Dilek kipi

Örnekler
dinleyin (emir) okumalıyız (gereklilik) yazayım (istek) düşünsen (dilek-şart)

Dilek kipleri veya tasarlama kipleri^[1]; Türkçede fiillerin gereklilik, istek, dilek, şart veya emir bildiren hallerinden her biri. Optatif olarak da bilinir. Bu kiplerde "zaman" ifadesi yoktur.^[1] Türkçede dört dilek kipi vardır:

• Emir kipi
• Gereklilik kipi
• İstek kipi
• Dilek-şart kipi

Fiil çekiminde, dilek kip eklerinden sonra -varsa- şahıs ekleri gelir.

Emir kipi

Fiilin yapılmasını emretmek amacıyla kullanılır. Kip eki yoktur. Birinci şahıslar (ben ve biz) için çekimi yoktur.^[2] İkinci tekil şahıs (sen) için eksiz şekilde (fiil kökü veya gövdesi halinde) kullanılır:^[2]

• (Sen) git.

Diğer şahıslar için (siz, o, onlar) çekimli olarak kullanılır:^[2]

• (Siz) okuyun.
• (O) yazsın.
• (Onlar) koşsun (veya koşsunlar).

Emir kipinde fiil sonuna şu ekler getirilir:

1. tekil (ben)	2. tekil (sen)	3. tekil (o)	1. çoğul (biz)	2. çoğul (siz)	3. çoğul (onlar)
çekimi yok	eksiz	-sin	çekimi yok	-in	-sin(ler)
-	gel	gelsin	-	gelin	gelsin(ler)

Gereklilik kipi

Gereklilik, tavsiye ve bazen de zorunluluk bildirir. -meli eki ile oluşturulur:

• Hafta sonuna kadar bu kitabı okumalıyım.

	1. tekil (ben)	2. tekil (sen)	3. tekil (o)	1. çoğul (biz)	2. çoğul (siz)	3. çoğul (onlar)
Kip ve şahıs ekleri	-meli+yim	-meli+sin	-meli	-meli+yiz	-meli+siniz	-meli+(ler)
Örnekler	yazmalıyım	yazmalısın	yazmalı	yazmalıyız	yazmalısınız	yazmalı(lar)

İstek kipi

-e ve -a eki ile oluşturulur. Konuşmacı/yazar tarafından kipin kullanıldığı eylemin gerçekleşmesinin arzulandığını belirtir.

• Şoför bey, müsait bir yerde ineyim.
• Sen başarılı olasın diye didiniyorum.
• Biz de sizinle gelelim.

Bazen istekten ziyade niyet veya plan bildirir:

• Şu vazoyu masanın üzerine koyayım.

İstek kipinde fiile -şahıs ekiyle birlikte- şu ekler eklenir:

1. tekil (ben)	2. tekil (sen)	3. tekil (o)	1. çoğul (biz)	2. çoğul (siz)	3. çoğul (onlar)
-e+yim	-e+sin	-e	-e+lim	-e+siniz	-e veya -e+ler
geleyim	gelesin	gele	gelelim	gelesiniz	geleler

Türkçenin eski devirlerinde ve modern Türkçede halk ağzında 1. tekil şahsın -e+m, 2. tekil şahsın -e+n ve 1. çoğul şahsın -e+k eki aldığı da görülür.

• Varam ol dosta kul olam hem açıluban gül olam -Yunus Emre

Dilek-şart kipi

Dilek-şart kipi -se eki ile oluşturulur. Ayrıca Dilek-koşul kipi, şart kipi veya koşul kipi olarak da bilinir.

Dilek-şart kipinin başlıca iki çeşit kullanımı vardır. İlk kullanımda eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlı olduğunu belirtir. Bu tür kullanımda ek, genellikle yan cümleciğin yükleminde bulunur.

• Biraz daha çalışsan çok başarılı olacaksın.
• Birine sorsak adresi daha kolay bulabiliriz.

Dilek-şart kipi aynı zamanda dilek veya rica belirtmek için kullanılır:

• Yarın sen de bizimle gelsen.
• Keşke bu akşam sinemaya gitsek.
• Aşağıdaki şiirin tüm mısraları dilek belirtir:

Bütün dünya buna inansa

Bir inansa

Hayat bayram olsa

İnsanlar el ele tutuşsa

Birlik olsa

Uzansak sonsuza - Şenay

Dilek-şart eki almış fiil arka arkaya iki kez kullanılırsa "büyük ihtimâlle" veya "sadece" anlamı verir:

• Bu soruyu olsa olsa Mustafa çözer.

