Kafiye
Kafiye ya da uyak, şiirde mısra sonlarında bulunan sözcüklerin son heceleri arasındaki ses benzerliğidir. Şiirde uyak, dize sonlarında bulunan farklı görevlerdeki ekler veya anlamları ayrı sözcükler arasında görülür. Dize sonlarında yinelenen aynı görevdeki ekler ya da sözcükler uyak değildir. Bunlara redif denir.
Uyak türleri
Uyaktaki ses sayısına göre
Yarım Kafiye
Yarım uyak, dize sonundaki tek ses benzerliğine dayanan uyak türüdür.
-diz
-yaz
Burada "z"ler yarım uyaktır.
Tam Kafiye
Mısra sonlarındaki iki ses benzerliğine ‘tam kafiye’ denir.
Örnek:
- Ben yâr ile ettim savaş
- Akıttım gözümden kanlı yaş
Yukarıdaki örnek dizede “aş” sesleri tam kafiye oluşturmuştur.
Örnek:
- Bir hazan akşamı indimdi sahile ben
- Vardı, mavi sular üstünde beyaz bir yelken
Örnek :
- Anna annane nede güzel bahane
- Her şey burada şahane
Uyarı:
Uzun okunan ünlüler tek başına tam kafiye oluşturur. Çünkü bu ünlüler iki ses yerine geçer.
Örnek:
- Gönlümüz düşmişdi girdâb-ı belâ deryâsına
- Geçdi derbend-i melâledden safâ sahrâsına
Yukarıdaki dizelerdeki “â” ünlüsü tam uyaktır.
Zengin Kafiye
Dize sonlarındaki ikiden çok ses benzerliğine dayanan uyak türüdür.
- Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak,
- Ve bir zaman bakacaksın semâya ağlayarak...
Burada "yaprak" ve "ağlayarak" (-rak) sözcükleri zengin uyak oluşturur.
Dizilişlerine Göre Uyaklar
Düz Kafiye
Bir dörtlüğün bütün dizelerinin biribiriyle uyaklı ya da ilk üç mısra biribiriyle uyaklı dördüncü dize serbest şekilde olmasıdır.
Gül büyütenlere mahsus hevesle a
Renk renk dertlerimi gözümde besle a
Yalnız, annem gibi o ılık sesle a
İçimde dövünüp ağlama gurbet b
Necip Fazıl Kısakürek
Sarmal Kafiye
Bir dörtlüğün birinci ve dördüncü dizelerinin kendi arasında, ikinci ve üçüncü dizelerinin kendi arasında uyaklı olmasına dayanan uyak türüdür.
- a Balkonlara, yalılara dalar düşünürüm
- b O günler uzaklaşan yelkenlerin peşi sıra
- b Akan bulutlar gibi geçmiş: ne iz, ne hâtıra!
- a Sır şimdi bunca güzel hayat, güzel ölüm!
Çapraz Kafiye
Bir dörtlüğün birinci ve üçüncü dizelerinin kendi arasında, ikinci ve dördüncü dizelerinin kendi arasında uyaklı olmasına dayanan uyak türüdür.
- a Ne doğan güne hükmüm geçer,
- b Ne halden anlayan bulunur;
- a Ah aklımdan ölümüm geçer;
- b Sonra bu kuş, bu bahçe, bu nur.
Örüşük Kafiye Şeması
Batı şiirinden şiirimize geçmiş kafiye şemasıdır. Özellikle TERZARİMA nazım şeklinde kullanılan bir kafiye şemasıdır. Üç dizeli bentliklerden oluşur. Son bent tek dizeden oluşur. Son kelimelere bakılır
Şeması: (a,b,a), (b,c,b), (c,d,c),...
Mani Tipi Kafiye
Halk Edebiyatı'ndaki manilerden yayılmış kafiye şemasıdır. Manilerden oluşur
A Uzaklar seçilmiyor
A Gönüldür geçilmiyor
B Gönül bir top ibrişim
A Dolaşmış açılmıyor
Şeması:(a,a,b,a), (c,c,d,c), ...
Uyakların dizelerdeki bulunma yerlerine göre
İç Kafiye
Dizelerin ortasında bulunan uyaktır.
- Şeb-i hicran yanar cânım döker kan çeşm-i giryânım
- Uyadır halkı efganım kara bahtım uyanmaz mı.
Burada "cânım" ve "efganım" (-an) sözcüklerinde iç uyak görülmektedir.
Baş Kafiye
Dizelerin başında bulunan uyaktır.
- Gönlümüz bağlandı zülfün teline
- Alınmaz gözleri mestim alınmaz
- Sencileyin cevredici kuluna
- Bulunmaz gözleri mestim bulunmaz.
İkinci dizedeki "alınmaz" ile dördüncü dizedeki "bulunmaz" (-l) sözcükleri baş uyak oluştururlar.
Özel durumlar
Tunç kafiye
Tunç kafiye için farklı isimler de kullanılmaktadır. Bir dizenin son sözcüğünün, bir diğer dizenin son sözcüğünü tamamen içermesine dayanan uyak türüdür. Zengin uyağın özel bir durumudur. Tunç uyağın olabilmesi için ses benzerliğinin en az üç sesten oluşması gerekir.
- Garbın afakını sarmışsa çelik zırhlı duvar.
- Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.
Burada "duvar" ve "var" sözcükleri tunç uyak oluşturur. Aynı zamanda "var" sesleri zengin uyaktır.
Cinaslı Kafiye
Söyleniş bakımından aynı ancak anlam olarak farklı sözcüklerden ya da söz yüklemlerinden oluşan uyak türüdür.
- Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç:
- Bu son fasıldır ey ömrüm, nasıl geçersen geç.
Burada "geç" ve "geç" sözcükleri cinaslı uyak oluşturur
REDİFLER
Uyaktan sonra gelen aynı anlam ve görevdeki ek ya da sözcüklere redif denir. ÖRNEK:
Koyun verdi kuzu verdi süt verdi
Yemek verdi ekmek verdi et verdi
Kazma ile dövmeyince kıt verdi
Benim sadık yarim kara topraktır.
Kalın olanlar SÖZCÜK halindeki rediftir.
Kaynakça
- Özel