Adıge Cumhuriyeti

Bu madde aşırı derecede uzamaya başlamıştır. Lütfen tartışma sayfasında görüşlerinizi bildirin ve maddenin özetlenmesine veya ayrı maddeler halinde alt başlıklara bölünmesine yardımcı olun.
Lütfen görüşlerinizi tartışma sayfasında belirtiniz.
Adıge Cumhuriyeti
Республика Адыгея
Адыгэ Республик
Bayrak Arma
Milli Marş:
Konum
Adıge Cumhuriyeti
Yönetim
Ülke:  Rusya
Federal Bölge: Güney
Ekonomik Bölge: Kuzey Kafkasya
Başkent: Maykop
Cumhurbaşkanı: Aslan Thakuşinov
Yasama organı: Adigey Parlamentosu
Genel bilgiler
Yüzölçüm:  7.792 km² (3.009 sq mi)
 - Rusya içinde: 80.
Nüfus: 440.327 (01/2010)
 - Rusya içinde: 74.
 - Yoğunluk: 57 /km² (146 /sq mi)
Diğer bilgiler
Dili: Rusça, Batı Çerkesçesi
Kuruluş tarihi: 27 Temmuz 1922
Kodu: 01
Resmi
internet sayfası:

Adıge Cumhuriyeti (AC) (Rusça: Респу́блика Адыге́я; Batı Çerkesçesi: Адыгэ Республик; Doğu Çerkesçesi Адыгэ Республикэ), Kuzey Kafkasya'da Rusya Federasyonu üyesi bir cumhuriyet. Kafkas Dağlarının kuzeyinde, Krasnodar Kray sınırları içinde yer alır. Cumhuriyetin yazıçeviri olarak adı Respublika Adıgeya olup Adıgeya olarak da bilinir. Adıge Cumhuriyeti adını, günümüzde nüfusun daha azı durumunda olan (% 25.2) Batı Çerkesleri (Batı Adığeleri)nden alır. Başkenti Maykop'tur (2010'da 154.740). Yüzölçümü 7.600 km² (Krasnodar Barajı ile birlikte 7.800 km²),nüfusu 440327 (2010).Nüfus yoğunluğu km² başına 58.8'dir.

Yönetimi

İdari bölümler

A.

Tarih

Adıgelerin ikiye ayrılması

Rusların Adıgey'i karadan kuşatması ve Osmanlı-Çerkes ittifakı

Anapa, 1828'de kuşatma altına alındı, 12 Haziran 1828'de kesin olarak Rusların eline geçti. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sonunda imzalanan 1829 Edirne Antlaşması ile, kuzeyde Kuban Irmağı ağzından güneyde Bzıb (Psıb) Irmağı ağzına ya da Pitsunda'ya dek uzanan ve Osmanlılarca yerine getirilen Çerkesya kıyılarının denetimi, Osmanlı Devleti tarafından Ruslara devredildi. Böylece Çerkesya,haksız ve hileli bir antlaşma ve diplomasi oyunuyla, sıradan bir Rusya "toprağı" imiş gibi, Ruslarca dünyaya tanıtılmaya başlandı. Bu durum Karl Marx başta olmak üzere, dönemin demokrat çevrelerince kınanmış, Çerkeslere destek çağrıları yapılmıştır. Ancak bu gibi sivil kesim çağrıları durumu değiştirememiştir. Sonuç olarak Poti limanı kuzeyindeki tüm Doğu Karadeniz kıyılarında kesin bir Rusya denetimi kurulmuş oldu.

Rusların Adıgey'i karadan ve denizden kuşatması

Kırım Savaşı sonrasında Adıgelerin terk edilmesi

Müttefikler Rusları barışa zorlamak için,savaşın sonlarına doğru,1855'te, Çerkesya kıyılarına geç kalmış bir çıkartma yaptılar ve Taman Yarımadasının bir bölümünü ele geçirip jest anlamında "Çerkesya Valisi" Sefer Paşa'yı (Zaneko) desteklemiş oldular,Rusları da Yekaterinodar'a (bugünkü Krasnodar) doğru geri çekilmek zorunda bıraktılar.Ancak bu tamamlanmamış harekât,yarardan çok zarar getirecek; katı Rus nefret ve düşmanlığının Adıgeler üzerinde patlamasına ve faturanın Çerkeslere kesilmesine neden olacaktı.Çerkesya'da bunlar olurken,öte yandan Osmanlı birlikleri Güney Kafkasya'da üst üste yenilmiş, Kars Kalesi de Ruslara teslim olmuştu.

1856 Paris Antlaşması,Müttefikler ve Ruslar tarafından ele geçirilen yerleri karşılıklı olarak geri verme,Karadeniz'i Rus donanma ve üslerinden arındırma, ticaret gemileri dolaşımına açma, Karadeniz kıyısındaki kaleleri yıkma gibi koşullarla imzalandı.Antlaşma'da Adıgelere (Çerkesya'ya) ilişkin hiçbir değinme yoktu. Müttefik ülkeler temsilcileri, Kırım Savaşı sırasında Dağlıların kendilerine yardım etmemiş olduklarını" belirtmekle yetindiler (bk. Çuvış Anjel, 'Kırım Savaşı ve Hemen Ertesindeki Çerkeslerin Tarihi', Cherkessia.net). Böylece 1829 Edirne Antlaşması hükümleri, Müttefiklerce yeniden onaylanmış, egemen Çerkesya, bir "Rusya toprağı" sayılmıştır. Antlaşma gereği, Müttefikler Çerkesya ve Kırım'ı tahliye ettiler.

