Muhammed Emin (Dağıstan)

Bu maddenin tarafsızlığı konusunda kuşkular bulunmaktadır. Ayrıntılar için lütfen maddenin tartışma sayfasına bakınız. Şablonu maddeden çıkarmadan önce lütfen şablonun yardım sayfasını inceleyiniz. (Haziran 2007‎)

Muhammed Emin Paşa

Muhammed Emin Paşa (Avarca МухIаммад Амин Асиялав; 1818, Dağıstan - 8 Nisan 1901, Bursa, Armut köyü), 19. yüzyıldaki Rus-Çerkes Savaşı'nın Avar kökenli önderlerinden biri ve İmam Şamil'in üçüncü naibidir.

Hayatı

Muhammed Emin Asiyalal, 1818'de Dağıstan’ın Gunib vilayetine bağlı bir Avar köyü olan Honoda'da (Гьонода)^[1] doğmuştur. Babasının ismi «Honodalı Hacı» anlamında olan Honodiyaw Hajı’dır. Lakabı olarak annesi Asiye’nin adıyla çağrılmıştır. Bu yüzden Avar dilinde lakap olarak Asiyalal Muhammed («Asiye’nin Muhammed») biçiminde adlandırılmıştır.^[2]

Kuzey Kafkasya'daki önemi

1829 Edirne Antlaşması'na dayanarak Çerkesler üzerinde egemenlik hakları bulunduğunu öne süren Ruslar, bunu kabul etmeyen Çerkeslere (Adıgelere) boyun eğdirmek için, Çerkesya'yı üzerinde kale, karakol ve gözetleme kuleleri bulunan müstahkem askeri hatlarla çember içine almışlardı (1837-39). Buna bir karşılık olmak üzere Çerkesler, 1840 yılı ilkbaharında, Karadeniz kıyısı boyunca uzanan kıyı hattı başta olmak üzere, bu hatlara karşı harekata geçmiş, hatları yıkmış ve kalelerin çoğunu da ele geçirmişlerdi.

Bu harekattan önce Türkiye ve İngiltere'den gelen bazı ajanlar, Türk ve İngilizlerin harekata geçilmesi halinde Çerkeslere yardım edeceklerini söylüyorlardı ama bu sözlerin asılsız olduğu anlaşılmıştı. Hiçbir yardım alamayan Çerkesler de, moralleri bozulmuş halde savunmaya çekilmişlerdi.

Öte yandan Ruslar, 1830-39 yılları arasında Adıgelerin "Base Ovası" dedikleri, Kuban Irmağı ile daha batıdaki Laba Irmağı arasında bulunan verimli Adıge toprakları da, Rusların eline geçmişti. Bu topraklarda yaşayan Çerkeslerin (Kuban Kabartay, Besleney, Mahoş, Abaza, vb.) çoğu katledilmiş, bir bölümü de Laba Irmağı batısına sığınmıştı. Ele geçirilen bu Çerkes topraklarında 'stanitsalar' (Müstahkem Kazak köyü) kurulmuştu. Doğal olarak, buralardan sürülen Çerkesler, topraklarını geri almak istiyorlardı. İmam Şamil de, naib adı verilen temsilcilerini Çerkesler arasına gönderip şeriat esaslarına göre onları örgütlemeye ve yeniden savaşa katmaya çalışıyordu.

1846'da Şamil, kendi egemenlik alanı olan doğudaki Dağıstan ve Çeçenya ile, en batıdaki Çerkesya arasında bulunan ve Kuzey Kafkasya'yı ikiye bölen stratejik Kabartay bölgesini Rus yönetiminden çıkartmak üzere harekete geçti;amacı Kabartayları yanına çekip Ruslara karşı verilen dinsel görünümlü,ama temelde bağımsızlık içerikli "Müridizm Mücadelesini", Adıgelerle doğrudan birleşmeyi gerçekleştirerek, Kuzey Kafkasya boyutuna yaymak idi. Ama geleneksel olarak Rus dostu olan Kabartay derebeyleri Şamil'e karşı tavır koydular. Derebeylerinin yardımına gönderilen Rus birliklerinin yakınlaşması ve tehlike oluşması üzerine, Şamil de Çeçenya'daki karargahına geri dönmek zorunda kalmıştı.

