Tuva Cumhuriyeti

Tuva Cumhuriyeti
Республика Тыва
Тыва Республика
Bayrak Arma
Milli Marş: Tооruktug dоlgаy tаñdım(önceki), Men Tuva men (yeni-2011'den itibaren)
Konum
Tuva Cumhuriyeti
Yönetim
Ülke:  Rusya
Federal Bölge: Sibirya Federal Bölgesi
Ekonomik Bölge: Sibirya Ekonomik Bölgesi
Başkent: Kızıl
Cumhurbaşkanı: Şolban Kara-ool
Genel bilgiler
Yüzölçüm:  170.000 km² (65.637 sq mi)
Nüfus: 313.612 (01/2015)[1]
 - Yoğunluk: 2 /km² (5 /sq mi)
Diğer bilgiler
Dili: Tuva Türkçesi, Rusça
Kuruluş tarihi: 1926
1993
Kodu: 90
Resmi
internet sayfası: 		http://www.gov.tuva.ru

Tuva Cumhuriyeti veya Tıva Cumhuriyeti (Tuva Türkçesi: Тыва Республика, Tıva Respublika; Rusça: Республика Тыва, Respublika Tıva; Rusya Federasyonu’nda Güney Sibirya'da özerk bir Türk cumhuriyetidir. Tuva cumhuriyeti, adını, Türk halklarından biri olan Tuvalardan alır. Tıva Cumhuriyeti olarak da Türkiye Türkçesinde kullanımı vardır. Yüzölçümü 170.500 km²'dir. Nüfusu 313.612 kişidir[2]. Konumu ise kuzeyinde Rusya Federasyonuna bağlı Krasnoyarsk Kray'ı, kuzeybatısında Hakas Özerk Cumhuriyeti, batısında Altay Özerk Cumhuriyeti, güneyinde Moğolistan, doğusunda Buryat Özerk Cumhuriyeti çevrelemiştir. Çevresindeki ülkelere göre Türk nüfusunun en yoğun olduğu Güney Sibirya ülkesidir.

Genel Bilgiler

Başkent Kızıl ve Moskova arası 4668 km'dir. Büyük şehirleri ve sanayi merkezleri: Kızıl, Ak-Dovurak (Ak-toprak), Şagonar, Çeder'dir. Yer altı kaynakları, altın, demir, asbest, kömür ve başka hammaddeler. Büyük kaplıcaları ve çamur kaplıcaları mevcuttur. Tahıl bitkileri ve yem bitkileri vardır. İnek,merinos koyun ve keçi ile birlikte gücünden faydalanmak için at yetiştirilir. Ülke coğrafyasının çoğunluğu ormanlar, dağlar ve bozkırlardan meydana gelir. Ülkenin esas halkı olan Tuva Türkleri, Geniş Türk Dili'nin bir dalı olan Tuva Türkçesi ile söyleşirler.

Tuva adı

Tuva kelimesi günümüzde Tuva'da Tıva şeklinde yazılmakta ve söylenmektedir. Eski devirlerde de Tuva, Toba, Tuba gibi adların Türk dilinin Küçük ünlü uyumundan[3] dolayı halk ağzında Tıva olması gerekmektedir. Zaten günümüz Tuva Türkleri kendilerine bu ses uyumundan dolayı Tıva derler. Orijinal şeklinin Toba olduğu düşünülmektedir. Toba, toplum anlamına geldiği sanılır. Yenisey akarsuyunun eski adının Toba olduğu ve Toba akarsuyu çevresindeki Türk yerleşimcilere Toba dendiği söylentisi bulunmaktadır.

Güney Sibiryadaki Türk toplulukları içerisindeki "Tuo-ba" (拓跋) veya "Tuo-ba Shi" (拓跋氏) diye bilinen kut almış Türk kağan hanedanı Çin'e egemen olduğunda Çin'e Tabgaç denilmiştir. Tuo-ba Türkleri içinde Hun, Dingling, Kırgız, Jujuan, Wuhuan ve doğu Siyanpileri gibi 31 topluluk bulunuyordu[4]. Tuo-ba’lar (拓跋) Kuzey Wei Hanedanlığı (M. Ö. 386 – 534) nı kurarak Çin’i aşağı yukarı 150 yıl hakimiyeti altında tutmuştur. Dolayısıyla batıdaki kavimler Çin’i "Tabgaç" (Taughast) adıyla anmışlardır. Orhun Yazıtları’nda da görülen "Tabgaç" adı Orta Asya’da Çağatay dönemine kadar kullanılmaya devam etmiştir[5]. Fakat Çinliler (Hanlar) "Qin", "Çin" , "Kıtay" , Çin'e egemen olan eski Türkleri ifade eden "Tabgaç, Tawgaç" adını benimsememişlerdir. Çinliler kendileri için eskiden beri "Zhong-guo" (中國), kendileri için de "Xia" (夏), "Han" (漢), "Han-ren" (漢人), "Han-zu" (漢族), "Hua-xia" (華夏) terimlerini kullanmışlardır. Yalnız ilginç olan şudur ki, "Tabgaç (Tawgaç)" adı Tang (T’ang) Hanedanlığı (唐朝) için de kullanılmıştır. Demek ki Çin'e hakim olan Türk kağanlar sülalesinin adı asırlar sonra bile kaybolmamıştır. Mesela Singku Seli Tutung "Hsüan-tsang (Xuan-zang)’ın Biyografisi"nde Çince 唐朝 (Táng Cháo: "Tang (T’ang) Hanedanlığı")yı "t(a)vgač" diye tercüme etmektedir:

"il-lig barca t(a)vgač ilingä kirdi" (Devletlerin hepsi Tang Hanedanlığı’na girdiler)[6].
"ymä kutlug ulug t(a)vgač elin[tä]" (ve kutlu büyük tawgaç elinde (ilinde))[7].[8]

Göktürk Kağanlığı döneminden çok sonralara kadar Çin adı yerine bu sözcüğü kullanmayı sürdürdüler. Çin kaynaklarının Topa diye zikrettiği Tabgaçların adı, Kâşgarlı Mahmud tarafından "ulu, saygıdeğer" diye açıklanmıştır ki yaşadığı dönemde Türkistan coğrafyasına egemen olan Hakaniye Devleti veya gerçek adıyla Türk Hakanlığı hükümdarlarınca "tafgaç, tamgaç" şeklinde unvan olarak kullanılmaktaydı. Modern Köken bilimsel araştırmalarda ise L. Bazin değişik bir yorum getirmiş: Türkçe tab+gaç = (mala, mülke) sahip, malik. Kâşgarlı Mahmud'un Türklüğünü iddia ettiği Tabgaçlar, Çin kaynaklarına göre de Hiung-nu'lardan bir bölüktür ve Motun (Mete)'u eski Toba hükümdarı sayarlar. Kaşgarlı Mahmud, Tabgaçları Türklerden bir bölük olarak kaydeder[9]. Çin kaynaklarından saptanan bazı etnografik ve dilsel bulgular da, onların Türklüklerine ilişkin ipuçları vermektedir. Örnek sunmak gerekirse, kurt ve göç efsanelerinin varlığı; mağara, dağ ve orman kültleri (Tengricilik); dillerinde tespit edilen bitegçin (bitikçi, kâtip), kapukçın (kapıcı,hacip?), atlaçın (atlı, süvari), korakçın (koruyucu,muhafız alayı), aşçın (aşçı), törü (yasa, töre), il (devlet)[10] gibi sözcükler mevcuttur.[11] Tabgaç Türklerinin büyük bir bölümünün Çin'in işgaliyle Çinlileştiği ve Türk özelliklerini yitirdikleri belirlenmiştir[12].

6. yüzyılda kurulan günümüz tarihçilerinin Kök Türk Devleti adını verdikleri Türk Kağanlığı kağanlarından Tapar/Taspar Ḳaġan (572-581) hanedanına Çince Tuvaların atası anlamında Tuobo denilmişir. Kağanın adı Türkçede Tapar ve Sogdça’da T’sp’r (Taspar) şeklinde geçerken unvânıda Sogdça’da T’sp’r γ'γ'n ve Çince’de Ta/Tuóbō Kěhàn (T’o-bo K’o-han) 佗鉢可汗 şeklindedir. Tarihi kaynaklarda Tuba adına Çin'in Su hanedanının (581-618) kayıtlarında görülmektedir. Bu kayıt kaynaklarına göre Türk kağanının soyundan gelen Tubalar, Kırgız Türklerinin doğusunda ve Baykal Gölünün güneyinbatısında , Uygurların kuzeyinde Yenisey dolaylarında Ötüken taygasında yarı yerleşik olarak yaşamaktadırlar. Çin kayıtlarında türlü yazılış şekli Dubo-Tubalar Sayan dağlarının geniş vadilerinde meskun idiler. Kök Türk Kağanlığından başka ad olarak kullanıldığı bir öbür yer ise Hazar Kağanı'nın adı Tuvan Kağan (825 - 830)dır. "Moğolların Gizli Tarihi" adlı Çince eserde de Tuva Türklerinden "Tuba" diye bahsedilir. Çin Tarihi konusunda uzman olan W. Eberhard Tova (Toba) Devletini kuran 119 topluluğun Türk soyundan gelenler olduğunu belirtir.[13] Günümüzde Tuva (Tıva), Tofa(karagas), Tuba (Altay Türklerinin bir kolu) şekilleriyle karşılaştığımız adlar hep aynı kökene dayanmaktadır. Ünlü Türkbilimci N.F.Katanov da aynı soydan geldiklerini eserlerinde belirtmektedir.

Sonuç olarak Tuva, Tofa, Duha, Toba şekillerinde günümüzde İrkutsk'tan Doğu Türkistan ve Altay'a kadar yaşayan Türk soylu Tuva topluluklarının Hun , Tabgaç ve Kök Türk kağanlığı'nın Tanrı'dan kut almış kutlu hakanlar sülalesinden geldiği anlaşılmaktadır. Günümüzde Ötüken ve dolayına, Ötüken tayga bölgesine en yakın Türk topluluğu dahi Tuva Türkleridir.

Asyanın Orta Noktası

Bazı bilim insanları tarafından yapılan hesaplamalar neticesi Asya kıtasının doğu-batı uzantısında tam orta noktasının Tuva Cumhuriyetindeki Kızıl şehri olduğu belirtilir.

Tuva Asyanın tam orta noktasındadır

Çevre yerler ve Sibirya

Tuva Özerk Türk Cumhuriyetinin kuzeyinde, Tomsk, Abakan, Krasnoyarsk şehirleri çevresinde ve bu bölgenin batısındaki Tobol nehrinin kenarına kurulu Tümen, Tobolsk, Tara, Barabinsk kentleri çevresinde, ayrıca bu iki bölgenin arasındaki Baraba bozkırlarında Baraba Türkleri yaşarlar. Kemerova ilinde ise Şor Türkleri yaşamaktadır. Krasnoyarsk bölgesi içinde önceden çok nüfusa sahipken günümüzde çok az kalmış Tuva Türkleri de yaşar. Fakat Rusların baskısı sonucu Tuva Cumhuriyetine göç etmek zorunda kalmışlardır. Krasnoyarsk içindeki Tanzıbey taraflarının Tuvaların toprağı olduğu Tuva halkı tarafından hâlâ bilinmektedir.