Ruslar önce,doğudaki İmam Şamil'in üzerine yürüdüler:6 Eylül 1859'da İmam Şamil,Dağıstan'ın Gunib kasabasında Mareşal Kont Baryatinski'ye teslim oldu, ardından Şamil'in Çerkesya'daki naibi Muhammed Emin de, taraftarı Abadzehlerle birlikte,Rusya'ya bağlılık yemini verdi (2 Aralık 1859).Şamil ve Muhammed Emin,Rus hükümeti tarafından ömürboyu maaşa bağlandılar.Rusya'nın artık tek hedefi kalmıştı,o da henüz boyun eğmemiş olan Adıge kabileleri idi.Bu arada Rus birlikleri de Dağıstan ve Çeçenya'dan Çerkesya'ya doğru kaydırılmaktaydı: 1857'de sınır,doğuda Kuban'ın kolu Laba Irmağından, daha batıda ve yine Kuban'ın bir kolu olan Belaya Irmağına(Çerkesçe: Şhaguaşe) kaymış ve Ruslarca işgal edilmiş olan bu yerlerde yaşayan Adıge toplulukları (Bjeduğ,K'emguy,Besleney,Mahoş,Yegerukay,Kuban Kabartay ve Abadzehler) Rus yönetimine alındılar.Ocak 1860'da,kıyıda (Anapa yöresinde) yaşayan ve kuşatma içine alınmış olan 240 bin nüfuslu Natuhay topluluğu da Rusya'ya boyun eğdi

[4].

Adıgelerin Osmanlı İmparatorluğu'na sürülmeleri kararı

Adige Haritası

Ekim 1863'te, Şapsığlar da,ateşkes istediler ve savaşa son verdiler.Ateşkes Antlaşması gereğince,Şapsığlara 6 Mart 1864 günü akşamına değin köylerinde kalma izni verildi.Şapsığlar o tarihe kadar köylerini terk etme ve bölgeyi boşaltma koşulunu da kabul ettiler.Nitekim Rus birlikleri 7 Mart 1864 tarihinden başlayarak bölgeye dağıldılar ve terk edilmiş haldeki bütün Şapsığ köylerini bir bir ateşe verip yaktılar. Şubat sonunda harekete geçip Mart 1864 başlarında, ateşkes koşulları uygulanan Şapsığ toprakları üzerinden,yerel gözlemciler eşliğinde yürüyerek Vıbıh bölgesine ulaşan Rus birlikleri, 18 Mart'ta, Psezuapse ırmağının 5 km (verst) kadar güneyinde,bir kestane ormanında toplanmış büyük bir Vıbıh ve Ahçıpsı topluluğu ile karşılaştılar,ancak kısa bir çatışmanın ardından direnişçiler başarısızlığa uğradılar ve dağıldılar;çatışmada Ruslar 8 ölü ve 14 yaralı verdiler. Vıbıhlar bunun dışında başka hiçbir direnişte bulunmadılar. 24 Mart 1864'te de Vıbıh lideri Hacı Gerandıko Berzeg,Rus birlikleri komutanı General Heyman'a (Гейман) "Vıbıhların tamamen boyun eğdiğini" bildirdi,ertesi gün eski Navaginsk Kalesi (şimdiki Soçi yerinde) de direnişsiz Rusların eline geçti. Nisan ve Mayıs aylarında,dağlardaki küçük topluluklar (köyler), en son olarak da kıyı bölümündeki dağlık bir köyde yaşayan ve direniş kararı alan küçük Aibga topluluğu da 12 Mayıs 1864'te boyun eğdi, böylece Ruslar Soçi ve Gagra yörelerinden oluşan son egemen Adige topraklarının tamamını da ele geçirip şimdi Abhazya'da bulunan, ama o sıralar Adıge-Rus sınırını oluşturan Bzıb Irmağına ve Rusya'ya bağlı Abhazya Prensliği topraklarına ulaşmış oldular.Ruslar 21 Mayıs 1864'te de,Mzımta Irmağı yukarı vadisindeki Kbaada yaylasında (şimdiki Krasnaya Polyana) toplandılar;burada bir askeri tören ve bir dini ayin düzenlediler ve "Kafkas Savaşı"nın kendi zaferleriyle sona erdiğini ilan ettiler.[8] Ancak,Şapsığ ve Vıbıhların komşuları olan ve dağlarda barınan,Rusların "uçucu ya da ormancı çeteler" dediği Adıge Hak'uç topluluğu,birkaç yıl daha direndi.Haziran 1865'te,ölümüne savaşmakta olan Hak'uçlar, Ruslara büyük kayıplar verdirdiler.Bunun üzerine,1865'te dağlarda yaşayan,topraklarını terk etmeyi ve boyun eğmeyi kabul etmeyen Hak'uçlara boyun eğdirmek,ayrıca kıyı bölümündeki Aşe,Psezuape (Psışu),Şahe (Şex),Soçi ve Mzımta ırmakları havzalarını Hak'uç saldırılarından korumak için, üzerinde 12 karakolun yer aldığı Hak'uç Müstahkem Hattını kurdular.Ayrıca sıradağların doğusuna,ardına düşen iç kesimde,yani Kuban Irmağı kaynaklarında ve dağ geçitlerinin ağızlarında da karakollar kurarak,Hak'uçların diğer Adıge-Abadzeh kalıntıları ile bağlantı kurmalarına fırsat tanımadılar ve Hak'uçları dört bir yandan tam bir çember içine aldılar ve imha ettiler (T.V.Polovinkina,Çerkesya,Gönül Yaram,Ankara,2007,s.281-285).Hak'uç direnişi,yer yer, 1870'li yıllara,yani Hak'uçlar tükenene değin sürdü;1880'de Hak'uç sayısı 83'e düşmüştü.