Bu yeni durum üzerine İmam Şamil, Ruslarla bir tür ateşkes durumu içinde olan ve kendileriyle doğrudan bir temas olanağı bulunmayan Çerkesya'da yaşayan Müslüman toplulukları örgütlemesi ve yeniden savaşa katması için 30 yaşındaki genç ve enerjik naiplerinden Muhammed Emin'i, temsilcisi olarak Adıgelerin arasına gönderdi. Muhammed Emin, Çerkeslerce verilen adıyla "Mıhamet Emin" ya da kısaca "Naib", yanında din adamları, kadılar ve muhafızlar olduğu halde, 1848 yılında Çerkesya'ya geldi; Adıge toplulukları, özellikle Abadzehler tarafından dostça karşılandı. 1849 yılı ilkbaharında Mahoş, Yegerukay ve K'emguylar Naib'e bağlılıklarını bildirdiler; Ubın Irmağı boyundaki Şapsığlar da destek sözü verdiler^[3].

İmam Şamil, yönetimine aldığı yerlerde köleliği ve derebeyliğini kaldırıp eşitlikçi bir şeriat düzeni (İslami bir devlet yönetimi) kuruyordu. Bu nedenle Naib, yoksul köylüler, özellikle köleler arasında bir özgürlük umudu yaratmıştı. Ama Naib, Şamil'in adaleti ve eşitliği esas alan politikasından saptı, derebeylerinin de desteğini elde etmek için, birkaç eşten oluşan haremine bir K'emguy derebeyinin kızını da aldı. Bu beklenmedik politik sapma, yoksul köylüler ve köleler arasında güvensizliğe ve tepkiye yol açtı.

Naib, 100 aileden oluşan ve muhtarlar tarafından yönetilen bucaklar kurdu. Muhtarın görevi yukarıdan verilen buyrukları yerine getirmek ve istenen sayıda silahlı savaşçıyı Naib'in emrine vermek idi. Birkaç bucak, bir ilçe oluşturuyordu. İlçenin başında bir müftü ile bir kadı görev alıyordu. Bunların üstünde ise, kendisi ile, en yakınlarının yer aldığı bir üst meclis bulunuyordu. Bu mecliste Abadzeh muhtarı Cendere Hacı Hasan, Muhtar Beresbıy, Abdullah İsmail Efendi, Hacı Zade Muhammed Efendi, Kunıko Hanıko ve İbrahim Hanoğlu bulunuyordu.

Örgütleyici çabaları nedeniyle, Naib'e İstanbul'dan bir takdirname ile iki nişan takılı, elmas ve mücevher işlemeli bir kaftan gönderilmişti^[4].

Naib, kısa sürede, Rus sığınmacı ve esirlerden devşirme bir özel ordu kurmayı, Base Ovasından sığınanların ve Abadzehlerin desteğini almayı başardı. Ardından bu küçük özel ordusunu bir baskı aracı olarak kullanmaya başladı, ayrıca Abadzehlerden "Murtazıklar" adını verdiği üniformalı birlikler de oluşturdu. İmam Şamil'in daha etkin mücadele istekleri sonucu, Adıgelerin savunmada kalma genel stratejisini bozup, 1849 yılı boyunca Rus mevzilerine 101 adet saldırı yöneltti. Ruslar da, karşılık olarak,ayırımsız bütün Adıgelere yönelen daha sert misillemelerde bulundular. Ayrıca Ruslar, Adıgelerin "vahşi", "eşkıya" ve iflah olmaz "haydutlar" oldukları biçiminde bir dezenformasyon, maksatlı bilgilendirme fırsatı da yakaladılar^[5].

Naib'in, terörü de kullanan şer'i uygulamaları (bu arada demokratik yaşama alışmış Abadzehlere ve devşirmelere bile, zorla, günde beş vakit namaz kıldırması) yanında, bazı sanayileşme çalışmalarını da başlattığı bilinmektedir.

Naib, kurdurduğu şeriat mahkemeleri ile, hırsızların elini kesme, muhalifleri kuyularda hapsetme ve idam gibi sert cezalar uygulatmaya, geleneksel mahkemeleri kaldırmaya başladı. Bu durumlar karşısında, böylesine davranışlara alışık olmayan topluluklar, yani Abadzehler dışındaki Adıge toplulukları, özellikle Şapsığlar şeriat mahkemelerini ateşe verip yaktılar ve murtazıkları bölgelerinden kovdular^[6].

Muhammed Emin'in etkinliği uzun sürmedi, sonunda Unbi (Umpa) Dağlarında Ruslara yenilip eski gücünü ve saygınlığını yitirdi. 16 Temmuz 1851'de Kuban bölgesi Şapsığları Muhammed Emin'in Anthir (Антхыр)'deki istihkamını ve şeriat mahkemesi binalarını yıktılar. Burada Ruslarla yeniden ticaretin başlatılması ve Naib yanlısı olan bütün din adamları zümresine yönetimden el çektirilmesi kararları alındı. Ayrıca Karadeniz kıyısında Aşe ve Psezuapse (Psışu) ırmakları yöresinde yaşayan Şapsığlar da, 12 Ağustos 1851'de Lazarevsk Kalesi yakınlarında toplanıp Muhammed Emin'i tanımama ve Ruslarla ticari ilişkileri başlatma kararı aldılar. Halk savaşı ve savaş gerekçesiyle Muhammed Emin tarafından konulmuş olan ağır vergileri ödemeyi istemiyordu.