Tarihi gelişim

Tuva Milli Müzesi- Kızıl şehri
16.yy. Sibirya toplumları

Çin kaynaklarına göre Tuvalar Kırgızlar'ın doğusunda, "Küçük Deniz"in (Muhtemelen Baykal Gölü) güneyinde ve Uygurların kuzeyinde bulunmaktadır. Bugün de Tuvalar buralarda oturmaktadırlar ve buraya da Tannu-Tuva denilmektedir. 1207 yılında Tuva, Cengiz Han devrinde Moğol Devletinin işgaline girmiştir. Moğolların Gizli Tarihi adlı tarihi esere göre Tuba, Tubas şeklinde kuzeybatıda, Hanghaslar ile birlikte söylenmiş bir Türk halkıdır.[14] Cengiz Han'ın oğlu Coçi, Oyrat, Buryat, Barhun, Ursut, Habhanas, Hakas ve Tuba'ları Moğollara bağlamıştır.[15] Moğolların egemenliği devrinde Tuva Türkleri, Türklüklerini sıkı bir şekilde muhafaza etmişlerdir. Moğol ırki ile her anlamda bir kaynaşmayı reddetmişler, hatta işgaller sırasında ormanlarda asırlarca saklanabilmişlerdir. Bazı kaynaklarda bu sebepten orman halkı manasında Uranhay adlandırılması yakıştırılmıştır.

Ardından Oyrotların ve Çungarya'nın egemenliğine dahil edilmiştir. Daha sonra ise Çin'in Mançu idaresine girmiştir.

Çin Cumhuriyeti'nin Tuva'yı işgal ettiği zamanki haritası "中華民國全圖"'nda Tannu Tuva (唐努烏梁海 Tannu Uriankhai: turuncu rengiyle gösterilen bölge, Ocak 2004'ten sonra Çin Cumhuriyeti bu tip haritayı resmî olarak basmamaya karar vermiştir).

Tuva Cumhuriyeti, 1860 yılındaki Rus-Çin antlaşması gereğince Rus tüccar ve göçmenlerine o günkü adı ile Uranhay-Uygurların ülkesinde yerleşme müsaadesi verilmişti. Tuva'ya Rus istilası başlamıştır. Aynı zamanda Çin işgali de söz konusudur. 1883 yılındaki Tuva ayaklanmasında Çin yönetimi çok sayıda Tuva Türk'ünü öldürmüştür. Tuva Türklerine karşı tam bir soykırım yapılmıştır. Soykırımdan kaçan bazı Tuva Türkleri Altay ve Hakasya'daki başka Türk topluluklarına sığınmıştır. Vatansever Tuva halkı ise 1911 yılında Çin'deki karışıklıkların olmasından da imkanını bulup bağımsızlığını ilan etmiştir. Fakat bu bağımsızlık uzun sürmedi. 3 yıl sonra Rusya'nın denetimine dahil edildi. Yani 1914'te Ruslar tarafından işgal olunmuştur. 1912-1918 yılları arası Tuva'ya gelen Rus nüfusu % 300 artmıştır. Rusya'daki 1917 Bolşevik Devrimindeki otorite boşluğunda Tuva'da Bolşevikler (komünistler), Beyaz Ordu (Rus çarı taraftarı Ruslar), Çinliler, Moğollar ele geçirme mücadelesine girişmişlerdir. Özellikle Kızıl (Çarlığa karşı Rus komünistler) ve Beyaz (Rus çar taraftarları) Rusların çatışmasında binlerce Tuva Türk'ü öldürülmüştür. Tuva Türklerinin gıda malzemelerine ve hayvanlarına el koymuşlardır. 18 Temmuz 1918 tarihinde toplanan Bütün Tuva Kurultayı (Huralı) Tuva'nın bağımsızlığını ilan etmiş, 1921'de Cumhuriyet olarak bağımsızlığını tekrar kazanmıştır. 13-16 Ağustos 1921 tarihinde Tuvanın bütün bölgelerinin önderlerinin katılımı ile Oyun (Tandı) ilçesinin, Sug-Bajı (Subaşı) adlı köyünde milli bir toplantı gerçekleştirilmiştir. bu toplantıdaki üyelerden Buyan Badırgı ise "Bundan sonraki toplantıları Tuvalar kendi aralarında yapmalıdır. biz kendi meselelerimizi, geleneklerimizi Ruslardan daha iyi biliyoruz" diye görüş bildirmiştir. 1925 Kasım ayında Moğolistan, Tuva'nın bağımsızlığını tanımış ve diplomatik ilişkiler başlamıştır. Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti kurulmuştur. 1926'da adı Tuva Halk Cumhuriyeti'ne dönüşmüştür. Tannu Tuva Cumhuriyetinin siyasi hayatında Rus ve Moğol etkisi arasında kaldığı görülmektedir. Tuva'daki aydınların çoğunluğu dindaş Moğolistan ile bütünleşmek istemişlerdir. Tannu Tuva Cumhuriyetinin ilk başkanı Donduk, Moğolistana yakın olmak ve Budizmi yaygınlaştırmak politikasını yürütmüştür. Buryat ve Kalmık dini önderleri Moğolistan ile birleşme politikları desteklenmiş ve onların propagandalarını geniş ölçüde gerçekleştirmişlerdir. 1926 yılında Moğolistan ile Tuva arasında Dostluk Antlaşması imzalanmıştır. 1928 Mart ayında Tuva'da Budist Lamaların kongresi yapılmıştır. Bu devirde gazeteler Moğolca çıkmaya başlamış, Moğolistana Tuva Türklerinden öğrenciler gönderilmiş ve adlar Moğolcalaştırılmıştır. Bu dönemde Buryat Moğollarından Çenkirov ise Rus destekli olarak Tuvalar arasında marksizmi yaymak amacıyla Tuva Halk Devrim Partisini kurmuştur. Bu parti Tuva'nın Turan bölgesinde kurulmuştur. Tuva Devrim Halk Partisinde Moğolistan ile birleşimin gündemde olması ve Tuva devlet yönetiminin de anti-Rus siyaseti üzerine Rusya yönetimdekilerin etkisini azaltmak için Rus yanlısı Salçak Toka'yı destekleşmiştir. Ülke II.Dünya Savaşı devam ederken SSCB yarı bağımsız Tannu-Tuva Türk Devletini işgal ederek ülkenin 170.500 km2lik yerini kendi kaynaklarına katmıştır. 16 Ağustos 1946 yılında Tuva'nın Sovyetler Birliğine dahil olduğu açıklanmıştır. Tuva'nın zengin yeraltı ve verimli tarım-orman alanları sömürülmeye başlandı. Rusya'ya bağlı muhtar bölge haline geldi. Önceleri muhtar bölge olarak, 1965'ten itibaren de muhtar cumhuriyet olarak yerini almıştır. 1991 yılında Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra çözülüm dalgaları Tuva'da da etkisini gösterse de tam bağımsızlığa ulaşılamamıştır. Fakat özerk Cumhuriyet haline gelebilmiştir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği dağılınca Rusya (Rusya içinde Rosya) Federasyonu içinde kalmıştır. Rusya Federasyonu içinde yer alan 21 özerk cumhuriyetten biri de Tuva Cumhuriyeti'dir. Fakat 13 Mayıs 2000 yılında Rusya'nın eritme politikası gereğince Sibirya Federal Okruğu'na dahil edilmiştir. Nüfusları az olmasına rağmen Türk benliklerini iyi korumaktadırlar. Tuvalar Rusya'daki diğer Türk boylarına göre ana dilin korunmuşluğu açısından en üst sırada yer almaktadır. Doğusunda ve güneyinde Moğollar, kuzeyinde ve batısında Ruslar ile çevrelenen Tuva halkı'nın güney batısında Altay Türkleri bulunmakta olup bu vasıta ile Kazak Türklerine bağlantıları vardır.

