Sarı meyan
 Korunma durumu: Kritik (CR) | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bilimsel sınıflandırma | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| | ||||||||||||||||
| Thermopsis turcica Kit Tan, Vural & Küçüködük | ||||||||||||||||
| Diğer adları | ||||||||||||||||
| Eber sarısı, acı piyan, piyan | ||||||||||||||||
| Dış bağlantılar | ||||||||||||||||
|
Sarı meyan (Thermopsis turcica), baklagiller (Fabaceae) familyasından, rizomlu, dik, çokyıllık, otsu bir bitkidir.
Cinsinin Türkiye'deki tek türü olup 1982-1983 yıllarında keşfedilmiştir. Yazılı kaynaklarda sarı çiçeklerinden dolayı Eber sarısı adı da verilen bitki için yöre halkı "acı meyan" anlamına acı piyan ya da kısaca "meyan" anlamına piyan adını kullanır. Kökünden şerbet yapılan mavimsi mor çiçekli meyan ise ayrı bir bitkidir.
Türkiye'nin endemik bitkilerinden olan türün doğada kısa süre içinde yok olacak olan türler içerisinde olduğu ve çok tehlikede (Critically Endangered-CR) kategorisinde bulunduğu bilinmektedir.
Türü, gösterişli çiçekleriyle görmek için, çiçeklenme dönemi olan Mayıs ayında, İstanbul’da NGBB (Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi)’de ya da Eber kasabasında veya Akşehir’de bulunmak gerekir.
Morfoloji
Yaklaşık 35-80 cm boylanan bitkinin yaprakları üç yaprakçıklı, gövde ve yaprakları uzun yumuşak tüylüdür. İri sarı çiçeklere sahip olan bitki, Nisan sonu ve Mayıs ayında çiçeklenir. Çiçek durumu uç kısımda, salkım şeklinde; çanak yaprakları sık beyaz tüylü; taçyaprakları, yaklaşık 25 mm ve sarı renklidir. Ovaryumu bir çiçekte 3, nadiren 2 ya da 4’lüdür. Meyvesi, 2-9 tohumlu, bakla tipi (legümen) ve tüylüdür. Rizomları uzundur.
Üremesi
Daha çok vejetatif üreme olarak kök gövdelerin yayılmasıyla gerçekleşir.
Sarı meyan tohumları alandaki böcekler (özellikle Coleoptera türleri) tarafından meyve kabukları delinerek yenildiği için meyvelerin içinde yeteri kadar tohuma rastlamak güçtür. Böcek istilasına uğramış populasyonlardan tohum elde etmek zordur. Bu da bitkinin tohum ile yayılmasını ve üremesini ileri derecede sınırlandırmaktadır.
İlk defa, Ankara’daki Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü’nün bahçesinde, tohumdan 10-15 kadar birey üretildi. Daha sonra, Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi’nde yetiştirilen tür; müdürlük binasının karşısında, tel kafesle çevrilerek ve sabırla korunarak çiçeklendirildi. Tohumdan yetiştirilen bitkilerin çiçeklenmesi, 3 ilâ 4 yılda gerçekleşir.
Yayılımı
Dünya üzerinde sadece doğal yaşama alanı olan Akşehir ve Eber göllerinin güney yataklarında iki alt popülasyon halinde bulunur. Yöredeki tarım faaliyetleri yüzünden daha küçük parçalanmalar da olmuştur. Popülasyon bölünmeleri ve birey sayısındaki dalgalanmalar, yıldan yıla büyük değişimler gösterir. Bu türün en yakın akrabası ise Orta Asya’da yaşamaktadır.
Kullanımı
Hayvanlar tarafından yenmeyen bitkilerdendir.
Zararlıları
Sarı meyan üzerindeki baskı unsurlarından biri de bakla zını (Epicometis hirta) adlı böcektir. Her tür çiçekle olduğu gibi kiraz çiçekleriyle de beslenen ve alanda artan tarım faaliyetleriyle çoğalan bu kın kanatlı tür, taze sarı meyan çiçeklerini de tüketmektedir. Bu zararlıyla bilinen eniyi mücadele, feromon (eşey hormonu) tuzaklarıyla yapılır. Mavi renge ilgisinden dolayı, genellikle mavi tuzaklar kullanılır. Bir tür eşek arısı (Scolia quadripunctata) da bakla zınnının doğal yok edicisidir. Alandaki diğer bazı kın kanatlılar, sarı meyan meyvelerinin kabuklarını delerek tohumlarını yediğinden, olgun meyvelerde yeteri kadar sağlam tohuma rastlamak güçleşir. Böcek istilasına uğramış zayıf popülasyonlardan tohum elde edilememektedir.
Yok olma tehlikesi
Doğada kısa süre içinde yok olacak olan türler içerisinde olduğu ve çok tehlikede (Critically Endangered-CR) kategorisinde bulunduğu bilinen bitkinin üzerindeki en büyük baskı, gölün kuruması ve kiraz bahçelerinin genişletilmesi sonucunda, doğal yaşam alanlarının kaybı nedeniyle oluşmaktadır. Akşehir’de giderek önem kazanan kiraz üretimi, bahçe tarımını teşvik etmiş ve devamlı yeni bahçelerin oluşturulmasına yol açmıştır. Bu bahçelerin plan dahilinde belirlenmesi ve bahçelerin sonlandığı doğal alanlarda sarı meyan için de koruma bölgesi ayrılması, akılcı çözüm olmanın yanı sıra, sürdürülebilir gelişme için de örnek olabilir. Alandaki tarım faaliyetleri sonucu, genellikle kavak, söğüt, ılgın ve böğürtlenlerin sınırladığı kiraz bahçeleri arasında sıkışıp kalmıştır. Nadas ya da birkaç yıllığına terk edilen tarlalarda, çoğalarak tekrar çıkan arsız otların özelliğini gösterse de başka alanlarda üretimi kolay değildir. Ayrıca bölgede yapılan bahçe tarımı yüzünden sarı meyan tarlalarda istenmeyen ot konumundadır ve çiftçiler tarafından da sökülerek yok edilmek istenmektedir.
Ayrıca meyvelerin üç karpelli olduğu bilinmekle birlikte bazı bireylerde dört karpelli meyvelere de rastlanmaktadır. bu özelliğinin diğer kültür baklagillerine aktarılması olası olup verim artışına gidilebileceği tahmin edilmektedir. Ancak öncelikli amaç tehlike altındaki bu türün koruma çalışmalarına hız verilmesi olmalıdır.
Doğal yayılış alanındaki habitat(yaşam alanı) kaybı ve mevcut popülasyonun küçülmesine bağlı olarak ortaya çıkan genetik çeşitlenmedeki azalma; türün varlığını tehdit etmektedir. Bu nedenle, tür için ayrılacak daha geniş koruma alanlarına ihtiyaç vardır.
Yetiştiği yerlerdeki halkı bilinçlendirme çalışmaları türün korunmasına yönelik aktif çalışmalardan biridir. Afyonkarahisar'da görüldüğü üç ilçede (Bolvadin, Çay ile Sultandağı) bu bilgilendirme "Eber Sarısı (Piyan) - Biyolojik Çeşitliliğin Korunması Bilgilendirme Toplantıları" adı altında yapılmaktadır. [1][2]
Kaynakça
- Piyan Projesi - Thermopsis turcica, Kit Tan, Vural & Küçüködük
- Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Bitki Genetik Kaynakları Bölümü
- Sergun Dayan, Thermopsis Turcica Yok Oluyor
- Sergun Dayan, Eber Sarısı, Piyam (Thermopsis turcica)