Efrasiyab

Efrasiyab veya Afrasiyab (Farsça: افراسياب; afrāsiyāb, Avestaca: Fraŋrasyan, Pehlevice: Frāsiyāv, Frāsiyāk veya Freangrāsyāk), Şehname 'nin karakterlerinden efsanevî kral ve Turan kahramanı.

Pehlevice ve İslam kaynaklarına göre, Efrasiyab Tūr (Avestaca: Turiya)'un torunlarından olup efsanevî Zerdüşt kralı Feridun (Fereydun)'un üç oğludan (diğer iki oğlu ise Salm ve Iraj) biridir. Zerdüşt kitaplarından Bundahishn 'de Tūr'un yedinci kuşaktan torunu olduğu aktarılmaktadır. Avesta geleneklerindeki Efrasiyab'ın ortak sıfatı mairya (rezil, iğrenç, şer adamı olarak çevirilebilir)'dır. Efrasiyab, Hanakana adlı metal yapımı yarı yeraltı kalede oturur.

Firdevsi tarafından 980 yılından yazılmaya başlanıp 1010 yılında tamamlanmış olan Şehname eserine göre, Efrasiyab efsanevî kral, Turan'ın kahramanı ve İran'ın baş düşmanıdır. İran (Fars) mitolojisinde Efrasiyab efsanevî Turanî krallar arasında en önde gelen biri sayılmaktadır; Efrasiyap müthiş savaşçı, hünerli general ve İran uygarlığını yok etmek için sihirli aldatma güçleriyle donatılmış olan Ahriman'ın ajanıdır.[1] Şehname'de Efrasiyab'ın soyunun Fars kralı Feridun'un soyundan geldiği söylenmektedir.[2]

El-Mesûdî

Şehnâme'den başka Arap ve Fars kaynaklarında Efrasiyab ve ataları, isimlerin söylenişindeki bazı farklılıklar dışında Şehname'ye benzer bir şekilde anlatılır. Ancak 10. yüzyıl Arap tarihçisi El-Mesûdî Türklerden ve Türk hakanlarından bahsederken Türk topluluklarının Çin ile Horasan arasında oturduklarını, buralarda birçok şehirler kurduklarını anlatır. Ayrıca Efrasiyab'ın buralardaki Türklerin hükümdarı ve hakanlar hakanı olduğunu, Türk ülkelerinin hakimi bulunduğunu, diğer hanların ona bağlı olduğunu belirtir. İran'a hükmeden Efrasiyab'ın da bu hanlara mensup olduğunu söyler[3]. ve ayrıca milattan sonra 7. yüzyılın başındaki Köktürk hakanının "Efrasyab" (Afrasiyap ya da Franrasyan) soyundan olduğunu yazmaktadır.

Kaşgarlı Mahmud

Kâşgarlı Mahmud tarafından 1072 - 1074 yılları arasında yazılan Divânu Lügati't-Türk adlı eserde Efrasiyab'ın Alp Er Tunga adlı efsanevî karakter ile aynı kişi olduğu belirtilmiştir

Kaşgarlı Mahmud, "ترم Tarım" "Tekinlere ve Afrasyab soyundan olan hatunlara ve bunların çocuklarına karşı söylenen bir kelime, Hakanlı hanları oğullarından başkasına söylenmez."[4] ve "التن ترم Altun Tarım" "Büyük kadınların lakâbıdır." şeklinde "Tarım" kelimesinin anlamını açıklar. Yine Kaşgarlı, "Tégin" kelimesinin Afrasyab oğullarından oluşan Hakanlı ailesi çocukları için kullanıldığını[5] belirterek bunun nasıl oluştuğunu anlatır. Ayrıca "Han" kelimesinin Türklerin başbuğları için kullanıldığını, bütün Türk hanlarının Afrasyab soyundan gelenler olduğunu, Afrasyab için "Hakan" kelimesinin kullanıldığını ve bunun uzun bir hikâyesinin olduğunu [6] yazar.

Alaaddin Ata Melik Cüveynî (XIII. yüzyıl)

Moğol tarihçisi Alaaddin Ata Melik Cüveynî'de Uygur Devletinin hükümdarlarının Efrasyap soyundan olduğunu yazmıştır. Aynı biçimde Oğuzların Kınık boyundan olan Selçuklular, Karahanlılar ve Harzemşahlar devletide soylarını Alp Er Tunga'ya bağlamışlardır.

Şecere-i Terakime'de

Ebu'l Gazi Bahadır Han, 17. yüzyılda yazdığı Şecere-i Terakime adlı eserinde Selçukluların padişahlığı ele geçirmelerini anlatırken onların tavrını şöyle belirtir: "Selçuklular Türkmen olup, kardeşiz deyip, ile ve halka faydası dokunmadı. Padişah olunca, Türkmen' in Kınık uruğundanız, dediler ve padişah olduktan sonra Efrasiyab'ın bir oğlu Keyhüsrev'den kaçıp, Türkmen'in Kınık uruğunun içine varıp onda büyüyüp kalmıştır. Onlar biz onun oğulları ve Efrasiyab'ın neslinden oluyoruz deyip, atalarını sayıp, 35 göbekte Efrasiyab'a eriştirdiler"[7].

Uygur Destanları ve Efrasiyab-Oğuz Bağlantısı

Uygur Halk kahramanlık destanlarından Uygur Oniki Muqamlarından olan Irak Muqamının üçüncü destan kısmında yer alan "Yusuf-Ahmed"in şu destanında :

"Şahı alem, peķır esli,
Aprasiyap, Oġuz nesli,
İzdep keldim dildar vesli,
Yoktur candin teşvişları."[8] Aprasiyap’ı Oğuz nesli ile özleştirir.

Osman Turan, İslâm kaynaklarını incelemiş, bu kaynakların Karahanlıların, Koçu (İdikut) Uygur Devletinin ve Selçuklu Hanedanlarının Efrasiyab'a mensup olduklarını ifade ederlerken bu münasebetle, onu tarihi ve milli ananeye uygun olarak, Oğuzhan ile birleştirdiklerini belirtmiştir[9].

Not

  1. ↑ Yarshater, E., "Afrasiab", Encyclopædia Iranica - digital library; accessed January 18, 2007.
  2. ↑
  3. ↑ Mustafa Aksoy, "Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga" Türkler Yeni Türkiye Yayınları Ankara, 2002. sayfa 562.
  4. ↑ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 396.
  5. ↑ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 413-414.
  6. ↑ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt III, sayfa 157.
  7. ↑ Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime, (Türklerin Soy Kütüğü) Hazırlayan Muharrem Ergin. sayfa 81.
  8. ↑ Uygur On İkki Mukamı On İki, Irak, Şincang Helk Neşiryatı, Urumçi 1994, sayfa 14-15.
  9. ↑ Osman Turan, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkâresi Tarihi, İstanbul, 1995. sayfa 81.
This article is issued from Vikipedi - version of the 4/26/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.