Tuva

Tuva'daki yer adları Eski Türk yazıtlarında geçen çoğu yer adları ile aynıdır. Bunlar arasında Ödügen, Kögmen, Kazırgan, Altay .v.b.[16]

Şehirler

Ülkenin yüz ölçümü 170.000 km²'dir. Türkiye, yüz ölçüm olarak Tuva'dan dört kat büyüktür. Başkenti Kızıl'dır. Ülke nüfusunun yaklaşık üçte biri başkenttedir. Başkent Kızıl şehrinin eski adları Hem Beldiri, Kızıl Hoto olmuştur. Turan, Erzin, Ak-dovurak (dovurak: toprak) belli başlı şehirlerdir.

Nüfus

Kızıl şehir merkezi

Nüfusu 1989 yılında 308.557 iken 2010 yılı istatistiki bilgilere göre de 307,930 olup 20 yıldır nüfusun artmadığını tersine azaldığını söylemek mümkündür. Sebebi iklim şartlarından ziyade politik ve göç olgusudur[17]. 15 küçük bölgeye (kojuun) sahiptir. Ülke, Sibirya'nın güneydoğusundadır. Güneyinde ve güneybatıda Moğolistan Halk Cumhuriyeti bulunmaktadır. Nüfusunun %70.02 Tuvalardan, %20.11'i Ruslardan, %3.7'si diğer milletlerden oluşmuştur. Tuva'da Anti-Rus potansiyel gizli etnik gerilim bulunmaktadır.

Ulus Dağılımı 2007 yılı,
Tuvalar %81
Ruslar %16,1
Diğer %2,9
Ulus Dağılımı 2010 yılı, %.
Tuvalar %82
Ruslar %16,3
Diğer %1,7
Nüfus merkezleri
1 Ocak 2008 yılına göre
Kızıl 108,1 Teeli 3,8 (2003)
Ak-Dovurak 14,1 Hovu-Aksı 3,7 (2005)
Şagaan-Arık 11,3 Sukpak 3,7 (2003)
Kaa-Hem 10,6 Samagaltay 3,5 (2003)
Çadaan 10,2 Çaa-Höl 3,5 (2003)
Turan 5,3 Balgazın 3,4 (2003)
Kızıl-Majalık 5,0 (2003) Handagaytı 3,2 (2003)
Sarıg-Sep 4,6 (2003) Bay-Haak 3,1 (2003)
Mugur-Aksı 4,0 (2003) Sug-Aksı 3,1 (2003)

1959-2002 yılları arasında Tuva nüfusunun değişimi:

