Ubıhça
| Ubıhça | |
|---|---|
| Telaffuz | /tʷaxəbza/ |
| Bölge | Manyas |
| Etnik köken | Ubıhlar |
| Ölü dil | Ekim 1992 Tevfik Esenç'in ölümü |
| Dil aileleri | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | uby |
|
Ubıhça (tükenmiş) | |
Ubıhça veya Ubıh dili (Adigece: "Vıbıh", Rusça: "Ubıh"), Kafkas dillerine bağlı, Kuzeybatı Kafkas dilleri ya da Abhaz-Adige dillerinden biridir. Ekim 1992'de, bu dili konuşan son kişi Tevfik Esenç'in ölmesiyle ölü dillerden biri haline gelmiştir.
'Ubıh' sözcüğü, Adigece "Vıb Irmağı aşağısında oturanlar" anlamına gelen "Vıbıyıh" ("Uıbıyıx"-"Убыих") deyiminden gelmiş olmalıdır. Ubıh dili "Ubih", "Ibıh" ya da "Wıbıh", "Vubıh" ya da "Wubıh" gibi değişik biçimlerde de yazılmaktadır. Adıgece özgün telaffuz biçimi "Vıbıh" (Убых) ya da "Wıbıh" olanıdır, diğerleri Rusça telaffuzdan aktarma olanlarıdır.
Ubıh dili, 1864'te Ubıhların diğer Çerkes toplulukları ile birlikte Türkiye'ye sürülmelerinden önce, Çerkesya'nın Karadeniz kıyısında, kuzeyde Şahe (Şex-Шэх) Irmağından güneyde Adler'e değin uzanan bir alanda yayılmış olan Ubıhların diliydi. Fransız Lullié'ye göre, 1846'da sadece 1-2 köy halkı tarafından konuşulmaktaydı.[1] Lavrov'a göre de Ubıhların bir bölümü, Ubıhça dışında Adıge ve Ciget Abhazcasını benimsemişti.[2]
1864'te Osmanlı Türkiyesi'ne yapılan göçler sonucu Ubıhların bir bölümü, diğer Çerkezle birlikte, Kuzey Anadolu ve Balkan topraklarına yerleştirildi, boşaltılan yerler ise gerilla tipi direnişlerin temizlenmesinden yani 1880 yılından sonra Rus yerleşimine tahsis edildi.[3]
Balkanlara yerleştirilen Ubıhların tamamı, 1878 Berlin Antlaşması gereğince, diğer Çerkeslerle birlikte, Osmanlı Asyası ve Afrikası topraklarına aktarıldılar. Ubıhça konuşmakta olan küçük kalıntı gruplar da şimdiki Kocaeli'nin Maşukiye köyü ile Sakarya ilinin Sapanca ilçesinin Kırkpınar ve Yanık köylerine, ayrıca ve daha fazla sayıda olmak üzere Manyas'ta yerel halkın Boğaz, Adıgelerin Psışha (Псышъхьа) dedikleri Kocaçay ırmağı (Adıgece: K'ey psı/К1эй псы) vadisi boyunca yukarı doğru sıralanan Hacıyakup (hepsi Ubıh), Işıklar (birkaç hanesi Ubıh), Değirmenboğazı (hepsi Ubıh idi), Darıca (200 hane içinde en son 20 hanesi Ubıh kalmıştı) ve Hacıosman, Manyas (Ubıhça adı: Lek'uaşe/Лэк1уашэ,hepsi Ubıh) köylerine yerleştiler.Ubıhça en son Hacıosman köyü yaşlıları arasında konuşuluyor,diğer köylerin yaşlıları arasında biliniyor,ama artık konuşulmuyordu. Hacıosman köyünden olup Ubıh dilini konuşan son birey olarak kabul edilen Tevfik Esenç'in 8 (7?) Ekim 1992'de ölmesiyle de Ubıh dili ölü diller arasında sayılmaya başlandı.Ubıhların tamamı Adigece, azı da Adigece ile birlikte Ubıhça konuşuyordu. Kafkasya'da iken üç dil (Adige, Ubıh ve Ciget dili) konuşan Ubıhlar da vardı.Bugün sadece Adigece konuşmakta olan Ubıhlar diğer Adıgelerle karışık ya da yan yana yaşamaktadırlar (Sakarya,Balıkesir,Bilecik,Sinop,Samsun,K.Maraş ve birçok ilde). 1864'te Orta Laba Irmağı soluna yerleştirilen ya da saklandıkları dağlardan sağ kurtulup Kuban Irmağı boylarına yerleşmiş olan Ubıhların çoğu,daha sonraları,Rus yönetiminin baskıları sonucu, özellikle 1878 yılından sonra, diğer Adigelerle birlikte Türkiye'ye göç etmişler, böyece Kafkasya'da artık bir Ubıh yerleşimi kalmamış, Kafkasya'da kalmış Ubıh sayısı 1880'de 80'e düşmüş,bu Ubıh kalıntıları da,oralardaki Şapsığ ve diğer Adıgelere karışmışlardır (Örneğin İlk Adigey Cumhuriyeti Devlet Başkanı Aslan Carıme Ubıh asıllıdır).
Ubıhlar kendilerine "Peh'ı" ("Пэхы"-Pexı-Kıyılı) ya da (T'ah'e-"Tvaxe"-"Т1ахэ"- /tʷaχə/) adını veriyor, dillerine de, "Karadeniz kıyısında oturanların dili anlamında" "Pexıbze" ya da "T'ah'ebze" diyorlardı. "Bze", Ubıh ve Adıge dillerinde "dil, lisan" demektir. Ubıh dili üzerine Dirr, Dumézil, Mészaros, Vogt ve Özsoy gibi dilbilimciler çalışmalarda bulunmuşlardır.[4] Ubıh dilinin Abhaz-Adıge dil grubu içindeki konumu halen araştırılmaktadır.[5][6]
Kaynaklar
- ↑ Prof. Dr. Sumru Özsoy, Nart dergisi, sayı 50 eki, Ankara, 2006, s.44.
- ↑ L. İ. Lavrov, Vubıkhlar Hakkında Etnografik Bir Araştırma, Kafkasya Gerçeği, sayı 8, Samsun, 1992, s.47.
- ↑ Jineps gazetesi, Eylül 2006 Ek-1, Şubat 2007.
- ↑ Nart dergisi, sayı 50 eki.
- ↑ Dr. Vuçujıko Zek'oğ, Marje dergisi, tanıtım sayısı, s.37-38.
- ↑ Dr. Vuçujıko Zek'oğ, Nart dergisi, sayı 8, s.13.