Çuvaşça

Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Çuvaşça (cv) sürümü

Çuvaşça
Чӑвашла, Çăvaşla
Telaffuz	[tɕəʋaʂˈla]
Bölge	Çuvaşya
Etnik köken	Çuvaşlar
Konuşan sayısı	1.08 milyon  (2010)[1]
Dil aileleri	Ural-Altay Altay Türk Ogur Bulgar Çuvaşça
Yazı sistemi	Kiril
Resmî durumu
Resmî dil	Çuvaşistan
Dil kodları
ISO 639-1	cv
ISO 639-2	chv
ISO 639-3	chv

Çuvaşça (Çuvaşça: Чӑвашла / Çavaşla), Rusya Federasyonu’nun orta kesiminde, Ural Dağları’nın batısında konuşulan çağdaş dönem Türk yazı dillerinden biridir. Türk dillerinin Ogur-Bolgar grubu öbeğinden varlığını korumuş tek dilidir. Çuvaşça, Çuvaşların anadili ve Çuvaşistan’ın resmî dilidir. Yaklaşık iki milyon kişi tarafından konuşulur. 2002 verilerine göre Çuvaşistan’da bu dili konuşan nüfusun % 92 etnik olarak Çuvaş, % 8’i ise başka etnik kökenlidir.

Çuvaşça, okullarda eğitim dili olmasına ve medyada kullanılmasına karşın, Rusçanın yaygın kullanımından dolayı tehlike altında olan bir dildir.

Volga dirseğindeki Kazan'da, ileride -Tatarlar ve Başkırlar arasında dağılmış olarak- Volga ve Ural arasındaki bölgede, nispeten az olan sayılarına rağmen (1959 sayımına göre 1.470.000) dil bilim ve etnoloji açısından en ilgi çekici ve en önemli Türk halklarından biri olan Çuvaşlar (Çavaş) yaşar. Hem farklı etnik hususiyetleri hem de ağız hususiyetlerine göre Çuvaşlar iki ana gruba ayrılırlar: Kozmodem'jansk, Çeboksary, Jadrin ve Kurmyş kasabalarında Yukarı Çuvaşlar (viryal < *üz el "yukarı memleket, yukarı halk") ve Aşağı Çuvaşlar (anatri < *enet ôegi ? 'aşağıda [Volga ve devamında] bulunanlar'), ayrıca, bilhassa Volga kıyısı dağları boyunca Cyvil'sk'den, Tetyuşi üzerinden Ul'janovsk (eski Simbirsk, Step Çuvaşlarının merkezi) bölgesine kadar olan yerdeki Step Çuvaşları önemle kaydedilmelidir.^[2]

Yazı sistemi

А Ӑ Б В Г Д Е Ё Ӗ Ж З И Й К Л М Н О П Р С Ҫ Т У Ӳ Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я

а ӑ б в г д е ё ӗ ж з и й к л м н о п р с ҫ т у ӳ ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я

а, ӑ, бӑ, вӑ, гӑ, дӑ, е, ё, ӗ, жӑ, зӑ, и, йӑ, кӑ, лӑ, мӑ, нӑ, о, пӑ, рӑ, сӑ, ҫӑ, тӑ, у, ӳ, фӑ, хӑ, цӑ, чӑ, шӑ, щӑ, хытӑлӑхпалли, ы, ҫемҫелӗхпалли, э, ю, я

a, bă, vă, gă, dă, ye, yo, jă, ză, i, yă, kă, lă, mă, nă, o, pă, ră, să, şă, tă, u, ü, fă, hă, tsă, çă, şă, şçă, hıtălăhpalli, ı, şemşelĕhpalli, e, yu, ya

Ses bilgisi

Ünsüzler

Çuvaşçanın ünsüzleri şunlardır: /p/ (п), /t/ (т), /k/ (к), /tɕ/ (ч), /ʂ/ (ш), /ɕ/ (ç), /χ/ (х), /ʋ/ (в), /m/ (м), /n/ (н), /l/ (л), /r/ (р), /j/ (й).

Ünlüler

	İnce		Kalın
	Düz	Yuvarlak	Düz	Yuvarlak
Yüksek	i (и)	y (ӳ)	ɯ (ы)	u (у)
Alçak	e (е)	ø̆ (ĕ)	а (а)	ŏ (ă)

Özellikler

Günümüzde diğer Türkî dillere çok uzak olan Çuvaşçanın önemli ses değişimleri vardır:

• Ş>L dönüşümü: “Taş” sözcüğündeki ş, “l” sesine dönüşmüştür: çul (burada ayrıca t>ç ve a>u değişimleri de vardır.)

Gümüş sözcüğünün Çuvaşçası “kĕmĕl” şeklindedir.

• A>U dönüşümü: Örneğin “at” sözcüğü Çuvaş Lehçesinde ut şeklindedir.
• Z>R dönüşümü: Örneğin “biz” kişi zamiri Çuvaşçada ebir şeklindedir.

