http://www.lynchnet.com/mdrive/newyorker.html.
  17. ↑ Woods, Paul; sf. 206
  18. 1 2 Divine, Christine (Kasım 2001). "David Lynch". Creative Screenwriting (8. sayı): 8–12.
  19. ↑ Woods, Paul; sf. 205-214
  20. 1 2 3 David, Anna (Kasım 2001). "Twin Piques". Premiere (15. sayı): 80–81.
  21. ↑ Cheng, Scarlet (12 Ekim 2001). "It's a Road She Knows Well; 'Mulholland Drive ' Star Naomi Watts Has Lived the Hollywood Metaphor Behind the Fabled Highway". Los Angeles Times. ss. F20.
  22. ↑ Woods, Paul; sf. 213-214
  23. ↑ Romney, Jonathan (6 Ocak 2002). "Film: Lynch opens up his box of tricks; Mulholland Drive David Lynch". Londra: The Independent. ss. 11.
  24. ↑ Woods, Paul; sf. 214
  25. 1 2 3 4 Macaulay, Scott (Ekim 2001). "The Dream Factory" (İngilizce). Filmmaker (10. sayı): 64-67. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8gfA7B8.
  26. 1 2 Arnold, Gary (12 Ekim 2001). "Smoke and mirrors; Director Lynch keeps actor Theroux guessing". The Washington Times. ss. B5.
  27. 1 2 Jolin, Dan (Şubat 2002). "Angelo Badalamenti". Total Film (61. sayı): 113.
  28. 1 2 "John Neff – Engineer Extraordinaire – Part 1" (İngilizce). Dugpa.com. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJu9TVyk. Erişim tarihi: 1 Ekim 2013.
  29. 1 2 Norelli, Clare Nina (2009). "Suburban Dread: The music of Angelo Badalamenti in the films of David Lynch" (İngilizce). Sound Scripts (2. sayı): 41.
  30. ↑ McGowan, Todd; sf. 197
  31. ↑ Schweiger, Daniel (Eylül 2001). "The Mad Man and His Muse" (İngilizce). Film Score. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuC2RPh. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.
  32. ↑ Mazullo, Mark (Kış 2005). "Remembering Pop: David Lynch and the Sound of the '60s". American Music (23. sayı): 493-513.
  33. 1 2 Gans (31 Ağustos 2002). "Chronicles of Love & Resentment CCLXIX" (İngilizce). anthropoetics.ucla.edu. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuEKB4M. Erişim tarihi: 27 Eylül 2013.
  34. ↑ "Rebekah Del Rio - The story behind Llorando" (İngilizce). Rebekah Del Rio resmî sitesi. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8fwvPI5. Erişim tarihi: 28 Eylül 2013.
  35. ↑ "Milan Entertainment releases Mulholland Drive soundtrack sountrack" (İngilizce). Milan Entertainment. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8gKCZjW. Erişim tarihi: 28 Eylül 2013.
  36. ↑ "Various ‎– David Lynch's Mulholland Drive" (İngilizce). Discogs. 27 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150427043144/http://www.discogs.com:80/Various-David-Lynchs-Mulholland-Drive/release/548000. Erişim tarihi: 28 Eylül 2013.
  37. ↑ Mulholland Drive (DVD). Universal Focus. 2004.
  38. ↑ Sterritt, David (12 Ekim 2001). "Lynch's twisty map to 'Mulholland Drive'". The Christian Science Monitor: 15.
  39. 1 2 Lewis, Robin (17 Ocak 2007). "Nice Film If You Can Get It: Understanding Mulholland Drive" (İngilizce). The Guardian. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuGwKLE. Erişim tarihi: 8 Eylül 2013.
  40. 1 2 Tang, Jean (7 Kasım 2001). "All you have to do is dream" (İngilizce). Salon. 29 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20081229232151/http://archive.salon.com/ent/movies/feature/2001/11/07/mulholland_dream/. Erişim tarihi: 8 Eylül 2013.
  41. 1 2 Wyman, Bill; Garrone, Max ve Klein, Andy (24 Ekim 2001). "Everything you were afraid to ask about "Mulholland Drive"" (İngilizce). Salon. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuJuFQU. Erişim tarihi: 9 Ekim 2013.
  42. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Sinnerbrink, Robert (2005). "Cinematic Ideas: David Lynch's Mulholland Drive". Film-Philosophy (9. sayı). http://www.film-philosophy.com/vol9-2005/n34sinnerbrink.
