Batı Çerkesçesi
| Batı Çerkesçesi | |
|---|---|
| Telaffuz | aːdəɣabza |
| Bölge | Kafkasya, Anadolu, Orta Doğu |
| Etnik köken | Çerkesler |
| Dönem | 2010[1] |
| Dil aileleri | |
| Yazı sistemi | Kiril, Latin, Arap alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |
 Adige Cumhuriyeti |
| Onaylanmış azınlık dili |
 Türkiye Ürdün Suriye İsrail |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | ady |
| ISO 639-3 | ady |
Batı Çerkesçesi, Batı Adigecesi, Adıǵabze ya da Adigece (kendilerince: Aдыгэбзэ / Adığebze), Kuzey Kafkasya’da, Adigey Cumhuriyeti’nde ve Krasnodar Krayında yerli nüfusun dilidir. Abhaz-Adıge dilleri olarak da bilinen Kuzeybatı Kafkas dilleri öbeğine bağlı Çerkesçe grubundandır. RF'de görece az sayıdaki Batı Çerkesleri tarafından konuşulur. Kiril (Rus) alfabesini kullanır. Günümüzde dünya yüzünde çoğunluğu Türkiye'de olmak üzere, Adigeceyi anadili olarak kullanan insan sayısı, bir milyonun üzerindedir. Sadece Türkiye'de Adige kökenli bir milyonun üzerinde insan yaşadığı tahmin edilmektedir.
II. Dünya Savaşı öncesi Şapsığ Ulusal Rayonunda kullanılan Şapsığca savaş sonrası yazı dili olmaktan çıkarılsa da diasporadaki Çerkeslerin çoğu tarafından konuşma dili olarak kullanılmaktadır.
Ortografi
| А а [aː] |
Б б [b] |
В в [v] |
Г г [ɡ/ɣ] |
Гу гу [ɡʷ] |
Гъ гъ [ʁ] |
Гъу гъу [ʁʷ] |
Д д [d] |
| Дж дж [d͡ʒ] |
Дз дз [d͡z] |
Дзу дзу [d͡zʷ] |
Е е [ja/aj/e] |
Ё ё [jo] |
Ж ж [ʒ] |
Жъ жъ [ʐ] |
Жъу жъу [ʒʷ] |
| Жь жь [ʑ] |
З з [z] |
И и [jə/i] |
Й й [j] |
К к [k] |
Ку ку [kʷ] |
Къ къ [q] |
Къу къу [qʷ] |
| КI кI [t͡ʃʼ/kʼ] |
КIу кIу [kʷ'] |
Л л [l] |
Лъ лъ [ɬ] |
ЛI лI [ɬʼ] |
М м [m] |
Н н [n] |
О о [o] |
| П п [p] |
ПI пI [pʼ] |
ПIу пIу [pʷʼ] |
Р р [r] |
С с [s] |
Т т [t] |
ТI тI [t'] |
ТIу тIу [tʷ'] |
| У у [w/u] |
Ф ф [f] |
Х х [x] |
Ху ху [xʷ] |
Хъ хъ [χ] |
Хъу хъу [χʷ] |
Хь хь [ħ] |
Ц ц [t͡s] |
| Цу цу [t͡sʷ] |
ЦI цI [t͡sʼ] |
Ч ч [t͡ʃ] |
ЧI чI [t͡ʃʼ] |
Чъ чъ [t͡ʂ] |
Ш ш [ʃ] |
Шъ шъ [ʂ] |
Шъу шъу [ʃʷ] |
| ШI ШI [ʃʼ] |
ШIу шIу [ʃʷʼ] |
Щ щ [ɕ] |
Ъ ъ [ˠ] |
Ы ы [ə] |
Ь ь [ʲ] |
Э э [a] |
Ю ю [ju] |
| Я я [jaː] |
I [ʔ] |
Iу [ʔʷ] |
diyalekt
| Гь гь [ɡʲ] |
Кь кь [kʲ] |
Кхъ кхъ [qχ] |
Кхъу кхъу [qχʷ] |
СӀ сӀ [s'] |
ФӀ фӀ [f'] |
Чу чу [t͡ʃʷ] |
ЩӀ щӀ [ɕ'] |
Lehçeleri
Başlıca lehçeleri, kıyı-Natuhay (Нэтыхъуай) ya da Natuhac (Нэтыхъуадж), Şapsığca (Шапсыгъ) ve Hakuçça (ХьакIуцу), bozkır-Bjeduğ (Бжъэдыгъу), Abzehçe (Абдзах), Ç'emguy (КIэмгуй), Hatukay (Хьатыкъуай), Mahoş (Мэхъош), Yecerıkuay (Еджэрыкъуай), Mamhığ (Мамхыгъ).