Hak'uçların ve onlara katılan Çerkes kalıntılarının dağlardaki bu direnişleri nedeniyle, Ruslar uzun süre,etnik temizlik uyguladıkları bu yerlere huzur ve güvenlik içinde yerleşme olanağını bulamadılar.

1864 Adıge Tehciri

Orta Kuban ve Orta Laba boylarında barınan ve oraya iç sürgün yoluyla yerleştirilen 80 bin kadar Adıge[9] dışındaki bütün Adıge (1 milyonun çok üzerinde bir Adıge) nüfusu ise "deportation" (ülke dışına çıkarılma) biçiminde,Karadeniz kıyısındaki limanlardan gemilere bindirlerek Osmanlı topraklarına gönderildi.Parası olan aileler,akraba ve köleleri de yanlarında olmak üzere,düzgün gemiler kiralayarak Türkiye'ye göç ettiler ve elverişli buldukları yerlere yerleştiler.Yoksul kesim ise büyük telefat verdi. Bu arada,1862 sonrasında ele geçirilen Adıge topraklarındaki bütün Adıge köyleri,daha yukarılarda belirtildiği gibi,istisnasız olarak ateşe verilip yakıldı,dağlarda direnen gerilla gruplarının yararlanmaması için de tarlalar atlara çiğnetildi,meyve ağaçları bile askerlerce bir bir kesildi.1864 yılı Haziran ayı ortalarına doğru kuzeyde Kuban Irmağı ağzından başlayıp güneyde Bzıb Irmağı ağzına değin uzanan Çerkesya'nın Karadeniz kıyılarında ve içerilerde tek bir Adıge (ya da Çerkes) nüfus[10] bile bırakılmadı,1862 yılı sınırları içinde kalan Bağımsız Çerkesya toprakları tümüyle insansızlaştırıldı. Binlerce yıldan beri bu topraklara damgasını vurmuş olan bir insan soyunun kökü bu topraklardan sökülüp atıldı.Askerler ve bir de direnişçiler dışında insan kalmayan bu topraklarda artık aç köpek havlamaları ve kurt ulumaları dışında ses duyulmuyordu.Ruslarca istila edilen bu yeni topraklar üzerinde Rus Kuban Ordusu Yönetim Bölgesi kuruldu ve eski Adıge toprakları bir Yasak askeri bölge olarak ilan edildi.Dağlarda direnen Adıge (Hak'uç) sayısı ise,Haziran 1864'te hemen hemen tamamlanan Adıge göçünden bir yıl sonra bile, Haziran 1865'te,Rus askeri kaynaklarına göre,hala 8-9 bin dolayındaydı.[11] Savaş süresince Ruslar tarafından öldürülen toplam Adıge sayısı da,Adige yazarı Dr.Almir Abreg'in tahminine göre 500 binden çoktur.[12]

1864 yılı sonrasında uygulanan politika

Adıge aleyhtarı bu tür politikalar nedeniyle,1864 sonrasında,Kuban oblastında bulunan ve 107 bin (80 bini şimdiki Adigey,kalanı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yerinde) olan toplam Adıge sayısı 1880'de 60.424'e düştü;genel artışa göre,1897'de Adıge sayısı,250 bin olabilecek yerde, 30 bine düştü (şimdiki Adıgey Adigeleri ve Karadeniz kıyısındaki Şapsığlar).1897'de 13 bin dolayında olan şimdiki Karaçay-Çerkesya Adigeleri ile birlikte eski Çerkesya sınırları içindeki genel Adıge (Çerkes) nüfusu 43 bine düştü (1864 yılı öncesi nüfusun % 2 kadarı.

.Bu da,o zamanki Rus makamlarının Adıgeleri hedef alan amansız bir etnik temizlik ve soykırım politikası yürütmüş olduklarını kanıtlamaktadır.

Sovyetler dönemindeki ve günümüzdeki durum

Ruslar 1998'de RF Hükümetinin iskan garantisi ile Kosova'dan,savaş koşulları nedeniyle,200 dolayında bir Adıge (Çerkes) nüfusunu Adigey'e getirip Maykop kentsel alanı içinde yeni oluşturulan Mafehable köyüne yerleştirmişlerdir.Ancak,RF Hükümeti,Kosovalı Adıgelere verdiği iskan garantisi sözünü bile bütünüyle yerine getirmemişti,2007'de bile,yurtlarda barınmaya çalışan evsiz Kosovalı aileler görülmekteydi (bk.Nurbıy Sehute/Сэхъутэ Нурбый,1офш1эгъэ дэгъухэр я1эх,мэфэк1ми чанэу хэлэжьэщтых,Адыгэ макъ,25.07.2007,internet;Türkçesi için bk.Jineps,sayı 22,s.3).

Sorun çözülmediği,Adıgelerin istediği gibi,RF yönetimi tarafından yeni bir yasal düzenleme yapılmadığı sürece, Adıgelere tarihi ülkelerine dönüş yolu,1864'ten beri olduğu gibi,yine de açılmış olmayacaktır.