  43. 1 2 3 4 Blain, Tom. "Mulholland Drive review by Tom Blain" (İngilizce). Jackass Critics. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8fv4HSG. Erişim tarihi: 12 Eylül 2013.
  44. 1 2 Permutter, Ruth (Nisan 2005). "Memories, Dreams, Screens". Quarterly Review of Film and Video (22. sayı): 125-134.
  45. ↑ Ebert, Roger (16 Nisan 2002). "Lost on 'Mulholland Drive'" (İngilizce). Boulder, Colorado: rogerebert.com. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuLr712. Erişim tarihi: 12 Eylül 2013.
  46. 1 2 Bulkeley, Kelly (Mart 2003). "Dreaming and the Cinema of David Lynch". Dreaming (13. sayı): 57.
  47. 1 2 3 4 Hageman, Andrew (Haziran 2008). "The Uncanny Ecology of Mulholland Drive". Scope - An Online Journal of Film and Television Studies (11. sayı). http://www.scope.nottingham.ac.uk/article.php?issue=11&id=1022.
  48. 1 2 Roche, David (2004). "The Death of the Subject in David Lynch's Lost Highway and Mulholland Drive" (İngilizce). E-rea: Revue électronique d'études sur le monde anglophone (2.2. sayı): 43. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuOsxvM.
  49. ↑ Sheen, Erica ve Davison, A.; sf. 170
  50. 1 2 3 Nochimson, Martha (Sonbahar 2002). "Mulholland Drive by David Lynch". Film Quarterly (56. sayı): 37-45. http://www.jstor.org/discover/10.1525/fq.2002.56.1.37?uid=3739192&uid=2&uid=4&sid=21102722152137.
  51. 1 2 Weight, Gregory (2002). "Film Reviews: Mulholland Drive". Film & History (32. sayı): 83-84.
  52. ↑ Dillon, Steven; sf. 94
  53. ↑ Spelling, Ian (Kasım 2001). "Laura Elena Harring Explores the World of David Lynch". New York Times Syndicate. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJk3jYhG. Erişim tarihi: 10 Eylül 2013.
  54. ↑ Kenny, Glenn (12 Ekim 2002). "Mulholland Drive" (İngilizce). Premiere. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8gtr3Dp. Erişim tarihi: 11 Eylül 2013.
  55. 1 2 Stephanie, Zacharek (12 Ekim 2001). "David Lynch's latest tour de force". Salon. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJk5utEZ. Erişim tarihi: 11 Ekim 2013.
  56. ↑ Taylor, Charles (9 Aralık 2009). "The Naughts: The Romantic Pair of the '00s – IFC" (İngilizce). ifc.com. 13 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130513011151/http://www.ifc.com/fix/2009/12/naughts-romantic-pair. Erişim tarihi: 11 Ekim 2013.
  57. 1 2 3 Love, Heather (Kış 2004). "Spectacular failure: the figure of the lesbian in Mulholland Drive". New Literary History (35. sayı): 117-132.
  58. ↑ Hensley, Dennis (Şubat 2002). "Lust Highway". Total Film (61. sayı): 72-74.
  59. ↑ Pearce, Gareth (6 Ocak 2002). "Why Naomi is a girl's best friend". The Sunday Times. ss. 14.
  60. ↑ Ferber, Lawrence (11 Ekim 2001). "Sapphic Strangeness". Watermark: 31.
  61. ↑ Ruch, Allen B. (23 Nisan 2002). ""No hay banda.": A Long, Strange Trip Down David Lynch's Mulholland Drive" (İngilizce). The Modern World. 29 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130429172350/http://themodernword.com/mulholland_drive.html. Erişim tarihi: 8 Ekim 2013.
  62. ↑ Johnson, Jeff; sf. 6
  63. ↑ McGowan, Todd; sf. 2
  64. ↑ Woods, Paul; sf. 209
  65. ↑ Dillon, Steven; sf. 100
  66. ↑ Hersey, Curt (2002). "Diegetic Breaks and the Avant-Garde". The Journal of Moving Image Studies (1. sayı).
  67. ↑ McGowan, Todd (2004). "Lost on Mulholland Drive: Navigating David Lynch's Panegyric to Hollywood". Cinema Journal (43. sayı): 67-89.
  68. ↑ Kokko, Valtteri (2004). "Psychological Horror in the Films of David Lynch" (İngilizce). Wider Screen (1. sayı). 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJkIaIqh.