- Bu lehçelerden Şapsığ ve Hak'uç Krasnodar krayındaki Soçi (Adigece:Шъачэ/Saçe) metropolitan alanı ile Tuapse rayonunda (ya da Karadeniz kıyısı Şapsığyası'nda); Abz'ex, Şapsığ, Bjeduğ ve K'emguy ise Adıgey Cumhuriyeti'nde, bu son beş lehçe ile birlikte diğer lehçelerin tamamı ise Diaspora ülkelerinde (Türkiye, Irak, Suriye, Ürdün, Lübnan, İsrail, Libya, Tunus, Kıbrıs, Bulgaristan ve Sırbistan-Kosova, AB, İsviçre, ABD, Kanada ve Avustralya, vb) konuşulmaktadır.
- Adigece 1864'te Türkiye'ye yapılan göçten (deportasyon) önce 2.000.000 dolayında bir nüfus tarafından konuşuluyordu (1). Adigece, Diaspora'daki Çerkeslerin büyük bir çoğunluğu tarafından, başta Türkiye olmak üzere halen konuşulmaktadır. Edebiyat dili, önceleri Şapsığ lehçesi idi. Ancak Adıgey Cumhuriyeti'nde Şapsığ nüfusunun az olması (dört Şapsığ ve bir Natuhay köyü) nedeniyle K'emguy (КIэмгуй) esası benimsenmiş, 23 Eylül 1924'te kurulan Krasnodar krayına bağlı Şapsığ Ulusal Rayonu'nun 24 Mayıs 1945'te kaldırılması üzerine de, Şapsığcanın bir yazı dili olması durumu da sona ermiştir.
- Adigece bugün RF'ye bağlı Adıgey Cumhuriyeti'nde resmî dildir. Adigece Krasnodar krayı ile İsrail'in (4.100 Adıge) Adıge okullarının bazı sınıflarında ve Türkiye'nin orta öğrenim sınıflarında [2] seçmeli bir ders olarak ilgili devletlerce okutulmaktadır. Adigece dersler cumhuriyetlerde, sınıfına göre değişmek üzere 1-10. sınıflarda iki ilâ dört ders saati tutarında, Krasnodar Kray'da ise 1-10. sınıflarda bir ilâ iki ders saati tutarında ve Türkiye okullarında İngilizce derslerinin Türkçe yardımıyla işlenmesi gibi, oralarda da Rusça yardımıyla okutulmaktadır, ancak Kabartayca konuşulan Kabardey-Balkar Cumhuriyeti'nde Kabartayca anadiline dönüş programı (bu arada Karaçay-Balkarca eğitim programı da) başlatılmıştır. Daha çok bilgi için tıklayın-Kabartayca. Ancak Adigey'de bu tür bir anadiline dönüş programı, aydınlar tarafından istenmekle birlikte, yönetimce henüz benimsenmiş değildir. Ürdün'de de bir özel okulda, Adigece seçmeli bir ders olarak öğretilmektedir. Türkiye'de de yasak dil kapsamından çıkartıldıktan sonra, Çerkesçenin (Adigece), devlet denetiminde ve özel kurslar niteliğinde öğretilmesine, görünüşte bir yasal olanak sağlanmıştır (2004). 2002'de RF'deki toplam Adıge sayısı, Şapsığlar dışında, 131.769 idi. 1864 öncesinde 700 bin olarak tahmin edilen Şapsığ nüfusu (2) ise, Kafkasya'da iyice azalmıştır (tahminen 12 bin; Adıgey Cumhuriyeti'ndeki Adıge sayılan Şapsığlarla birlikte 20 bin dolayında). Türkiye'deki Adıge asıllı insan sayısı, en çok Şapsığ, ardından Abadzeh, daha azı da Kabartay ve diğerleri olmak üzere 2.200.000'in üzerinde olduğu tahmin edilmektedir (3). Ancak Türkiye'de konuşulan Abadzeh lehçesi ve öbür lehçeler büyük oranda Şapsığ lehçesi tarafından asimile edilmiş (yutulmuş) durumdadır. Bunda Şapsığ lehçesinin Osmanlı Devleti döneminde bir ibadet dili olarak seçilmiş olmasının ve Adigece mevlidin Şapsığ lehçesinde olmasının belirleyiciliği olmuştur.