Kırım Savaşı ve Çerkesler

1853-56 Kırım Savaşı sırasında, Çerkesya, böylesine bölünmüş ve pasifleşmiş bir durumdaydı. Savaş koşullarından yararlanma ve yeniden "genişleme" planları yapan Osmanlılar, eski bir Rus subayı olup Türkiye'de sığınmacı olarak bulunan Seferbey Zaneko'yu (Занэкъо Сэфэрбэй), "Çerkesistan Valisi Sefer Paşa" ünvanını vererek Tuapse'ye gönderdiler. Ama, yörede yaşayan ve bağımsızlıklarını her şeyin üstünde tutan Şapsığlar bu tür bir "Osmanlı Valiliğini" tanımadılar. Sefer Paşa da, kuzeye, eski memleketi Natuhay yöresine gitti, ama orada da önemli bir etkinlik gösteremedi.

Sonuç olarak, dışlanmışlık nedeniyle Türklere kırgın olan Naib ile Osmanlı Valisi Sefer Paşa arasında bir tür gizli rekabet de başladı. Çerkesler, Kırım Savaşına doğrudan katılmadılar, ama Kafkasya'daki Rus birliklerinin önemli bir bölümünün cepheye sürülmesini de engellemiş oldular; böylece Müttefiklere (İngiliz ve Fransızlara) dolaylı bir destek sağlamış oldular, ama bu yüzden, kendi sonlarını da hazırladılar. Artık Ruslar, egemenlik alanları içinde bir ada gibi kalmış olan Çerkesya'yı, halkı ile birlikte yok etme yollarını araştırmaya başlamışlardı (1857).

Muhammed Emin'in Ruslara sığınması

Kırım Savaşı'ndan sonra Ruslar tüm güçleriyle, önce Şamil'in üzerine yürüdüler. Şamil 6 Eylül 1859'da Dağıstan'ın Gunip Dağında Ruslara teslim oldu. Muhammed Emin de, Aralık 1859'da, anlaşmalı olarak Ruslara teslim oldu. Rus generallerinden Filipson, Muhammed Emin'in, sadece bir din adamı olarak Abadzehler arasında oturmasına izin verdi, ama Rusların istediği biçimde Çerkesleri barışa (boyun eğmeye) yöneltemedi. Söylendiğine göre, Naib, Çerkeslerin savaş planlarını da Ruslara sunmuştu^[7].

Nitekim Ruslar, Naib'i ömür boyu yıllık maaşa bağladıkları gibi Türkiye'ye gitmesine de izin verdiler^[8]. Naib, karılarını da yanına alıp gizlice Türkiye'ye göç etti.

Ruslara teslim olmasından ve Türkiye'ye gitmesinden sonra, Naib'in ele geçirilen Rus esirlerden oluşma devşirme ordusu askerleri de, 1826'daki "Yeniçeri katliamında" olduğu gibi, katı Abadzehler tarafından katledildiler^[9].

Naib'in, Türkiye'de,kendisini bir hain olarak gören Çerkesler taraından sürekli arandığı ve öldürülmek istendiği, saklanmak için, gizlice Bursa Armutköy'e yerleştiği söylenmektedir, çok sayıdaki karılarının ve kendisinin mezarı, hepsi de bir arada, Armutköy'dedir.

Kaynaklar

1. Гьонода МухIаммад-Аминил къо (Avarca)
2. Muhammed Emin – İmam Şamil’in Çerkezler’e gönderdiği Kuzey Batı Kafkasların Naibi
3. Kim Şibzuh, Dönem Bize Yeni Sorumluluklar Yüklüyor, Kuzey Kafkasya KD, sayı 87-88, İstanbul,1993, s.8-9.
4. Age, s. 8-9.
5. Jineps Gazetesi, Eylül 2006-Ek 1, s.10-11.
6. AnaBritannica, Çerkesler; Jineps, Eylül 2006 Ek-1, s.10-11.
7. Lesley Blanch, Cennetin Kılışları, İstanbul, 1978, s.301-321
8. Ali Kasumov-Hasan Kasumov, Çerkes Soykırımı, Ankara, 1995, s.225.
9. A. Fonwill, Çerkesya Bağımsızlık Savaşı (1863-1864), İstanbul, 1996, s. 44-47.