  69. 1 2 Horan, Anthony. "Mulholland Drive" (İngilizce). dvd.net.au. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuTT3BH. Erişim tarihi: 25 Eylül 2013.
  70. ↑ "Marilyn Manson denies crash claim" (İngilizce). BBC News. 8 Nisan 2002. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJkLfh1X. Erişim tarihi: 9 Ekim 2013.
  71. ↑ "Festival de Cannes – From 15 to 26 may 2012". festival-cannes.fr. 2001. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160303170016/http://www.festival-cannes.fr/en/archives/2001/awardCompetition.html. Erişim tarihi: 28 Eylül 2013.
  72. ↑ "Mulholland Drive (2001) – Box Office Mojo". Box Office Mojo. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160305112455/http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=mulhollanddrive.htm. Erişim tarihi: 28 Eylül 2013.
  73. ↑ Rafferty, Terrence (4 Mayıs 2003). "Everybody Gets a Cut" (İngilizce). The New York Times. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJkUNJfH. Erişim tarihi: 1 Ekim 2013.
  74. ↑ Coccellato, Nick (4 Haziran 2008). "MULHOLLAND DR.". Linsdey, Brian (İngilizce). Eccentric Cinema. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJkX3x73. Erişim tarihi: 1 Ekim 2013.
  75. ↑ "Mulholland Drive French DVD review" (İngilizce). Lynchnet.com. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuVkiPD. Erişim tarihi: 1 Ekim 2013.
  76. ↑ "StudioCanal Collection – Mulholland Drive" (İngilizce). studiocanalcollection.com. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuXYinX. Erişim tarihi: 1 Ekim 2013.
  77. ↑ DuHamel, Brandon. "Mulholland Drive [StudioCanal Collection][UK] Blu-ray Review" (İngilizce). blu-raydefinition.com. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJkR6QWc. Erişim tarihi: 1 Ekim 2013.
  78. ↑ "StudioCanal Collection – The Elephant Man" (İngilizce). studiocanalcollection.com. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8gv1bdo. Erişim tarihi: 1 Ekim 2013.
  79. ↑ Lentzner; Ross, Donald R. (Sonbahar 2005). "The Dreams That Blister Sleep: Latent Content and Cinematic Form in Mulholland Drive" (İngilizce). American Imago (62. sayı): 101-123.
  80. ↑ Ebert, Roger (11 Kasım 2012). "Mulholland Dr." (İngilizce). rogerebert.com. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJua1Sit. Erişim tarihi: 3 Ekim 2013.
  81. ↑ Guthmann, Edward (12 Ekim 2001). "Lynch's Hollyweird: 'Mulholland Drive' fantasia shows director's bizarre humor, originality" (İngilizce). San Francisco Chronicle. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8gH0v0E. Erişim tarihi: 3 Ekim 2013.
  82. ↑ Travers, Peter (11 Kasım 2001). "Mulholland Drive" (İngilizce). Rolling Stone. 4 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20071104172013/http://www.rollingstone.com/reviews/movie/5947635/review/5947636/mulholland_drive. Erişim tarihi: 3 Ekim 2013.
  83. ↑ Hoberman, J. (2 Ekim 2001). "Points of No Return" (İngilizce). The Village Voice. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8gCrXRP. Erişim tarihi: 5 Ekim 2013.
  84. ↑ "Mulholland Drive - Rotten Tomatoes" (İngilizce). Rotten Tomatoes. 16 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160316215513/http://www.rottentomatoes.com/m/mulholland_dr. Erişim tarihi: 3 Ekim 2013.
  85. ↑ Reed, Rex (14 Ekim 2001). "A Festival of Flops" (İngilizce). The New York Observer. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuePwAf. Erişim tarihi: 3 Ekim 2013.
  86. ↑ Ranier, Peter (8 Nisan 2008). "You Don't Know Jack" (İngilizce). New York. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8g2sIL3. Erişim tarihi: 3 Ekim 2013.
  87. ↑ Howe, Desson (12 Ekim 2001). "'Mulholland': A Dead-End Street" (İngilizce). The Washington Post: s. T43. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJk7yNp5. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  88. ↑ McCarthy, Todd (16 Mayıs 2001). "Mulholland Drive" (İngilizce). Variety. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8gn1dmy. Erişim tarihi: 3 Ekim 2013.