Ek-fiilin şartı

Sadece fiillerin dilek-şart kipi vardır. İsim soylu sözcüklerden yüklem yapmak ve onlara şart anlamı katmak için ise "-se" ek-fiili (şart eki) kullanılır:

• Hava soğuksa dışarı çıkmayalım. (ek-fiil. Soğuk sözcüğü isim soyludur.)
• Çok pahalıysa almayalım. (ek-fiil. Pahalı sözcüğü isim soyludur.)
• Havalar ısınsa da pikniğe gidebilsek. (dilek-şart kipi. "Isınmak" fiili ile oluşturulmuştur.)

Bileşik zamanlar

Dilek-şart kipi bileşik zamanlı fiil yapmakta da kullanılır:

• Gelseydi (dilek-şart kipinin hikâyesi)
• Gelseymiş (dilek-şart kipinin rivâyeti)

Dilek-şart kipinin şartı (fiil+se+se) yoktur.^[3]

Ek-fiilin şartı da bileşik zamanlı fiil yapmakta kullanılır:

• Geç yatarsak uykumuzu alamayız. (geniş zamanın şartı)
• Kırmızı ışıkta geçersen kazaya neden olabilirsin. (geniş zamanın şartı)
• Ağabeyin uyandıysa çöpü dışarıya çıkarsın. (bilinen geçmiş zamanın şartı)
• Üzümler olgunlaşmışsa toplayalım. (öğrenilen geçmiş zamanın şartı)
• Burak da gelecekse biraz daha bekleyebiliriz. (gelecek zamanın şartı)
• Bu kadar çabuk yoruluyorsan bir doktora görünmelisin. (şimdiki zamanın şartı)

Genellikle hitaplarda kullanılan "gel+se+n+e", "bak+sa+nız+a" gibi kelimelerde emir ve istek arası bir ifade bulunur.^[4]

"İse" bağlacı

Dilek-şart kipi, "ise" bağlacı ile karıştırılmamalıdır. Dilek-şart kipi fiillerden sonra gelir. İse bağlacıysa isim soylu sözcüklerden sonra gelir ve "de" bağlacına benzer şekilde ve genellikle "diğerlerinden farklı olarak" anlamında kullanılır:

• Çalışkan arkadaşlarımızın kimi öğretmen, kimi doktor, kimi ise mühendis ol­du. (bağlaç)
• Babam ela, annemse mavi gözlü. (bağlaç)
• Pencereyi açık unutmasam içeriye yağmur girmezdi. (dilek-şart kipi)
• Açsam rüzgara yelkenimi / Dolaşsam ben de deniz deniz -Orhan Veli (dilek-şart kipi)

Yukarıdaki örneklerde görüleceği üzere dilek-şart kipi eki olan -se fiilden ayrı yazılamaz; ise bağlacını ise ayrı bir kelime halinde yazmak mümkündür.

"İse" bağlacı, ek-fiilin şartı ile karıştırılmamalıdır:

• Pencere açıksa, içeri yağmur girebilir. (ek-fiilin şartı)
• Kapıyı çalan annemse, bana haber ver. (ek-fiilin şartı)

Ek-fiilin şartı, "ise" bağlacı gibi ayrı yazılabilir:^[5]

• Hava yağmurlu ise dışarı çıkmayalım. (ek-fiilin şartı)
• Yok eğer söyleşecek bir sözümüz yok da bana bir suikast için geldiniz ise, ölüme bir dakika evvel hazır olmaktan başka yapacak bir şeyim yoktur. -Ahmet Mithat (ek fiilin şartı [görülen geçmiş zamanın şartı])
• Mesnevî yer yer uzar olmuş ise / Boş değil, hay huy değil, artmış ise. - Mevlânâ

Kaynakça

1. Prof Dr. Muharrem Ergin. Üniversiteler için Türk Dili. sf 296. Bayrak Yayınevi. İstanbul. 2009.
2. Emir kipi Yenimakale.com. Erişim: 16 Ekim 2012
3. Şart bileşik zamanı Türkceciler.com. Erişim: 5 Kasım 2012.
4. Prof Dr. Muharrem Ergin. Üniversiteler için Türk Dili. sf 303. Bayrak Yayınevi. İstanbul. 2009.
5. Ankara Üniversitesi Yayınları

Ayrıca bakınız

• Haber (bildirme) kipi