- Adigecenin doğu kolu olan Kabartayca (Qeberdeyıbze ya da Adıgebze) ise, Kafkasya'da Adıge nüfus çoğunluğunun konuştuğu dil olup, RF'ye bağlı "Kabartay-Balkar" (üç resmî dilli) ve "Karaçay-Çerkes" (beş resmî dilli) cumhuriyetlerindeki resmî dillerdendir. 2002'de RF'deki "asıl Kabartay" (519.958) ve Kabartayca dilli "Çerkes" (60.517) sayısı, Adıgey'dekiler dışında, toplam 580.475 idi. Ayrıca RF'deki Abazalar da (2002'de 37.942), Kabartaycayı da konuşmaktadırlar. Türkiye'de "Geleneksel olarak konuşulan dil ve lehçelerde yayın" çerçevesinde ve "Çerkesçe" adı altında, haftada bir gün (Perşembe günü) Kabartayca radyo (45 dakika, Radyo 1, saat 6:30) ve televizyon yayını (TRT-3; 30 dakika, sabah saat 07:30) verilmektedir. TRT'de değişimli olarak, bir hafta Adigece, bir hafta da Kabartayca yayın yapılması planlanmış ise de, uygulanmamıştır.
Ancak, birçok Adigece İnternet radyo-TV yayını vardır, bu kapsamda, İsrail'in Kfar-Kama belesinde bulunan "Nafna" İnternet radyosu günde 24 saat Adıge-Şapsığ (ya da Hak'uç) lehçesinde yayın yapmaktadır (Hak'uç lehçesi birçok yerde, birçok Adige lehçesi ile birlikte, yerini daha baskın bir lehçe olan Şapsığ lehçesine bırakmıştır, Şapsığca, örneğin Sakarya ve Düzce gibi yerlerde ve Kabartayca da Kayseri ve Sivas gibi yörelerde, diğer lehçeleri özümlemiş ya da etki altına almıştır). Diaspora'da daha başka, yeni yeni kurulan Adigece radyo ve TV İnternet yayınları da vardır.
- RF içindeki Adıgelerin toplam sayısı, Şapsığlar dışında, 2002'de 712.244 idi. 1999'da RF yönetimince bir etnik topluluk olarak tanınmış olan Şapsığların sayısı, Krasnodar krayı verilerine göre 3.231'den başlatılıyorsa da pek inandırıcı değildir. Çünkü, şimdiki Kıyıboyu Şapsığ yöresinin (Soçi metropoliten alanı ve Tuapse rayonu) yarı Şapsığ nüfusunu içeren, eski Şapsığ Ulusal Rayonu'nda bile, Eylül 1942'de, yine Rus kaynaklarına göre 4.000 Şapsığ nüfus bulunuyordu (T. V. Polovinkina, Çerkesya Gönül Yaram, Ankara, 2007, s. 308). Tuapse rayonundaki Şapsığlarla birlikte sayı 8.000 dolayındaydı. Kıyıboyu Şapsığya yöresi (ХыIушъо Шапсыгъэ) Şapsığ nüfusunun, 60 yıl boyunca hiç artmayarak, üstelik 8.000'den, 2002'de 3.000'e düşmüş olması olayı, düşündürücü olması gerekecek bir durumdur. Şapsığ kaynaklarına göre ise sayı, en az 12.000'dir (4).