Ulus 1959 yılı[18] 1970 yılı[19] 1979 yılı[20] 1989 yılı[21] 2002 yılı[22]
Tuvalar %57 %58,6 %60,5 %64,3 %77,0
Ruslar %40,1 %38,3 %36,2 %32,0 %20,1
Hakaslar %1 … … … …
Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet İstatistik Kurumu
Doğumlar Ölümler Doğum oranı Ölüm oranı
1970 6,559 1,938 28.2 8.3
1975 6,950 2,306 27.5 9.1
1980 7,133 2,748 26.2 10.1
1985 8,110 2,624 28.3 9.1
1990 8,116 2,664 26.3 8.6
1991 7,271 2,873 23.9 9.5
1992 6,545 3,006 21.6 9.9
1993 6,130 3,480 20.3 11.5
1994 6,076 4,086 20.1 13.5
1995 6,172 4,010 20.3 13.2
1996 5,705 4,110 18.7 13.5
1997 4,908 3,954 16.1 12.9
1998 5,267 3,631 17.2 11.9
1999 4,894 4,142 16.0 13.5
2000 4,871 4,170 15.9 13.6
2001 4,992 4,165 16.3 13.6
2002 5,727 4,576 18.8 15.0
2003 6,276 4,633 20.5 15.1
2004 6,127 4,090 20.0 13.3
2005 5,979 4,326 19.4 14.0
2006 5,950 3,802 19.3 12.3
2007 7,568 3,687 24.4 11.9
2008 7,874 3,526 25.2 11.3

Coğrafya

Töre-göl

Tuva Yukarı Yenisey Irmağı havzasında yer alır. Moğolistan'a komşu olan cumhuriyetin yüzölçümü 170.500 km²'dir. Bölgenin başlıca yüzey şekilleri olan geniş Tuva ve Todja havzalarının sularını Yenisey Irmağının iki ana kolu toplar. Aralarında kuzeybatıdaki Batı (Zapadni) Sayanlar'la kuzeydoğudaki Doğu Tuva dağ sıraları bu iki havzayı kuşatır. Tuva Özerk Cumhuriyeti'nde başta başkent "Kızıl" olmak üzere beş kent ve üç kentsel yerleşme vardır. Ülkede 400'e yakın irili ufaklı göl yer alır bunların başlıcaları Azas, Tere-Höl, Çağatay, Süt-Höl, Hindiktiğ-Höl ve Noyan-Höl dür. Moğolistan ile Tuva arasındaki Tannu-Ola (Tuva Türkçesi: Таңды-Уула Tañdı-Uula dağları) güney Sibirya'da yer alan önemli bir dağ sırasıdır. Tuva Cumhuriyetinin güney tarafındadır. Bu dağ yamaçlarında hayvancılık tarih boyunca yaygın haldedir. İnek, at, koyun yetiştiriciliği hayvancılıkta daha öne çıkan çeşittir. Yöre halkının dilinde maljılık (sığır sürücülüğü) diye adlandırılır. Yüzlerce at, koyun, inek sahibi kişiler bulunur.

İklim

İklimi kışları çok katı olup karasal bir iklime sahiptir. Ocak ayı sıcaklık ortalaması -25, -35 C'dir. Temmuz ayı sıcaklık ortalaması 20 C'dir. Vadiler yılda 150 mm.ve 300 mm. arasında yağış alırken dağ yamaçları 400 mm. ve 600 mm. arası yağış almaktadır.

Zaman Dilimi

Tıva Kızılyar yani Rusçası ile Krasnoyarsk Saati|Krasnoyarsk Zaman Dilimindedir (KRAT/KRAST). UTC'ye göre saat farkı +0700 (KRAT)/+0800 (KRAST).

Yönetim Biçimi

Tuvalar, Soyotlar ya da Uryanhaylar olarak da bilinir. Büyük bölümü Rusya Federasyonu'na bağlı Tuva Cumhuriyeti'nde, küçük bir bölümü ise Moğolistan'da yaşayan ve Moğolcadan etkilenmiş bir Türk dili konuşan halktır. Yenisey Irmağının kaynak sularının arasında, hem Sibirya taygasının, hem de Orta Asya bozkırlarının özelliklerini taşıyan bir bölgede yaşarlar. Geleneksel uğraşları avcılık ve çobanlıktır; kolektif tarım 1950'lerin başından bu yana önem kazanmıştır. Darı üretimi ve balıkçılık öteden beri önemini korumaktadır. Geleneksel Tuva barınakları step bölgelerine özgü yurt adı verilen keçe çadırlarla, ağaç kabuğundan yapılma, Sibirya'ya özgü huni biçiminde çadırlardan oluşur.

17. yüzyıldan sonra giderek Rus kültürünün etkisinde kalan Tuvaların geleneksel toplumsal örgütlenmeleri boy (aşiret) sistemine dayanır, geleneksel dinleri ise şamanizmdir. Günümüzde Rusya Federasyonu'nda yaklaşık 180 bin, Moğolistan Halk Cumhuriyetinde ise 24 bin kadar Tuva yaşamaktadır.

Bölgeler

Tuva, 1 Ocak 2012 tarihinden beri yeni bir idari yapılanmaya ayrılmıştır. 2 büyük şehir yönetimi, 17 kojuun (ilçe idaresi) ve bunlar da kendi içinde 4 şehir idari yapılanması ve 120 sumon (köy, kırsal yönetim) idari yapılanması olarak bölünmüştür[23][24].

