Tortul kayaçlar
Üç ana kayaç türünden (diğerleri; magmatik kayaçlar, metomorfik kayaçlar ya da başkalaşım kayaçları) biri olan tortul kayaçlar, yeryüzünün yüzeyinde en çok görülen kayaç türüdür. Dünya'nın yüzeyinin yaklaşık yüzde 75'ini [1] yerkabuğunun ise yaklaşık yüzde 8'ini kaplarlar[2]. Bu kayaçlar genellikle tabakalı olarak bulunurlar ve içerlerinde organizma kalıntıları (fosil) bulundururlar. Sarkıt ve dikitler bu kayaçların oluşturduğu jeolojik yapılara örneklerdir. Tortul kayaçların büyük bir kısmı dış etmenler tarafından yeryüzünün aşındırılmasıyla meydana gelen çeşitli büyüklükteki unsurların (sediman) taşınarak çukur sahalara (göl, deniz ve okyanus tabanları gibi) biriktirilmesi sonucu oluşmuşlardır. Bu olaya genel anlamda tortullaşma denir. Biriken unsurlar önceleri boşluklu gevşek bir yapıya sahiptirler. Fakat zamanla sıkışıp sertleşirler. Bir birikme sahasında, sonradan biriken unsurlar öncekiler üzerinde birikerek ağırlıkları vasıtasıyla basınç yaparlar. Bu basınç sonucu unsurlar, aralarındaki boşlukların küçülmesi ve büyük ölçüde ortadan kalkmasıyla sıkışır ve sertleşirler. Tortul depoların veya kayaçların oluştukları ortamlar yerden yere farklılık gösterirler.
Oluşumları
Yeryüzünde yüzeylenmiş magmatik kayaçlar (ya da başkalaşım kayaçları), iklim olayları ve çeşitli dış etkenlerle (akarsu, sel suları, rüzgarlar vb.) karşılaştıklarında zamanla parçalanarak çözülürler. Bu şekilde dağılan küçük parçalar yine çeşitli dış etkenlerle taşınarak çukur olan göl ve deniz sahalarında birikir ve buralarda sıkışmaya uğrarlar. Bu şekilde tortullanıp sıkışan küçük parçalar tortul kayaçları oluştururlar. Tortul kayaçların oluşmasında dört önemli süreç vardır. Bunlar erozyon, taşınma, birikme ve sıkışmadır.
Oluşumlarına göre sınıflandırılmaları
Tortul kayaçlar dört değişik şekilde oluşabilirler:
- erozyona uğramış diğer kayaçların çökelmeleriyle (bunlara kırıntılı (klastik) tortul kayaçlar da denir),
- eriyiklerden çökelmesi sonucu ile oluşan tortuların birikmesi ve sağlamlaşması ile,
- biyolojik aktivitelerin sonucu oluşan tortulların depolanması ile ve
Fiziksel Tortullar
Kayaçların parçalanması ile oluşan kırıntılı malzemelerin oluşturduğu kayaçlardır. Başlıcaları: konglomera, kum taşı ve kil taşıdır.
Kimyasal Tortullar
Kimyasal yoldan çözünmeye uğrayan kayalardan geçen sular bünyelerine çözünmüş hâlde çeşitli klorür, sülfat ve bikorbonatlar mineralleri taşır. Bu minerallerin yüksek doyguluğa ulaşmasından sonra inorganik olarak çökelmesi sonucunda oluşan tortullar kimyasal tortul kayaçlar olarak adlandırılır. Bu kayaçlara örnek olarak evaporitler (halit, barit, jips, bor mineralleri vb.) verilebilir. Bu minareller, özellikle sığ göl ortamında suyun buharlaşması ile çökelir. Bunun yanında mağaralarda tavandan sızan kireçli suların buharlaşması ile sarkıt, tabana damladıktan sonra buharlaşması sonucu dikit, yayıldıkları sahalarda buharlaşması ile travertenler oluşur. A
Organik Tortullar
Bitki ya da hayvan kalıntılarının belli ortamlarda birikmesi ve zamanla taşlaşması sonucu oluşur. Organik tortul taşların en tanınmış örnekleri kireç taşı, mercan kalkeri, tebeşir ve kömürdür.
Mercan Kalkeri
Mercan iskeletlerinden oluşan organik bir taştır. Temiz, sıcak ve derinliğin az olduğu denizlerde bulunur. Ada kenarlarında topluluk oluşturanlara atol denir. Kıyı yakınlarında olanlar ise, mercan resifleridir.
Tebeşir
Derin deniz canlıları olan tek hücreli Globugerina (Globijerina)’ların birikimi sonucu oluşur. Saf, yumuşak, kolay dağılabilen bir kalkerdir. Gözenekli olduğu için suyu kolay geçirir.
Kömür
Bitkiler öldükten sonra bakteriler etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında kalarak değişime uğrarsa, C (karbon) miktarı artarak kömürleşme başlar. C miktarı % 60 ise turba, C miktarı % 70 ise linyit, C miktarı % 80 – 90 ise taş kömürü, C miktarı % 94 ise antrasit adını alır.
Başlıca tortul kayaç örnekleri
Başlıca tortul kayaçlar kum taşı, kil taşı, kireç taşı (ve diğer karbonatlı kayaçlar), evaporitler (kaya tuzu, halit, bor mineralleri, vb.) ve organik tortul kayaçlardan kömür, şeyl, çörttür.
Kaynakça
- ↑ Wilkinson, Bruce H.; McElroy, Brandon J.; Kesler, Stephen E.; Peters, Shanan E.; Rothman, Edward D. (2008). "Global geologic maps are tectonic speedometers—Rates of rock cycling from area-age frequencies (Global jeoloji haritaları tektonik hız ölçerlerdir-kayaç çevrim hızlarının alan-yaş sıklıkları)". Geological Society of America Bulletin 121: 760–779. DOI:10.1130/B26457.1. http://gsabulletin.gsapubs.org/content/121/5-6/760.abstract.
- ↑ Buchner, K & R. Grapes (2011). "Metamorphic rocks". Petrogenesis of Metamorphic Rocks (Metamorfik kayaçların petrojenezi). Springer. s. 21–56. DOI:10.1007/978-3-540-74169-5_2. ISBN 978-3-540-74168-8. https://books.google.com/books?id=FFcHarai9GEC&pg=PA21.