- Adigeceye en yakın dil, Adigecenin doğu kolu olan Kabartayca ve daha sonra, şimdi ölü dil olarak da sayılan Vıbıh ya da Ubıh dilidir (5). Vıbıh dilinden sonra, Abhaz dilinin yaşayan edebiyat dilleri olan "Abazaca" (Karaçay-Çerkesya'da resmî dil) ve "Abhazca" da (Abhazya'da resmî dil) Adigeceye en yakın sayılan dillerdir.
- Adigece, 1927 yılına değin Arap alfabesini, 1927-37 arası Latin harflerini kullanmış, 1937'den beri de Kiril (Rus) alfabesini kullanmaktadır. Kabartayca ise, 1924'e değin Arap, ardından 1936'ya değin Latin alfabesini kullanmış, 1936'dan beri de Kiril alfabesini kullanmaktadır (6). Adigece, yazılı yaşama geçişten önce ondalık sayı sistemi yerine yirmilik bir sistemden yararlanmakta idi.
- Adigecenin RF'deki statüsü ve kullanılma durumları için bk. "Kuzey Kafkasya'da anadillerinin geleceği kaygılara neden oluyor", İnternet; "Adigece eğitim, asimilasyon durumu ve geleceğimize ilişkin bir değinme-1"; -2, Uzunyayla.com, İnternet.
- Adigece yazı dilinden birkaç örnek:
Se (Сэ)=Ben; Pş'aş'e (Пшъашъэ)=Kız; T'ıs (ТIыс)=Otur; Tec (Тэдж)=Kalk; Sıdewuşıt (Тэу ущыт)?=Nasılsın?; Sış'üı' (СышIу)=İyiyim; Şı (шы)=At; Şı (щы)=Üç; Jüağo (Жъуагъо)=Yıldız; Tığe (Тыгъэ)=Güneş; Maze (Мазэ)=Ay.
- Adigecede filler dört ayrı kademeden oluşmaktadır: Dört basamaklı bir fiil yapısı olan Adigecede kelimler ontolojik olarak da ses anlamsal temellerden beslenirler. Adigece'deki ontolojik tabakalar "hiçlik" tabakası, yanış ve "oluş" tabakası, "insansı" tabaka ve "tanrısal" tabaka olmak üzere dörde ayrılır. "Hiçlik" tabakası; "цI" sesiyle ifade edilirken, oluş ve yanma tabakası; "с" sesiyle ifade edilir. İnsansı tabaka ise; "щ" sesiyle ifade edilir. Tanrısal tabaka ise; "T" tabakasıdır. Adigecedeki fiilerin tamamı apesteriori fiilerdir. Yani her fiil aktardığı deneyimin bilgisini kendi içinde taşır. Adigecede apriori bir ifade bulunmaz. Başka bir biçimde söylemek gerekirse gizil, sembolik ve tecrübe dışı transandantal-müteal bir bilginin varlığını bu dil reddeder. Son zamanlarda bu konuda Ber Hikmet adlı bir düşünürün üç ayrı çalışması yayınlanmıştır. "Adigece Fiiller Kitabı", "Adigece Magıbze", "Adigece Anlamak ve Düşünmek" adlı bu üç kitap, bugüne kadar Adigece-Çerkesce hakkında yazılmış en spekülatif ve en orijinal kitaplardır. Örnek: Adigecede insan demek; "цIыху" demektir ve iki sesten oluşur: "цI" ve "ху". Bu