  1. Bay-Tayga İli
  2. Barıın-Hemçik İli
  3. Çöön-Hemçik İli
  4. Kaa-Hem İli
  5. Kızıl İli
  6. Möngün(gümüş) Tayga İli
  7. Övür İli
  8. Piy-Hem İli
  9. Süt-Göl İli
  10. Tandı İli
  11. Tere-Göl İli
  12. Tes-Hem İli
  13. Toju İli
  14. Uluğ-Hem İli
  15. Çaa-Göl İli
  16. Çedi-Göl İli
  17. Erzin (Ersin) İli
Tıva Cumhuriyeti idari bölgeler haritası
Batı Kemçik
Doğu Kemçik
Möngün Tayga
Övür
Sütgöl
Yenigöl
Ulu Kem
Küçük Kem
Tandı
Yedigöl
Tes Kem
Teregöl
Kaa Kem

Eğitim

Tuva Cumhuriyeti'nde eğitim öğretim Rus dili ile yapılmaktadır. Tuva Türkçesinin konuşulma oranı yüksek olsa da bu oran azalabilir. Tuvada milli hareket bir dil ve kültür hareketi olarak başlamıştır. 1989 yılında başkent Kızıl'da bir ortaokulun Tuvaca eğitim veren bir okula dönüştürülmesi için kampanya başlatılmıştır. Kampanyayı gerçekleştirenler 25 Ekim 1989 yılında Tuva Sosyal Merkezi'ni kurmuşlardır. Merkezin önderliğine de 39 yaşındaki dilbilimci Tuva Türk'ü Kadır-ool Biçeldey geçmiş ve Biçeldey aynı yıl Tuva Halk Cephesi'ni kurmuştur. Sonra ad değiştirilerek Demokratik Orak Hareket adını almıştır. Tuva'da demokratikleşmenin önündeki en büyük engelin bürokrasi olduğu vurgulanmıştır. Eski komünist partisine ait uygun binaların kültürel ve diğer faaliyetler için kullanılması talep edilmiştir. Tuva'da 157 ortaokulda (6.600 öğrencisi), 6 teknik okulda (4.000 öğrenci), 1 üniversitede (2900 öğrencisi) bulunmaktadır. Yılda, Tuvaca çok sayıda kitap, 2 dergi, 5 gazete yayınlanır. Her 10 bin kişiye 36 doktor düşmektedir. Sağlık hizmetleri devletin tekelindedir. Ülkedeki tek üniversite, Tıvanıñ Kürüne Üniversitedi (Тываның күрүне университеди) yani Tuva Devlet Üniversitesidir

Kültür ve Din

Tuva'da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği egemenliğinden önce 1928 yılında 4813 lama (din anlatıcı kişi) ve 28 Buda dini ibadet yeri vardı. Bunlar aşamalı olarak azaltılmış ve son olarak 1950 yılında da son "hüree"(Buda dini ibadet yeri) de yok edilmiştir. Tuvada Sovyet etkisi ile sistemli bir şekilde Şamanların halk arasındaki itibarı zedeletilmiş, aydınlar ve din adamları öldürülmüştür. Baskı ve yasaklar aşırı artmıştır. Türkiye ile yaklaşı olarak aynı sayılan Latin Alfabesi yasaklanmış ve yerine Rusların milli alfabesi olan Kiril alfabesi dikta edilmiştir. Tuva'ya komşu Hakas ve Altay ile Saha Kiril Alfabelerinden ayrı harflerin olmasına en yüksek oranda çalışılmıştır. Rus ve Ukraynalılar Tuvaya yerleştirilmiş sanayi dalında işler öncelikli olarak Slav kökenlilere verilmiştir. Tuva Türklerinin nüfus oranı % 85'ten böylece % 57'ye kadar düşmüştür. Tuva'nın Sovyetler Birliğine dahil edildiği 1944 yılında Tuva'nın nüfusunun yaklaşık % 85'i Tuva Türkleri idi. 1959 yılında ise Tuva Türklerinin nüfus oranı % 57 olmuştur. Tuvaların yüksek doğum oranının etkisiyle 1989 yılında Tuva Türk nüfusu oranı % 70'e yükselmiştir. Günümüzde bu oran % 90 kadar olmuştur. 1989 yılında Tuva yöneticilerinin çoğunluğu Ruslardan oluşmasına karşılık günümüzde neredeyse hemen hemen hepsi Tuva Türklerinden oluşmaktadır. 1990 yılının yaz ayında Hovu-Aksı şehrinde Tuva Türk gençleri ile Rus sivil güvenlik görevlileri arasında başlayan çatışmalar Tuva'nın başka yerlerine de yayılmıştır. Tuva, Sovyetler Birliği'nin "sıcak noktası" olarak kalmıştır. Rusların baskıcı politikaları daha da artmış Tuva Türklerinin faşistlikle, şovenizmle suçlamaya başlamışlardır. Fakat Rus basınının etkisi ters teperek Tuvaların arasında milli bilincin yükselmesine sebep olmuş ve Tuva'daki Rus kökenli 3000 kişi Tuva'yı terk etmiştir.

Alfabe

А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж
З з И и Й й К к Л л М м Н н Ң ң
О о Ө ө П п Р р С с Т т У у Ү ү
Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы
Ь ь Э э Ю ю Я я
Küçük bir Orhun Yenisey Yazıtı-Tuva Milli Müzesi- Kızıl şehri
Tuva Türkiye Önerilen[25][26] Tuva Türkiye Önerilen[27][28]
А а A A П п P P
Б б B B Р р R R
В в V V С с S S
Г г G G Т т T T
Д д D D У у U U
Е е YE Ye Ү ү Ü Ü
Ё ё YO Yo Ф ф F F
Ж ж J J Х х H H
З з Z Z Ц ц TS Ts
И и İ İ Ч ч Ç Ý
Й й İY İy Ш ш Ş Ş
К к K K Щ щ ŞÇ Şç
Л л L L Ъ ъ Kesme işareti "
М м M M Ы ы I I
Н н N N Ь ь inceltme işareti '
Ң ң n ñ Э э E E
О о O O Ю ю YU Yu
Ө ө Ö Ö Я я YA Ya

Sülaleler

Tuva Cumhuriyetinde kişilerin hangi sülaleden geldikleri soyadlarına yansımıştır. Bu sülale adlarının çoğunluğu eski Türk hanedanları ve kabilelerinin adlarıdır. Belli başlı sülaleler: Kırgız (Kırgıs), Hertek, Maadı, Oorjak (Oğur-Oğuzlar), Küjit, Toju, Çoodu, Todot, v.s. 13. asır elyazma eserlerde Monguş, Tumat, Toju, Tongok ve Salçak (veya Selçuk) geçmektedir.