Demokratik Adıge kuruluşları,sürgündeki nüfusa,yani tüm Adıge ya da Çerkes diasporasına,1997 UNPO kararına da uygun olarak,ilkesel düzeyde, "RF'ye yerleşme ve çifte vatandaşlık verilmesi hakkını" talep etmektedirler.Son olarak Mayıs 2011'de RF Devlet Duması yetkilileri ile Çerkes sivil kuruluş temsilcileri arasında yapılan bir toplantıda ABD Kaliforniya Çerkes Derneği/Adıge Khase (Circassian Association of California/Adyghe Khasa) adına Başkan Şıkh Çiçek tarafından Kuzeybatı Kafkasya'daki Kabardey-Balkar,Karaçay-Çerkes ve Adıge Cumhuriyetleri ile Krasnodar Kray'ın Çerkesya adı altında tek bir cumhuriyette birleştirilmeleri talep edildi (bk."Kaliforniya Çerkes Dernegi/Adıge Kase'nin Rus Duması'na Yazılı Teklifi",05 Haziran 2011,Cherkessia.net,Haberler).

Rusların ise,aslında Adıgelerin eski ülkelerine dönüşünü istemedikleri, dönüş sorununu,Diasporadan dönmüş olan küçük bir Çerkes nüfusu (birkaç yüz kişi) ile sınırlı tutmayı istedikleri söylenmektedir. Son olarak 20 Mayıs 2011 tarihli oturumunda Gürcisan Parlamentosu oybiliği ile Çerkes Soykırımını kabul etti.Böylece Çerkes soykırımı olayı,BM üyesi bir devlet tarafından uluslararası kamuoyunun gündemine taşınmış oldu.

Ekonomi

Maykop'ta yıllık yağış miktarı 690 mm kadardır.Yıllık sıcaklık ortalaması Ocak ayı -2 derece,Temmuz ayı +22 derece,Nisan ayı +10 ve +11 derece,Ekim ayı değerleri de +17 ve +25 derece arasıdır.Maykop kenti ve çevresi kaplıcalar ve termal tesisler yönünden zengindir,özellikle hasta ve emeklilerin rağbet ettiği bir dinlenme ve tedavi merkezi konumundadır.

Yörede kazılmış olan ve halen kazılması beklenen çok sayıda höyük (Adigey'de 10 bin dolayında yığma mezar,kale ve eski yerleşim yeri kalıntısı;eski Çerkesya yerindeki höyük,kale ve yerleşim yeri kalıntısı sayısı ise 50 bin dolayında) ve eski yerleşim yeri (kale) kalıntısı bulunmaktadır.

Kuzeydeki Krasnogvardeysk'te de MÖ III.binyılından kalma Adıge (МыутӀэ) kenti kalıntıları bulunmaktadır.Ayrıca Arım (Kujorskiy kurgan),Çençavşho (Haç'emziy kurgan),Çimdej ve Kolyasij (Kabehabl kurganları),vb gibi kazılmış ünlü höyükler de vardır.1955'te Adıgeysk (Адыгэкъалэ) kenti yakınında ve Neçerezıy köyünde "Meot Tabletleri Kitaplığı" bulunmuştur.Tabletlerin üçte biri "Hitit Hiyeroglifli Meot (МыутӀэ) tabletleri"nden oluşmaktadır (Ayrıca bk.Necmettin Karaerkek,"Yazı","Nart" dergisi,sayı 44,s.22-24;Jineps gazetesi,Ocak 2007,s.6-7).

Güney bölümündeki başlıca dağlar Çuguş (Ç'ığuş;ЧӀыгъушъ-Kuru Toprak,3.238 m),Fışte Dağı (Фыштэ,Rusça:Fişt;2.867 m),Oşten (Veş'üten;Ошъутен;2.804 m),Pseaşho (3.257 m) ve Şepsı doruklarıdır. Güneybatıdaki Avtle (Аулъэ) ve Huko (Хыкъо) dağları arasındaki Huko Gölü ve Legonaka (Лэгъо-Накъэ/Leğo-Naqe;Rusça:Lago-Naki)yaylaları gezilip görülen yerlerdendir.Bu çok değerli yer için ayrıca bk."Nefiset Hut,Leğo-Naqe [Lago-Naki] Yaylalarının Gerçek Sahibi Kimdir?" (Jineps gazetesi,Ağustos 2007,sayı 21,s.10;Özdemir Özbay,"Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya",Ankara,1999,s.119-122).

Dil

Adıge dili ve Adıgece'nin öğretilmesi durumu

Adıge aleyhtarı çalışmalar ve tepkiler

Şimdiki durum

Eğitim

Eski eğitim uygulaması

Dil öğretimindeki Ruslaştırma,Adige müziğinin 2.sınıf sonrasında devre dışı bırakılmasıyla da güçlendiriliyordu.Bu da müzik alanında kitlelerden ve özellikle de Diaspora'dan kopmaya,yozlaşma ve Ruslaşma biçiminde bir asimilasyonun yoğunlaşmasına yol açmaktadır (Ayrıca bk.Kuzey Kafkasya KD,sayı 87-88,s.4).

Buna karşın başka bir uygulama örneği olarak, Karaçaylar yeni şarkı ve müziklerini özgün biçimini bozmadan ve yozlaştırmadan,özel ve geleneksel anlamda geliştirmeyi ve kitlelere ulaştırmayı ve Karaçay Diasporası ile yakınlaşmayı başarmışlardır.

