Batı Çerkesçesi

Batı Çerkesçesi
Telaffuz aːdəɣabza
Bölge Kafkasya, Anadolu, Orta Doğu
Etnik köken Çerkesler
Dönem 2010[1]
Dil aileleri
Yazı sistemi Kiril, Latin, Arap alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil Adıge Cumhuriyeti Adige Cumhuriyeti
Onaylanmış azınlık dili  Türkiye
 Ürdün
 Suriye
 İsrail
Dil kodları
ISO 639-2 ady
ISO 639-3 ady

Batı Çerkesçesi, Batı Adigecesi, Adıǵabze ya da Adigece (kendilerince: Aдыгэбзэ / Adığebze), Kuzey Kafkasya’da, Adigey Cumhuriyeti’nde ve Krasnodar Krayında yerli nüfusun dilidir. Abhaz-Adıge dilleri olarak da bilinen Kuzeybatı Kafkas dilleri öbeğine bağlı Çerkesçe grubundandır. RF'de görece az sayıdaki Batı Çerkesleri tarafından konuşulur. Kiril (Rus) alfabesini kullanır. Günümüzde dünya yüzünde çoğunluğu Türkiye'de olmak üzere, Adigeceyi anadili olarak kullanan insan sayısı, bir milyonun üzerindedir. Sadece Türkiye'de Adige kökenli bir milyonun üzerinde insan yaşadığı tahmin edilmektedir.

II. Dünya Savaşı öncesi Şapsığ Ulusal Rayonunda kullanılan Şapsığca savaş sonrası yazı dili olmaktan çıkarılsa da diasporadaki Çerkeslerin çoğu tarafından konuşma dili olarak kullanılmaktadır.

Adige Vikipedisi

Ortografi

А а
[aː]
Б б
[b]
В в
[v]
Г г
[ɡ/ɣ]
Гу гу
[ɡʷ]
Гъ гъ
[ʁ]
Гъу гъу
[ʁʷ]
Д д
[d]
Дж дж
[d͡ʒ]
Дз дз
[d͡z]
Дзу дзу
[d͡zʷ]
Е е
[ja/aj/e]
Ё ё
[jo]
Ж ж
[ʒ]
Жъ жъ
[ʐ]
Жъу жъу
[ʒʷ]
Жь жь
[ʑ]
З з
[z]
И и
[jə/i]
Й й
[j]
К к
[k]
Ку ку
[kʷ]
Къ къ
[q]
Къу къу
[qʷ]
КI кI
[t͡ʃʼ/kʼ]
КIу кIу
[kʷ']
Л л
[l]
Лъ лъ
[ɬ]
ЛI лI
[ɬʼ]
М м
[m]
Н н
[n]
О о
[o]
П п
[p]
ПI пI
[pʼ]
ПIу пIу
[pʷʼ]
Р р
[r]
С с
[s]
Т т
[t]
ТI тI
[t']
ТIу тIу
[tʷ']
У у
[w/u]
Ф ф
[f]
Х х
[x]
Ху ху
[xʷ]
Хъ хъ
[χ]
Хъу хъу
[χʷ]
Хь хь
[ħ]
Ц ц
[t͡s]
Цу цу
[t͡sʷ]
ЦI цI
[t͡sʼ]
Ч ч
[t͡ʃ]
ЧI чI
[t͡ʃʼ]
Чъ чъ
[t͡ʂ]
Ш ш
[ʃ]
Шъ шъ
[ʂ]
Шъу шъу
[ʃʷ]
ШI ШI
[ʃʼ]
ШIу шIу
[ʃʷʼ]
Щ щ
[ɕ]
Ъ ъ
[ˠ]
Ы ы
[ə]
Ь ь
[ʲ]
Э э
[a]
Ю ю
[ju]
Я я
[jaː]
I
[ʔ]

[ʔʷ]

diyalekt

Гь гь
[ɡʲ]
Кь кь
[kʲ]
Кхъ кхъ
[qχ]
Кхъу кхъу
[qχʷ]
СӀ сӀ
[s']
ФӀ фӀ
[f']
Чу чу
[t͡ʃʷ]
ЩӀ щӀ
[ɕ']

Lehçeleri

Başlıca lehçeleri, kıyı-Natuhay (Нэтыхъуай) ya da Natuhac (Нэтыхъуадж), Şapsığca (Шапсыгъ) ve Hakuçça (ХьакIуцу), bozkır-Bjeduğ (Бжъэдыгъу), Abzehçe (Абдзах), Ç'emguy (КIэмгуй), Hatukay (Хьатыкъуай), Mahoş (Мэхъош), Yecerıkuay (Еджэрыкъуай), Mamhığ (Мамхыгъ).