Dil

Tuvaca Türkçenin Sibirya Grubuna aitir. Tuvaların İlk ve ulusal alfabesi Göktürk, Turan, Orhun alfabesi olarak da bilinen Eski Türk Alfabesidir. Geçen yüzyılda yazı dili Latin harfleri esasına göre düzenlenmişti, fakat 1941'den sonra diğer Türk dillerinde olduğu gibi Tuva Türkçesi için de Kiril harfleri kullanılmıştır. Geçmişte Tuva diline Soyon dili, Uranhay dili de denilmiştir. Tuva halkının en önemli destanı olan "Keser" 1963 yılında yayınlanmıştır. Mesela Cumhurbaşkanı Şolban Kara-ool'un adı Tuvacadır. Şolban, çolpan yıldızının adıdır. Kara, siyah demek olup ool sözü de oğul'dur. Tuva Cumhuriyetinin birinci resmi dili olmasına rağmen Tuvada Rusya'nın eritme politikası gereğince eğitim-öğretim dili Rusça'dır. Bunda Rusyaya ekonomik bağımlılığın büyük etkisi vardır. Tuva parlamentosunda genellikle Tuvaca konuşulmaktadır.

Din

Baş şehir Kızıl'da bir ibadethane
Tuvanın Kızıl şehrinde bir Kam yani Şaman

Tuva Türkleri, inanış olarak Eski Türklerin dini olan Şamanizm diye bilim insanlarının kabul ettiği Gök Tanrı veya Tengricilik inancına mensuptur. Aynı zamanda Budizmde kabul edilmiştir. Çok az sayıda Tuvalı ise Rusya'nın ve başka Hıristiyanların yaptığı misyoner faaliyetler sonucu Hıristiyanlık dinine geçmiştir. Müslüman olan Tuvalı da az da olsa vardır. Kur'an'ı Kerim ve önemli İslami kaynak eserler Tuva Türkçesine henüz tercüme edilmemiştir.

15 Ağustos 1921 yılı Tañnı Tıva Cumhuriyeti'nin 22 maddelik anayasasından 4. maddesinde " Tañnu-Tuva vatandaşları istedikleri dini seçme özgürlüğüne sahiptir. Din görevlileri kendi işlerini yaparlar" denilmiştir.

Müzik

Çirgilçin Ir Topluluğu

Tuva kendine has müzik üslubu ile bölgesinde bir önderdir. Gerek Buryat, Moğol ve gerekse Altay, Hakas şarkıcıları Tuva sanatçıları kadar etkili olamamışlardır. Tuva da boğazın derinliğinden söylenen şarkılar dünyaca tanınır. Tuva'nın Gırtlak Sanatçıları epey vardır. Kuvezin Tuva halk topluluğu Huun-Huur-Tu'nun (aslı Hün-Hürtü) kurucu üyelerinden birisidir ve Tuva halk/rock/elektro/post punk grubu Yat-Kha'nın lideridir. Benzersiz, kontra-bass biçimi Tuva kargıraa gırtlak şarkıcılığı, kendi deyimiyle "kanzat kargıraa", ile ünlüdür.

Tuva şarkı sözleri hakkında Tıva Ir Sözleri.

Tuva gençlerinin en çok beğendiği popüler şarkıcı ise İşkin-oğludur. İşkin-oğlu'nun Çaptaşka, May ayı adındak şarkılar herkes tarafından beğeni ile dinlenilmektedir.

Ekonomik Yapısı

Ren geyiği evcilleştirme Türk toplulukları tarafından başlatılmış ve daha sonra terk edilmiştir. Fakat Samoyedler (Samodi-Halklar) tarafından, kuzeye götürülmeden önce kabul edilmiştir. Altay-Sayan bölgesindeki Eski Çağ kaya oymalarındanki resimlerden Ren geyiklerinin evcilleştirmesi en azından M.S. 1. yüzyıla kadar geriye gittiği izlenimini uyandırır. Bilim insanları (Laufer, Leimbach, Mänchen-Helfen) Tuva tarzı geyik-sürübesiciliği, Avrasya'nın en eski biçimi olabiliceğini söylerler.