Türkiye'de,1970 yılında,özellikle Düzce'de Türkçe türkülerin Adıgeceye çevrilmesi ve Türkçe makama uygun okunmaları biçiminde,kitleleri saran bir Adıge (Şapsığca) müzik akımı başlamıştı.Ama bu demokratik ve kültürel oluşum 12 Mart 1971 askeri müdahalesi sonucu bastırıldı.Kitleleri sarmaya başlamış olan o dönemden günümüze,özellikle müzik plakları (kayıtları) kalmıştır (Daha geniş bilgi için bk.Circassiancanada,"Yazarlar" bölümü,internet).

Yeni eğitim uygulaması ve tepkiler

  • 2006 yılı başlarında AC Devlet Parlamentosu-Khase tarafından çıkarılan yeni "AC Eğitim yasası" ile,Adıgece,Adıge kökenli öğrenciler için zorunlu bir ders dili statüsüne çıkartıldı.Böylece AC'de Adıge kökenli toplam 14.441 öğrenciden 21'i dışında, kalanı Adıgece anadilini öğrenme olanağına kavuşturuldu (bk.Пэнэшъу Сэфэр,"ЗыкъэтшӀэжьыным игъо хъугъэ",Адыгэ макъ,04.05.2007,internet,Türkçesi için bk.Sefer Peneşü,Uyanma Vaktidir,Jineps gazetesi,Temmuz 2007,sayı 20,s.4).Böylece,bir kazanım olarak,bazı çevrelerce desteklenen Rus asimilasyonu uygulamalarını kesintiye uğratıcı önemli bir karşı adım atılmış oldu.Ama,bazı Rus çevreler, Adıgecenin Rusça gibi zorunlu bir "eğitim dili yapılamayacağını" söyleyerek tepki göstermişlerdi.

Yeni Eğitim yasasına yargısal müdahale

  • 2006-2007 eğitim ve öğretim yılında uygulama olanağı bulan söz konusu "Eğitim yasası", AC Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiştir.İptal kararı,"Adıgecenin RF'de zorunlu bir eğitim dili olmadığı,sadece yerel idari birimler (region ya da komponent) düzeyinde ve isteğe bağlı olarak okutulmak üzere eğitim programına alınmış olan seçmeli ders dillerinden biri olduğu,bu dilin,istemeyenler için zorunlu bir eğitim dili haline getirildiği,bunun RF hukuk sistemine (mevzuatına) ve insan haklarına aykırı düştüğü" gerekçesine dayandırılmıştır.Ancak,AC Bilim ve Eğitim Bakanı Ramazan Bedaneko (Бэданэкъо Рэмэзан),Adıgece'in öğretilmesinin RF ve AC anayasalarına aykırı olmadığını belirterek,durumun AC Bakanlar Kurulu'nda görüşüleceğini ve Adıgecenin okutulmasına devam edileceğini açıklamışsa da,ancak olumlu bir sonuç alınamamıştır.Adıgece,2007 yılından beri,sadece Adıge dili dersi ile sınırlı olmak üzere okullarda okutulmaktadır. Resmi verilere göre,2008-2009 ders yılında Adıgece ders alan öğrenci sayısı,14 bini Adıge kökenli olmak üzere,30 binin üzerine çıkmıştır (bk.Adıge maq,14.03.2009,Türkçesi için bk.Ç'are Fatim,Dil,Ulusun Temelidir,14.03.2009,CircassianCanada,Yeni Dökümanlar Bölümü).
  • Bu arada,Diaspora'da,Adigey'in ortadan kaldırılıp topraklarının Krasnodar Kray'a katılması konusunun gündeme getirileceği biçiminde yoğun kuşku ve kaygılar da vardı.Ancak Adigey,kendisini toparlamayı başarmış ve güçlenmiş görünmektedir.Ancak,Adigey'e ait geniş bir turistik yöre ve kalıcı karlarla beslenen,ortalama 2.000 metre yüksekliğinde ve çok sayıda ırmağın kaynağını oluşturan büyük bir su deposu olan,bol oksijeni (%38) ile çok sayıda turist ve hastayı çeken,bir eşinin sadece İsviçre'de bulunduğu söylenen,ekonomik değeri yüksek ve dünyaca tanınan Aziş-Tav gibi yeraltı mağaraları kompleksi yanında,başka turistik tesisleri de barındıran 16.500 hektar (165 km.kare) genişliğindeki doğa harikası Leğo-Naqe Yaylalarının (Lago-Naki), Krasnodar krayı tarafından ele geçirilmeye çalışıldığı,Adıgelerin bu yerlerden oldu bittilerle uzaklaştırılmakta oldukları söylenmektedir.Özellikle 2014 Kış Olimpiyatları'nın Adıgey'in bitişiğindeki tarihi Adıge toprağı Soçi'de (Saçe/Шъачэ) yapılacak olması,ancak Soçi tanıtımlarında Grek ve Osmanlı adları kullanılırken,toprağın yerlisi ve asıl sahibi olan Adıgelerin adına sansür uygulanmakta olması eleştirilere yol açmakta,RF üst düzey yetkililerinin gizli desteğiyle tarihsel ve kültürel bir soykırım politikası uygulandığı öne sürülmektedir.

Din

Adıgeler arasında "Çok tanrılı" (politeist) bir inanç sistemi vardı. En büyük tanrıya "Tha" ("Тхьa" ya da "Тхьашхо"; Bütün tanrıları ve her şeyi o yönetirdi) derlerdi. Daha sonra gök, yer, deniz, ırmak ve benzeri tanrılar gelirdi.