seslerden цI sesi hiçlik anlamına gelir. ху sesi ise olmak anlamına gelir. Mastar hali "хун" dur. Bu bağlamda Adigecede İnsan demek, hiçlikten olan ya da hiçlikten çıkan demektir. Ki özü hiçlik olan anlamını da verir. Ayrıca tanımak sözcüğünün karşılığı; "цIыхун" ise, fark edilebileceği gibi Adigecedeki insan sözcüğünün mastar halinde fiil olarak ifede edilmesidir ki, bu da çok ilginç bir konudur, çünkü anlamı tanımak, insanlamak, insansı olarak algılamak demektir. Bir diğer anlamı ise bilmektir. Şu halde toparlarsak özü hiçlik olan ve bir oluşla bu hiçlikten çıkan şeydir insan, özü hiçliktir, ama bu hiçlikten çıkar ve en temel faaliyeti de bilmektir. Adigecede insanı insan yapan temel yeti, "bilme" yetisi olarak karşımıza çıkar ki, yine Adigecede insan sözcüğüne karşılık gelen ikinci bir sözcük daha vardır:"хъэ", bu ses türkçedeki "ha" sesine tekabül eder ki modern anlamda ilk ilkel insana denk gelir. Ayrıca Adigecede her sesin bir anlamı vardır. Kök kelime dillerinde böyle bir şey yoktur. Dünyada böylesi ikinci bir dil daha yoktur. Kelimelerin temel yapı taşları olan her bir ses bir anlam verir. Örnek: "a" sesi "el" anlamına gelir. "p" sesi ise "ön" anlamına gelir. "ge" sesi ise "arka" anlamına gelirken, "be" sesi "çok" anlamına gelir. Örnekler arttırılabilir. Sözcükler ise bu ses atomlarının permutasyon ve kombinasyonlarıyla oluşturulur. "Gu" sesi kalp anlamına gelir, sadece bu sesten 300'e yakın kelime çıkmıştır. "ж" sesi akışkanlığı ifade eder:"жэн" akmak demektir. "д" sesi birlikteliği ifade eder. "дэ": biz "дэр дэру":biz bize
Beyaz= oluş, oluşum Siyah=Hiçlik Kırmızı= Yanmak Yukarıda Adigecedeki renk isimlerinin Adigecedeki çağrışımları Türkçe olarak verilmiştir. Ayrıca Adigeler tek bir tanrıya inanırlardı, ama bu tanrının çok fazla sayıda sıfatları vardır. Orman, tarım, demircilik, bal, yıldırım gibi birçok şeyin tanrıları sayılmaktaysa da, gerçekte bunlar tek bir tanrının farklı sıfatlarıdır.
Kaynaklar
- ↑ A language of Russian Federation
- ↑ "2013-2014 Eğitim Öğretim Yılı Elektronik Ortamda Hizmete Sunulan İlk ve Orta Öğretim Ders Kitapları". 17 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150317123356/http://www.meb.gov.tr:80/2013-2014-egitim-ogretim-yili-elektronik-ortamda-hizmete-sunulan-ilk-ve-orta-ogretim-ders-kitaplari/duyuru/6319.
- Adigece Fiiler Kitabı, Ber Hikmet. Ankara, Kafder
- Bir çalışmaya göre Çerkes ya da Adıge sayısı, Türkiye nüfusunun % 2,14 kadarıdır: Prof. Dr. Mehmet Şahingöz, Ethnologue Data from:Language of the World, USA; Nartajans.net, Türkiye'de Etnik Dağılımlar.
- Doç. Dr. Fethi Güngör, Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi, İstanbul, 2006, s. 17.
- İslam Ansiklopedisi, Çerkesler, Mirza Bala.
- Kafkasya Üzerine Beş Konferans, Adıge Dili, İstanbul, 1977; Adığe (Çerkes) Edebiyatı, Kafkasya KD, sayı 39-42, Ankara, 1973.
- Nart dergisi, sayı 8, Ankara, 1998, s. 13; Jineps, Şubat 2007.
- Prof. Dr. H. M. İbrahimbeyli, Bayram Jübilesi mi Yoksa Halkımızın Trajedisi mi?, Kuzey Kafkasya KD, sayı 83-84, İstanbul, 1991, s. 55; Jineps, Haziran, Kasım 2006 sayıları.
Dış bağlantılar
| ||||||||||||||