  89. ↑ Berardinelli, James (2001). "Mulholland Drive" (İngilizce). reelviews.net. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJugnswI. Erişim tarihi: 3 Ekim 2013.
  90. ↑ Carney, Ray. "Ray Carney's News and Events" (İngilizce). bu.edu. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuigJzZ. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  91. ↑ Kay, Jeremy (12 Ocak 2010). "LA critics name Mulholland Drive Film of the Decade" (İngilizce). screendaily.com. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJul9jAC. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  92. ↑ "Palmares 2000" (Fransızca). cahiersducinema.net. 2010. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuntSlt. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  93. ↑ Hernandez, Eugene (22 Ocak 2010). ""Summer Hours" Wins indieWIRE '09 Critics Poll; "Mulholland Drive" is Best of Decade" (İngilizce). Indiewire. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJk9xvEW. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  94. ↑ "Best of the Aughts: Film" (İngilizce). Slant Magazine. 7 Şubat 2010. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuphMJ2. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  95. ↑ "Best of the Decade #1: Mulholland Drive" (İngilizce). reverseshot.com. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8gjIA2N. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  96. ↑ "Best of Decade" (İngilizce). villagevoice.com. 2010. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJussslB. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  97. ↑ "The TONY top 50 movies of the decade" (İngilizce). Time Out New York (739. sayı). 26 Kasım 2009. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJuvEXtZ. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  98. ↑ "Film Comment's End-of-the-Decade Critics' Poll" (İngilizce). Film Comment. 2010. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJkO2t3N. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  99. ↑ "Extended Readers' Poll Results: Best of the Decade and 2009" (İngilizce). Film Comment. 2010. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8fzQTMF. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  100. ↑ "Best films of the noughties No 3: Mulholland Drive" (İngilizce). guardian.co.uk. 30 Aralık 2009. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8gEbb1a. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  101. ↑ Travers, Peters (9 Aralık 2009). "Mulholland Drive – Rolling Stone Movies – Lists" (İngilizce). rollingstone.com. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJv2qZUg. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  102. ↑ "'Memento,' 'Mulholland Drive' among Canadian Press film favourites of 2000" (İngilizce). journalpioneer.com. 20 Aralık 2009. 22 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/5rQ6pBQRt. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  103. ↑ "MovieMantz: Best Movies Of The Decade" (İngilizce). accesshollywood.com. 5 Ocak 2010. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8ghDp8j. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  104. ↑ "Best of the Decade Top Ten" (İngilizce). bventertainment.go.com. 2002. 14 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20100414062922/http://bventertainment.go.com/tv/buenavista/atm/specials/bestofthedecade/. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  105. ↑ "The 25 best arthouse films of all time: the full list" (İngilizce). guardian.co.uk. 20 Ekim 2010. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6K8gaHHHp. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  106. ↑ Boucher, Geoff (31 Ağustos 2008). "The 25 best L.A. films of the last 25 years" (İngilizce). Los Angeles Times. http://articles.latimes.com/2008/aug/31/entertainment/ca-25films31. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  107. ↑ Christie, Ian (2012). "The Top 50 Greatest Films of All Time" (İngilizce). bfi.org.uk. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJv6gE1z. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  108. ↑ "The 500 Greatest Movies of All Time" (İngilizce). empireonline.com. 7 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151007225138/http://www.empireonline.com/500/21.asp. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  109. ↑ "Film4's 50 Films To See Before You Die" (İngilizce). Channel4.com. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJjwwpEf. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  110. ↑ "The New Classics: The most enduring books, shows, movies, and ideas since 2000." (İngilizce). Slate. 7 Kasım 2011. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://www.webcitation.org/6KJk0kPzh. Erişim tarihi: 4 Ekim 2013.
  111. ↑ "The 21st Century's 100 greatest films". BBC. 23 Ağustos 2016. 23 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. https://web.archive.org/web/20160823184121/http://www.bbc.com/culture/story/20160819-the-21st-centurys-100-greatest-films?ocid=twcul.
  112. ↑ "Awards for Mulholland Dr. (2001)" (İngilizce). Internet Movie Database. 2 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160402142911/http://www.imdb.com/title/tt0166924/awards?ref_=tt_ql_4.

Dış bağlantılar

En İyi Yabancı Film César Ödülü
1975-1990
1991-2010
2011-günümüz
This article is issued from Vikipedi - version of the 1/10/2017. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.