  • Adıgelerin 1864 öncesi bağımsızlık döneminden kalma Şapsığ ve Natuhay bayrakları halen Maykop'taki Adıge Ulusal Müzesi'nde korunmaktadır.[17] Şimdiki AC bayrağı ise, 19. yüzyılda bütün Çerkesya bölgelerini (eyaletleri) temsil etmek üzere kullanılmış olan,ama orijinali bulunamadığından, kitaplardaki resimlerden yararlanılarak ve kısmen de değiştirilerek çizilmiş bir bayraktır. Adige toplulukları, savaş ve törenlere kendi özel flama ve bayraklarını taşıyarak katılırlardı (Adıge bayrağı tarihi için bk."Çerkes Sorunu Yeniden Gözden Geçirilmelidir",22 Mart 2011,Cherkessia.net).


Özellikle 15-16.yüzyıllarda Türkler ve Kırım Tatarları aracılığıyla yayılmaya başlayan Müslümanlık, 17-19.yüzyıllarda güçlendi.

Yine de eski inançlar bütünüyle silinmedi. Örneğin, 19. yüzyıl başlarında, papazlar eşliğinde ve büyük haçlar karşısında sığır kurban ediliyordu. Ayrıca veba ya da başka bir salgın hastalık karşısında, Adıgeler, köylerini ya da bölgelerini diktikleri çekiç görünümlü haçlarla ("Kaş" ya da "Пхъэзэкъупцэ") çevirip salgından korunmaya çalışıyorlardı. Ayrıca evlerinin içlerini de, korunma amacıyla, çekiç biçimli haçlarla donatıyor, mumlar yakıyorlardı. 7-9. yüzyıllarda Karadeniz kıyısında bulunmuş olan Grek yerleşimi Nikopsis başlıca dini merkezdi. Ayin ve dualar Grekçe yapılıyordu. Ayrıca bk. Дин зэфэшъхьафхэм япхыгъэ ч1ып1ац1эхэр, yazının Türkçesi için de bk. "Çerkesya'da değişik dinlerle ilişkili yer adları", internet.

2002'de yapılan bir araştırmaya göre Adıge nüfusunun %35,4'ü Rus Ortodoks Kilisesi'ne bağlı Hristiyan, %13'ü çoğunluğu Hanefi olmak üzere Müslüman, %3'ü kendini herhangi bir kiliseye dahil etmeyen Hristiyan, %1'i de diğer Doğu Ortodoks kiliselerine bağlı Hristiyan'dır. Nüfusun %30'u tanrıya inanmakta ancak bir dine inanmamakta, %9'u ateist, %8,6'sı ise başka dinlere inanmakta veya dini kimliğini söylemeyi reddetmektedir.[19][20]

Nüfus ve nüfus dağılışı

  • Nüfus toplamı:447.109 (2002)
  • Kentli: 234.900 (%52,5)
  • Köylü: 212.209 (%47,5)
  • Erkek: 208.109 (%46,5)
  • Kadın: 239.090 (%53,5)

1897, 1926 ve 1939 sayımlarında şimdiki "Adıge"+"Çerkes" nüfus,sadece "Çerkes" (ya da "Adıge") adı altında ortak bir sayı olarak verilmiş,1959 nüfus sayımı ile birlikte nüfus toplamı,"Adıge" ve "Çerkes" adları altında birbirinden ayrı verilmeye başlanmıştır (2002 sayımından beri "Şapsığ" etnik adı da eklendi, böylece Adıgelerin etnik ad listesi 4'e çıkmış oldu: Adıge, Çerkes, Kabartay, Şapsığ).

  • "Adıge Özerk Oblastı" (AÖO),27 Temmuz 1922'de Rusya SFSC'ne bağlı olarak kuruldu,ilk adı "Çerkes (Adıgey)" idi.24 Ağustos 1922'de Adıgey (Çerkes),13 Ağustos 1928'de de Adıgey Özerk Oblastı (AÖO) adını aldı.İlk kuruluşunda yüzölçümü 2.660 km.kare,nüfusu 113.5 bin kadardı.Bu nüfusun % 44.8'i Adıge (50.821),% 25.6'sı Rus (29.102),yönetim merkezi de,geçici olarak, oblast sınırları dışında olan Krasnodar kentinde idi.1936'da AÖO'nun toprakları genişletildi,yönetim merkezi de Maykop'a taşındı.Ama,genişleme ve Stalin'in Rusları ulusal bölgelere yerleştirme politikaları sonucu,Adıge oranı da, yarı yarıya azalarak % 20'ler düzeyine düştü,Rus oranı ise 1979'a değin % 70'ler düzeyinde seyretti (1939'da % 71.1;1970'de % 71.7).Daha sonra Adıge sayısı ve oranı yükselmeye, Ruslarınki ise düşmeye başladı.

Ekim 1990'da egemenlik kararı alarak cumhuriyet ilan eden AÖO, 3 Temmuz 1991'de Adıgey ÖSSC statüsüyle Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) devlet yapısı içine alındı ve Aralık 1991'de RSFSC yerinde oluşan RF içinde AC olarak kaldı.

