Çeçence
Çeçence | |
---|---|
Telaffuz | Noxc̦iyn mott |
Bölge | Çeçenistan |
Etnik köken | Çeçenler |
Dönem | 2010[1] |
Dil aileleri | |
Diyalektler | Noxc̦iyn |
Yazı sistemi | Kiril alfabesi |
Resmî durumu | |
Resmî dil | Çeçenistan |
Dil kodları | |
ISO 639-1 | ce |
ISO 639-2 | che |
ISO 639-3 | che |
Çeçence'nin Nah-Dağıstan dilleri arasında gsterimi. (açık yeşil) | |
Çeçen dilinin Kafkas dilleri arasında dağılımı. (açık sarı) |
Çeçence (Çeçence: Нохчийн мотт / Noxc̦iyn mott, Çeçen dili), çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu lisândır. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.
Sınıflandırma
Çeçence Kafkas dillerinden biridir. Dilbilimsel açıdan İnguşça ve Batsça ile birlikte Nah dilleri öbeğine girer. Bu elsineden Çeçence ve İnguşça yazılı dildir ve Kuzeydoğu Kafkas dilleri içinde yer alırlar.
Coğrafî dağılım
Ekim 2002 yılı Rus verilerine göre 1.330.000 kişi Çeçence konuşmaktadır. Ethnologue tahminlerine göre bu sayı 995.000’dir. Rusya dışında Çeçence konuşan nüfus ağırlıklı olarak Ortadoğu ülkelerine yayılmıştır. Bu ülkelerin başında Ürdün gelir. Türkiye’de de Çeçence konuşan bir nüfus vardır, ancak kesin sayısı bilinmemektedir.
Resmî statüsü
Çeçence, Rusça ile birlikte Çeçenya’nın iki resmî dilinden biridir.
Diyalektleri
Çeçence’nin birkaç diyalekti vardır:
- Ploskost
- İtumkala (Șatoy)
- Melhin
- Kist
- Ċ̦eberloy
- Akkin (Auh)
Alfabeler
Çeçenya’nın dağlık kesiminde Gürcü alfabesiyle ilk yazılı birkaç belge bulunmuş ancak bunun Çeçence olduğu kesin olarak doğrulanamamıştır. Daha sonra Çeçence, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu alanda ilk reformlar Şeyh Şamil döneminde, daha sonra 1910, 1920 ve 1922 yıllarında yapıldı.
Kiril, Latin ve Gürcü harflerine dayanan Uslar alfabesi, daha çok akademik çevrelerce kullanıldı. Bu alfabe 1911 yılında yeniden düzenlendi, ancak Çeçenler arasında yaygınlık kazanmadı.
1925’te Latin alfabesinden uyarlanan bir alfabe geliştirildi. 1934’te İnguşça’nın yazımı içinde ortak hale getirildi. Ancak 1938 yılında kaldırıldı.
A a | Ä ä | B b | C c | Č č | Ch ch | Čh čh | D d |
E e | F f | G g | Gh gh | H h | I i | J j | K k |
Kh kh | L l | M m | N n | N̡ n̡ | O o | Ö ö | P p |
Ph ph | Q q | Qh qh | R r | S s | Š š | T t | Th th |
U u | Ü ü | V v | X x | X́ x́ | Y y | Z z | Ž ž |
1938-1992 arasında Çeçence’nin yazımında kullanılan Kiril alfabesi.
Kiril | Kiril karşılığı | Latin harfleriyle karşılığı |
---|---|---|
А а | а | A a |
Аь аь | аь | Ä ä |
Б б | бэ | B b |
В в | вэ | V v |
Г г | гэ | G g |
ГI гI | гIа | Ġ ġ |
Д д | дэ | D d |
Е е | е | E e |
Ё ё | ё | |
Ж ж | жэ | Ƶ ƶ |
З з | зэ | Z z |
И и | и | I i |
Й й | доца и | Y y |
К к | к | K k |
Кх кх | кх | Q q |
Къ къ | къа | Q̇ q̇ |
КI кI | кIа | Kh kh |
Л л | лэ | L l |
М м | мэ | M m |
Н н | нэ | N n |
О о | о | O o |
Оь оь | оь | Ö ö |
П п | пэ | P p |
ПI пI | пIа | Ph ph |
Р р | рэ | R r |
С с | сэ | S s |
Т т | тэ | T t |
ТI тI | тIа | Th th |
У у | у | U u |
Уь уь | уь | Ü ü |
Ф ф | фэ | F f |
Х х | хэ | X x |
Хь хь | хьа | Ẋ ẋ |
ХI хI | хIа | H h |
Ц ц | цэ | C c |
ЦI цI | цIа | Ċ ċ |
Ч ч | чэ | C̦ c̦ |
ЧI чI | чIа | Ċ̦ ċ̦ |
Ш ш | шэ | Ș ș |
Щ щ | щэ | |
(Ъ) ъ | чIогIа хьаьрк | Ə ə |
(Ы) ы | ы | |
(Ь) ь | кIеда хьаьрк | |
Э э | э | E e |
Ю ю | ю | yu |
Юь юь | юь | yü |
Я я | я | ya |
Яь яь | яь | yä |
I I | Iа | J j |
1992 yılında Latin kökenli Çeçen alfabesi geliştirildi. Rusya’dan ayrılma yanlısı hükümetin yenilgiye uğramasından sonra yeniden Kiril alfabesine dönüldü.
A a | Ä ä | B b | C c | Ċ ċ | C̦ c̦ | Ċ̦ ċ̦ | D d |
E e | F f | G g | Ġ ġ | H h | X x | Ẋ ẋ | I i |
J j | K k | K̇ k̇ | L l | M m | N n | Ŋ ŋ | O o |
Ö ö | P p | Ṗ ṗ | Q q | Q̇ q̇ | R r | S s | Ș ș |
T t | Ṫ ṫ | U u | Ü ü | V v | Y y | Z z | Ƶ ƶ |
Ə ə |
Türkçeden Çeçence'ye geçen alıntılar
Türkçeden Çeçenceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:
|
|
Kaynakça
|