Ancak, birçok Adigece İnternet radyo-TV yayını vardır, bu kapsamda, İsrail'in Kfar-Kama belesinde bulunan "Nafna" İnternet radyosu günde 24 saat Adıge-Şapsığ (ya da Hak'uç) lehçesinde yayın yapmaktadır (Hak'uç lehçesi birçok yerde, birçok Adige lehçesi ile birlikte, yerini daha baskın bir lehçe olan Şapsığ lehçesine bırakmıştır, Şapsığca, örneğin Sakarya ve Düzce gibi yerlerde ve Kabartayca da Kayseri ve Sivas gibi yörelerde, diğer lehçeleri özümlemiş ya da etki altına almıştır). Diaspora'da daha başka, yeni yeni kurulan Adigece radyo ve TV İnternet yayınları da vardır.

Se (Сэ)=Ben; Pş'aş'e (Пшъашъэ)=Kız; T'ıs (ТIыс)=Otur; Tec (Тэдж)=Kalk; Sıdewuşıt (Тэу ущыт)?=Nasılsın?; Sış'üı' (СышIу)=İyiyim; Şı (шы)=At; Şı (щы)=Üç; Jüağo (Жъуагъо)=Yıldız; Tığe (Тыгъэ)=Güneş; Maze (Мазэ)=Ay.

seslerden цI sesi hiçlik anlamına gelir. ху sesi ise olmak anlamına gelir. Mastar hali "хун" dur. Bu bağlamda Adigecede İnsan demek, hiçlikten olan ya da hiçlikten çıkan demektir. Ki özü hiçlik olan anlamını da verir. Ayrıca tanımak sözcüğünün karşılığı; "цIыхун" ise, fark edilebileceği gibi Adigecedeki insan sözcüğünün mastar halinde fiil olarak ifede edilmesidir ki, bu da çok ilginç bir konudur, çünkü anlamı tanımak, insanlamak, insansı olarak algılamak demektir. Bir diğer anlamı ise bilmektir. Şu halde toparlarsak özü hiçlik olan ve bir oluşla bu hiçlikten çıkan şeydir insan, özü hiçliktir, ama bu hiçlikten çıkar ve en temel faaliyeti de bilmektir. Adigecede insanı insan yapan temel yeti, "bilme" yetisi olarak karşımıza çıkar ki, yine Adigecede insan sözcüğüne karşılık gelen ikinci bir sözcük daha vardır:"хъэ", bu ses türkçedeki "ha" sesine tekabül eder ki modern anlamda ilk ilkel insana denk gelir. Ayrıca Adigecede her sesin bir anlamı vardır. Kök kelime dillerinde böyle bir şey yoktur. Dünyada böylesi ikinci bir dil daha yoktur. Kelimelerin temel yapı taşları olan her bir ses bir anlam verir. Örnek: "a" sesi "el" anlamına gelir. "p" sesi ise "ön" anlamına gelir. "ge" sesi ise "arka" anlamına gelirken, "be" sesi "çok" anlamına gelir. Örnekler arttırılabilir. Sözcükler ise bu ses atomlarının permutasyon ve kombinasyonlarıyla oluşturulur. "Gu" sesi kalp anlamına gelir, sadece bu sesten 300'e yakın kelime çıkmıştır. "ж" sesi akışkanlığı ifade eder:"жэн" akmak demektir. "д" sesi birlikteliği ifade eder. "дэ": biz "дэр дэру":biz bize

Beyaz= oluş, oluşum Siyah=Hiçlik Kırmızı= Yanmak Yukarıda Adigecedeki renk isimlerinin Adigecedeki çağrışımları Türkçe olarak verilmiştir. Ayrıca Adigeler tek bir tanrıya inanırlardı, ama bu tanrının çok fazla sayıda sıfatları vardır. Orman, tarım, demircilik, bal, yıldırım gibi birçok şeyin tanrıları sayılmaktaysa da, gerçekte bunlar tek bir tanrının farklı sıfatlarıdır.

Kaynaklar

Wikimedia Incubator'de Batı Çerkesçesi Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.
  1. Adigece Fiiler Kitabı, Ber Hikmet. Ankara, Kafder
  2. Bir çalışmaya göre Çerkes ya da Adıge sayısı, Türkiye nüfusunun % 2,14 kadarıdır: Prof. Dr. Mehmet Şahingöz, Ethnologue Data from:Language of the World, USA; Nartajans.net, Türkiye'de Etnik Dağılımlar.
  3. Doç. Dr. Fethi Güngör, Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi, İstanbul, 2006, s. 17.
  4. İslam Ansiklopedisi, Çerkesler, Mirza Bala.
  5. Kafkasya Üzerine Beş Konferans, Adıge Dili, İstanbul, 1977; Adığe (Çerkes) Edebiyatı, Kafkasya KD, sayı 39-42, Ankara, 1973.
  6. Nart dergisi, sayı 8, Ankara, 1998, s. 13; Jineps, Şubat 2007.
  7. Prof. Dr. H. M. İbrahimbeyli, Bayram Jübilesi mi Yoksa Halkımızın Trajedisi mi?, Kuzey Kafkasya KD, sayı 83-84, İstanbul, 1991, s. 55; Jineps, Haziran, Kasım 2006 sayıları.

Dış bağlantılar

This article is issued from Vikipedi - version of the 10/27/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.