Çeçence

Çeçence
Telaffuz Noxc̦iyn mott
Bölge Çeçenistan
Etnik köken Çeçenler
Dönem 2010[1]
Dil aileleri
Diyalektler Noxc̦iyn
Yazı sistemi Kiril alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil Çeçenistan Çeçenistan
Dil kodları
ISO 639-1 ce
ISO 639-2 che
ISO 639-3 che

Çeçence'nin Nah-Dağıstan dilleri arasında gsterimi. (açık yeşil)

250px

Çeçen dilinin Kafkas dilleri arasında dağılımı. (açık sarı)

Çeçence (Çeçence: Нохчийн мотт / Noxc̦iyn mott, Çeçen dili), çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu lisândır. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.

Sınıflandırma

Çeçence Kafkas dillerinden biridir. Dilbilimsel açıdan İnguşça ve Batsça ile birlikte Nah dilleri öbeğine girer. Bu elsineden Çeçence ve İnguşça yazılı dildir ve Kuzeydoğu Kafkas dilleri içinde yer alırlar.

Coğrafî dağılım

Ekim 2002 yılı Rus verilerine göre 1.330.000 kişi Çeçence konuşmaktadır. Ethnologue tahminlerine göre bu sayı 995.000’dir. Rusya dışında Çeçence konuşan nüfus ağırlıklı olarak Ortadoğu ülkelerine yayılmıştır. Bu ülkelerin başında Ürdün gelir. Türkiye’de de Çeçence konuşan bir nüfus vardır, ancak kesin sayısı bilinmemektedir.

Resmî statüsü

Çeçence, Rusça ile birlikte Çeçenya’nın iki resmî dilinden biridir.

Diyalektleri

Çeçence’nin birkaç diyalekti vardır:

Alfabeler

Çeçenya’nın dağlık kesiminde Gürcü alfabesiyle ilk yazılı birkaç belge bulunmuş ancak bunun Çeçence olduğu kesin olarak doğrulanamamıştır. Daha sonra Çeçence, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu alanda ilk reformlar Şeyh Şamil döneminde, daha sonra 1910, 1920 ve 1922 yıllarında yapıldı.

Kiril, Latin ve Gürcü harflerine dayanan Uslar alfabesi, daha çok akademik çevrelerce kullanıldı. Bu alfabe 1911 yılında yeniden düzenlendi, ancak Çeçenler arasında yaygınlık kazanmadı.

1925’te Latin alfabesinden uyarlanan bir alfabe geliştirildi. 1934’te İnguşça’nın yazımı içinde ortak hale getirildi. Ancak 1938 yılında kaldırıldı.

A a Ä ä B b C c Č č Ch ch Čh čh D d
E e F f G g Gh gh H h I i J j K k
Kh kh L l M m N n N̡ n̡ O o Ö ö P p
Ph ph Q q Qh qh R r S s Š š T t Th th
U u Ü ü V v X x X́ x́ Y y Z z Ž ž

1938-1992 arasında Çeçence’nin yazımında kullanılan Kiril alfabesi.

Kiril Kiril karşılığı Latin harfleriyle karşılığı
А ааA a
Аь аьаьÄ ä
Б ббэB b
В ввэV v
Г ггэG g
ГI гIгIаĠ ġ
Д ддэD d
Е ееE e
Ё ёё
Ж жжэƵ ƶ
З ззэZ z
И ииI i
Й йдоца иY y
К ккK k
Кх кхкхQ q
Къ къкъаQ̇ q̇
КI кIкIаKh kh
Л ллэL l
М ммэM m
Н ннэN n
О ооO o
Оь оьоьÖ ö
П ппэP p
ПI пIпIаPh ph
Р ррэR r
С ссэS s
Т ттэT t
ТI тIтIаTh th
У ууU u
Уь уьуьÜ ü
Ф ффэF f
Х ххэX x
Хь хьхьаẊ ẋ
ХI хIхIаH h
Ц ццэC c
ЦI цIцIаĊ ċ
Ч ччэC̦ c̦
ЧI чIчIаĊ̦ ċ̦
Ш шшэȘ ș
Щ щщэ
(Ъ) ъчIогIа хьаьркƏ ə
(Ы) ыы
(Ь) ькIеда хьаьрк
Э ээE e
Ю ююyu
Юь юьюь
Я яяya
Яь яьяь
I IJ j

1992 yılında Latin kökenli Çeçen alfabesi geliştirildi. Rusya’dan ayrılma yanlısı hükümetin yenilgiye uğramasından sonra yeniden Kiril alfabesine dönüldü.

A a Ä ä B b C c Ċ ċ C̦ c̦ Ċ̦ ċ̦ D d
E e F f G g Ġ ġ H h X x Ẋ ẋ I i
J j K k K̇ k̇ L l M m N n Ŋ ŋ O o
Ö ö P p Ṗ ṗ Q q Q̇ q̇ R r S s Ș ș
T t Ṫ ṫ U u Ü ü V v Y y Z z Ƶ ƶ
Ə ə

Türkçeden Çeçence'ye geçen alıntılar

Türkçeden Çeçenceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:

  • айгӀар < Türk. aygır
  • ахча < Türk. akçe
  • бел < Türk. bel [küreği]
  • боз < Türk. bez
  • бусалба < Türk. müslüman
  • зайт < Türk. zeytin
  • кема < Türk. gemi
  • къолам < Türk. kalem
  • ламаз < Türk. namaz
  • нар < Türk. nar
  • пайда < Türk. fayda
  • пошмакх < Türk. başmak
  • гӀум < Türk. kum
  • хорбаз < Türk. karpuz
  • хьайба < Türk. ayva
  • эскар < Türk. asker

Kaynakça

This article is issued from Vikipedi - version of the 9/14/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.