1926 1939 1959 1970 1979 1989 2002 2010
Adige 50.821 (%44,8) 55.048 (%22,8) 65.908 (%23,2) 81.478 (%21,1) 86.388 (%21,4) 95.439 (%22,1) 108.115 (%24.2) 107.048 (%25,2)
Rus 29.102 (%25,6) 171.960 (%71,1) 200.492 (%70,4) 276.537 (%71,7) 285.626 (%70,6) 293.640 (%68) 288.280 (%64,5) 270.714 (%63,6)
Ermeni 738 (%0.7) 2.348 (%1) 3.013 (%1,1) 5.217 (%1,4) 6.359 (%1,6) 10.460 (%2,4) 15.268 (%3,4) 15.561 (%3,7)
Ukraynalı 26.405 (%23,3) 6.130 (%2,5) 7.988 (%2,8) 11.214 (%2,9) 12.078 (%3) 13.755 (%3,2) 9.091 (%2) 5.856 (%1,4)
Diğer 6.415 (%5,7) 6.313 (%2,6) 7.289 (%2,6) 11.198 (%2,9) 13.939 (%3,4) 18.752 (%4,3) 26.355 (%5,9) 14.093 (%3,3)

Rus nüfusu, Adıge nüfusunun 2,4 katından fazla görünüyorsa da aslında bu sayının yarıya yakını, 1990'larda Rus nüfusun çöküşünü önlemek için,Merkezi yönetimin desteğiyle getirilerek Adigey'e yerleştirilmiş ve büyük çoğunluğu emekli (1998'de 128 bin emekli) olan bir nüfustur;buna rağmen Rus nüfus,yine de,giderek azalmaktadır:1989'da 293.640 (% 68) olan Rus nüfus 2002'de 288.280'e (% 64.5'e), 2010'da da 270,7 bine (%63,6) düşmüş, Adıge nüfusu ise 95.439 (% 22.1)'dan 108.115'e (% 24.2), 2010'da da 110 bine (% 26) yükselmiştir.

Ruslar Maykop kenti (%72,6), Adıgeysk (%18,1), Maykop kenti kırsalı (%79,9), Giaginsk (%86,7), Koşhablski (%63), Krasnogvardeyski (%63), Maykop rayonu (%81,2), Tahtamukay (%54,7), Tevçoj (%27,2) ve Şevgen rayonunda (%33,6) yaşarlar.

Adıgeler Maykop kenti (%16,7), Adıgeysk (%78,4), Maykop kenti kırsalı (%6), Giaginsk (%2,8), Koşhabl (%49,4), Krasnogvardeyski (%17,3), Maykop rayonu (%1,5), Tahtamukay rayonu (%34,7), Tevçoj rayonu (%68,4) ile Şevgen rayonuna (%62,5) dağılmışlardır.

Sayıları 2010'da 15,6 bin (%3,7) olan Ermeniler Maykop kentinde nüfusun %3, Giaginsk rayonunda %3,1, Maykop rayonunda da %10 kadarını oluştururlar.

Sayıları 4,5 bin (% 1,1) olan Kürtler ise Krasnogvardeyski rayonu nüfusunun % 10,3 kadarını oluştururlar.


  • Adıgelerin (Çerkeslerin) Tahtamukay, Tevçoj, Şovgen, Koşehabl ve Krasnogvardeyski rayonlarında 44 köy yerleşimi vardır. Bir de 1998 yılında Kosova’dan dönüş yapmış bir Çerkes grubu için Maykop kenti kırsalında Mafehabl köyü kurulmuştur (200 kadar nüfuslu).

Ruslar Tahtamukay, Krasnogvardeyski, Giaginsk ve Maykop rayonları köylerinde ve başkent Maykop’ta yoğunlaşmışlardır. Rusların bir bölümü Kazak kökenlidir.

Ukraynalılar Adıgey’in her tarafına dağılmış olup büyük ölçüde Rus dil asimilasyonuna uğramışlardır. Bunların bir bölümü, 1991 bağımsızlığı sonrasında Ukrayna’ya dönmüştür.

Tatarlar Şevgen rayonu Kirov mezrası, Koşehabl rayonu Politotdel ve Otradnıy mezraları, Tahtamukay rayonu Afıpsıpe köyü ile Maykop kentinde yaşarlar.

Ermeniler Maykop rayonu Proletarski,Tsvetoçnıy,Şavmyan,Tulski beldesinde,Kujorskaya stanitsasında ve başkent Maykop’ta yaşarlar.

Kürtler Krasnogvardeyski rayonu Beloye, Preobrajenskoye, Sadovoye, Yelenovskoye köyleri ile Krasnogvardeyski beldesinde; ayrıca Adıge köyü Bjeduğhabl'da yaşarlar. Rumlar da başkent Maykop’un kırsal okrugu Gaverdovski banliyösünde yaşarlar.

  • Giaginski ve Maykopski rayonlarında nüfus çoğunluğu Adıge olan bir yerleşim birimi yoktur,Adıgeler,Adıge sürgünü sonrasında, özellikle 1880'lerde, Rus hükümetince yerleştirildikleri şimdiki Giaginsk (Cece) rayonu topraklarından Türkiye'ye göç ettirilerek oralardan temizlenmişlerdir. Daha sonra, Sovyetler döneminde buraya,Maykop rayonuna ve daha başka yerlere yeniden yerleşme olanağına/özgürlüğüne kavuşan Adıgeler ise şimdi oralarda dağınık ve önemsiz bir azınlık durumundadırlar. 1989'a değin köylü karakterini (%78) korumuş olan Adıgeler, artık iç göç yoluyla kent ve beldelere yerleşmeye başlamışlardır. Çoğunluğu kentli olan Rusların daha çok bölge dışına göç ettikleri;ama gidenlerin yerine yeni göçmen Rus nüfusunun devletçe getirildiği; RF içlerine dağılmış olan Adıgelerin bir bölümünün de AC'ne dönmekte oldukları görülmektedir. Adıgeler içinde anadilini bilmeyenlerin sayısı azdır. Ama geçmişin olumsuz politikaları nedeniyle, Adıgelerin önemli bir bölümü halen anadilinde okuma yazma bilmemekte (1992'de yarısı kadarı idi), Rusçadan yararlanmaktadır. Son birkaç yılda kısmi bir iyileşme olmuş, çocuk yuvası ve kreşlerin bazılarında Adıgece öğretilmeye, Adıge televizyon ve radyo yayınları (Adygtv) internet üzerinden verilmeye başlanmıştır.