'Örnekler: Türkiye Türkçesi “sekiz”, Çuvaşçada sakăr. “Siz” kişi zamiri Çuvaşçada “esir”. “Buzağı” sözcüğü Çuvaşçada “păru”

• D>R dönüşümü: Örnekler: “ayak” sözcüğünün eski Türkçesi “adak” şeklindedir. Çuvaşçada “ayak” sözcüğü a’nın u’ya, d’nin y’ye ve k harfinin yumuşak g’ye dönüşmesiyle şöyle bir gelişme izlemiştir: adak>urak>urağ>ura. Çuvaşçada “ura” ayak anlamındadır.
• Koymak sözcüğünün eski Türkçesi (kod-) şeklindedir. Bugünkü Çuvaşçada o’nun u’ya, k’nin de sert h (x)’ye dönüşmesiyle (xur-) şeklindedir.
• T>Ç dönüşümü: Bazı sözcüklerde olmayabilir. Bu değişime şu örneği verebiliriz: “taş” sözcüğünün Çuvaşçası çul şeklindedir. Bazı fiillerde bu tip değişmelere rastlamayabiliriz; dolmak fiilinin Çuvaşçası (tul-) şeklindedir.
• K>Y dönüşümü: k>ğ>y şeklinde gelişmiştir. Bazı sözcüklerde vardır: “kan” sözcüğünün Çuvaşçası “yun” şeklindedir.
• Çuvaşlar oldukça değişik bir Kiril alfabesinde okuyup yazarlar.

Çuvaşça - Tatarca - Türkçe

Söz karşılaştırması

Çuvaşça	Tatarca	Türkçe
amak	emek	emek
ala	elek	elek
ala	el	el
ada	öt, öd	ötmek
ar	ir, er	er
ojir	ajir	ayır
şidik	tişük	açık
şina	sinek	sinek
hir	kız	kız
sir	cer	yer
bü	büke	bent
haşpa	çapka	şapka
ças	kaş	kaş
pa	-	bağ
chol	kol	kol
kibe	kebi	giysi/elbise
puş	baş	baş
halha	kolak	kulak
asajak	asak	asık
dos	dust	dost
tuvı	türe	tören
hora	kara	kara
Tora	Tänri	Tanrı
sira	-	bira
tatla	tatlı	tatlı
sjok	yuk	yok
kümül	-	gümüş
iltin	altın	altın
hunazam	janım	canım
oj	ay	ay
gon	kün	gün
jon	kan	kan
kisne	kiçi	küçük
sjül	jüle	yüksek
sjoradan	jaratan	yaratan
con	jan	can
kebe	-	kader
pül	böl	böl
jit	it	it(köpek)
pereget	bereket	bereket
ter	tür	tür
sjülen	jilan	yılan
asşi	jasatşi	yaşatıcı
sil	jel	yel
sjüren	-	süren
ijis	-	yiğiş/yemek
ij	eb	ev
az	ad	ad
smelle	besmillah	bismillah
jomzja	kamcı	kamcı(şaman)
pigambar	pigamber	peygamber
kür	-	güz
anne	ana	anne
kör	köz	göz
atte	ata	ata
kin	kilen	gelin
here	jörek	yürek
vilim	ölüm	ölüm
voda	odun	odun
vurz	vuruş	dövüş
vuru	uri	hırsız
vot	ot	ateş
kvak	kök	gök(mavi)
ivil	oul	oğul
ivis	auş	avuç
awlanas	ewlenmek	evlenmek
biras	birmek	vermek
bolas	bolmak	olmak
machtanas	maktamak	methetmek

Kaynak: Ármin Vámbéry, Das Türkenvolk in seinen Ethnologischen und Ethnographischen Beziehungen - 1885

Çuvaşça Sayılar

• 1 - pĕrre
• 2 - ikkĕ
• 3 - vişşĕ
• 4 - tăvattă
• 5 - pillĕk
• 6 - ulttă
• 7 - şiççĕ
• 8 - sakkăr
• 9 - tăhhăr
• 10 - vunnă
• 11 - vunpĕr
• 12 - vunikkĕ
• 13 - vunvişşĕ
• 14 - vuntăvattă
• 15 - vunpillĕk
• 16 - vunulttă
• 17 - vunşiççĕ
• 18 - vunsakkăr
• 19 - vuntăhhăr
• 20 - şirĕm
• 30 - vătăr
• 40 - hĕrĕh
• 50 - allă
• 60 - utmăl
• 70 - şitmĕl
• 80 - sakărvunnă
• 90 - tăhărvunnă
• 100 - şĕr
• 1000 - pin

Çuvaşça kişi zamirleri

• Ben: Epĕ (Эпĕ)
• Sen: Esĕ (Эсĕ)
• O: Văl (Вăл)
• Biz: Epir (Эпир)
• Siz: Esir (Эсир)
• Onlar: Vĕsem (Вĕсем)

Kaynakça

1. http://www.ethnologue.com/language/chv
2. J.BENZİNG,"ÇUVAŞÇA",Türkoloji Makaleleri

Dış bağlantılar

• Çuvaşça-Türkçe Sözlük
• E. Čaušević: Tschuwaschisch. in: M. Okuka (Hg.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt (= Wieser Enzyklopädie des europäischen Ostens 10) 2002. S. 811.
• Çuvaşça-İngilizce İngilizce-Çuvaşça Sözlük