Kaynaklar

  1. ↑ bk.Adıgey Cumhuriyeti Yasaları, "AC Anayasası", Ankara,2000
  2. ↑ (bk. Adıge tarihçisi Ashad Ç'ırğ/Асхьад К1ыргъ, 7-8 Şubat 1992 tarihli "Adıge maq" gazetesindeki yazısı, Türkçesi için de bk. "Kuzey Kafkasya" dergisi, sayı 85-86, İstanbul, 1992, s.23-25; Ashad Ç'ırğ, Tehlike Kuzeyden Geliyordu, internet)
  3. ↑ ("Jineps" gazetesi,Eylül eki,s.10-11).
  4. ↑ (A.T.Keraşev, A.Y.Çirg,"İstoriya Adıgei",Maykop,1991,s.151)
  5. ↑ (bk.W.E.D.Allen ve Paul Muratoff,"Kafkas Harekatı,1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi", Ankara, 1966, s.103-104; A.T.Keraşev, A.Y.Çirg, "İstoriya Adıgei", Maykop,1991, s.150-152).
  6. ↑ (bk.Ali Kasumov-Hasan Kasumov,"Çerkes Soykırımı",Ankara,1995,s.254-255)
  7. ↑ (Çerkes Soykırımı,s.254-255;Jineps eki,Eylül 2006,İstanbul,s.2).
  8. ↑ (bk.Çerkes Soykırımı,s.254-255;Semen Esadze,"Çerkesya'nın Ruslar Tarafından İşgali", Ankara, 1995,s.120-128;Doç.Dr.Sedat Özden,"Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi",İstanbul,2006, s.84;"Jineps" gazetesi,Şubat 2007,s.6-7).
  9. ↑ (bk.Dr.Almir Abreg,"Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi",s.43)
  10. ↑ (Abadzeh,Natuhay, Şapsığ,Hak'uç, Vıbıh,Ahçipsov,Ciget,Pshu,vb)
  11. ↑ ("Jineps",Eylül eki,s.2)
  12. ↑ bk.Dr.Almir Abreg,"Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi",s.43).
  13. ↑ (Çerkes Soykırımı,s.294-298;Jineps, ek-1,s.16-18)
  14. ↑ (Jineps, ek-1,s.16-18;Şubat 2007,s.7).
  15. ↑ (bk.Kim Şibzuh,"Çerkesya Dehşet İçinde",internet).
  16. ↑ Aslan Thak'uşın:"Adıgey'deki Bütün Halk Toplulukları Benim için Birdir",Jineps gazetesi,Temmuz 2007,sayı 20,s.7
  17. ↑ T.V. Polovinkina, Çerkesya Gönül Yaram, Ankara, 2007, s.307; Özgün Şapsığ bayrağı için bk. "Şapsığ Bayrağı" - Cherkessia.net
  18. ↑ (Asker M.Gadagatl,'Adıge epos pamyat natsii' Maykop,2002,s.112-113).
  19. ↑ "Главная страница проекта «Арена» : Некоммерческая Исследовательская Служба "Среда"" (Rusça). Sreda.org. 19 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151019095644/http://sreda.org/arena. Erişim tarihi: 2014-02-22.
  20. ↑ http://c2.kommersant.ru/ISSUES.PHOTO/OGONIOK/2012/034/ogcyhjk2.jpgŞablon:İcon=RU
  21. ↑ (Kuzey Kafkasya KD,sayı 87-88,İstanbul,1993,s.4-5;"Jineps" gazetesi,2006 Haziran ve izleyen aylardaki sayıları; ayrıca bk.Vikipedi, "Adigece", "Çerkesler", "Gagra", "Krasnodar Kray" ve "Şapsığlar").
Rusya'nın en üst düzey idari birimleri
Rusya'nın federal yapılanması
Cumhuriyetler
Kraylar
Oblastlar
Amur · Arhangelsk · Astrahan · Belgorod · Bryansk · Çelyabinsk · İrkutsk · İvanovo · Kaliningrad · Kaluga · Kemerovo · Kirov · Kostroma · Kurgan · Kursk · Leningrad · Lipetsk · Magadan · Moskova · Murmansk · Nijniy Novgorod · Novgorod · Novosibirsk · Omsk · Orenburg · Oryol · Penza · Pskov · Rostov · Ryazan · Sahalin · Samara · Saratov · Smolensk · Sverdlovsk · Tambov · Tomsk · Tula · Tver · Tümen · Ulyanovsk · Vladimir · Volgograd · Vologda · Voronej · Yaroslavl
Federe kentler
Özerk oblast
Özerk okrug
1Tümen Oblastı'na bağlıdır. 2Arhangelsk Oblastı'na bağlıdır.

Federal bölgeler: Merkez · Güney · Kuzeybatı · Uzak Doğu · Sibirya · Ural · Volga · Kuzey Kafkasya

Kafkasya ülkeleri ve bölgeleri
This article is issued from Vikipedi - version of the 10/9/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.