Yeraltı zenginlikleri yönünden önemli bir ülkedir. Tuvada kömür, demir, cıva, altın, asbest, kobalt, nikel, bakır, çinko, kurşun, taşkömürü, madeni tuz çoktur. 1970 yılında Tuvanın en büyük sanayi kuruluşu olan asbest fabrikası, Akdovurak dolayında açıldı. Tuva'nın ekonomisinde tarım sektörü ağırlıklıdır. Burada 115.000 ton hububat elde edilir. 27.000 ton patates üretilir. Tuvada besicilik yaygındır. Hayvancılık da önemli yer tutar. Tuva'da 1.229.000 küçükbaş hayvan, 201.000 büyükbaş hayvan yetiştirilmektedir. Koyun, inek, domuz gibi hayvanlarla birlikte at, deve ve Ren geyiği beslenir. Tuvanın çoğunluğunun ormanlık olması buralarda vahşi kürk hayvanlarının avlanmasına uygundur. Sanayide önemli yeri hammadde çıkarılması faaliyetleri almaktadır. Bununla beraber kereste imalatı, gıda maddeleri üretimi, hafif sanayinin bazı kolları gelişmiştir. Başkent Kızıl şehrinde ağaç, deri ve gıda sanayileri mevcuttur. 433 km'lik şose yolu mevcut olup ana yollar Kızıl-Abakan,Teeli-Kızıl, Kızıl-Erzin arası yollardır. Verimli topraklara rağmen ziraat ise çok az yapılmaktadır. Buğday, arpa üretilir. Demir yolunun Tuva topraklarından politik sebeplerle geçirilmeyişi Tuva halkının ulaşımında sıkıntı ortaya çıkarmaktadır. İpek Yolu Treni veya Türk Dünyası Demiryolu ağı oluşturma kapsamında Tuva-Altay-Kazakistan-Azerbaycan-Türkiye hattında en kısa olacak şekilde bir demiryolunun gerçekleşmesi umudu vardır. Böyle bir proje bütün bölgeyi ekonomik alanda çekici hale getirecektir. El sanatları olarak en çok dikkati çeken yumşak mermer gibi taşlardan yontularak yapılan hayvan heykelcikleridir. Özellikle Baytayga bölgesi taraflarında yaygın bir el sanatı niteliğindedir.

Rusya Federasyonu İçindeki Durumu

Tuva Cumhuriyeti-17 plaka kodu
Rusya Federasyonu içinde Tuva Cumhuriyeti haritası

Rusya Federasyonu içinde Rusya'nın adı Rosiya olarak belirlenmiştir. Bu tabirle bir etnik unsur yani Ruslar kastedilmediği vurgulanmak istenmiştir. Her ne kadar içerde fark edilmese de uluslararası sahada Rossiya yerine Rusya denilerek Rusların yaşadığı ülke anlamına gelmektedir. Tuva Anayasasının (21 Ekim 1993 yılındaki anayasa) ilk maddesinde

Uluslarası İlişkiler

Tuva ve Türkiye arasındaki devlet düzeyinde ilk ilişkiler 1994 yılının Temmuz ayında gerçekleşmiştir. Dönemin Tuva cumhurbaşkanı Şerig-ool Oorjak Tuva devlet heyetiyle birlikte Türkiye'ye konuk olmuştur. Günümüzde kendi cumhurbaşkanı, bayrağı, kendi anayasası, parlamentosu, hükümeti, milli marşı olan Tuva Cumhuriyeti her an tam bağımsız devlet durumuna geçebilir. Rusya Federasyonu yönetimi Tuva Cumhuriyetini ekonomik olarak serbest bırakmak istemese de Tuva Türkleri mücadelelerinden bir adım geri atmamaktadırlar. Ulaşım imkanları artırılmalı ve İstanbul ile Tuva'nın merkezi Kızıl arasına demir yolu ağı kurulmalıdır. Hızlı Tren projesi de hazırlanması gerekiyor.

Dipnotlar

  1. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls
  2. ↑ Güncel nüfus istatistikleri www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls
  3. ↑ http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=178:Kucuk-Unlu-Uyumu&catid=50:yazm-kurallar&Itemid=132
  4. ↑ Enver Baytur, Heyrinisa Sıdık, Şincangdiki Milletlerning Tarihi (Doğu Türkistandaki Milletlerin tarihi), Milletler Neşriyatı, Pekin, 1999, sayfa 249-250.
  5. ↑ Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju, The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation (Çin Milletinin Çok Boyutlu Birliği), sayfa 173.
  6. ↑ Ya-Sen Wu-Shou-Er (Yasin Huşur), Gu-dai Han-wen Wen-xian Zhong "Xiong-nu" Deng Ming-cheng De Huigu-yu Yi-ming” (Eski Çince Vesikalardaki “Hun” Gibi Adların Uygurcadaki Tercümesi”, Min-zu Yu-wen, Sayı. 1, 2006, sayfa 18.
  7. ↑ Röhrborn, Klaus: Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain. Wiesbaden 1991 (Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, 34 [Xuanzangs Leben und Werk])
  8. ↑ Eski Türkçede il ya da el V. V Thomsen'a göre "siyasi bakımdan müstakil, muntazam ve teşkilatlı bir millet" demektir.
  9. ↑ Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat - it - Türk , I, Çev. Besim Atalay, Ankara 2006, 5. bs., s. 453
  10. ↑ Abdülkadir Donuk, Eski Türk Devletlerinde İdarî - Askerî Unvan ve Terimler , Ġstanbul 1988, s.
  11. ↑ http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1406790663_150Y%C4%B1ld%C4%B1r%C4%B1m%20K%C3%BCr%C5%9Fat_S-2711-2738.pdf
  12. ↑ Ġbrahim Kafesoğlu, age. , s. 90 - 91; W. Eberhard, “Toba’lar Etnik Bakımından Hangi Zümreye Girer?”, AÜ DTCF Dergisi , I, 2, 1942, s. 19 - 30
  13. ↑ Eberhard, W. Tobalar Etnik Bakımdan Hani Zümreye Girer, AÜDTCFD I, s.2. 1943, s.19-30
  14. ↑ Moğolların Gizli Tarihi, s.273
  15. ↑ Moğolların Gizli Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayını.s. 160.
  16. ↑ Tıvanıñ Töögüzü I (Tuva tarihi 1), Kızıl , 1966 çılı, 106. sayfa.
  17. ↑ Tuva nüfusu istatistiki bilgileri Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1" [2010 All-Russian Population Census, vol. 1)]. Всероссийская перепись населения 2010 года (2010 All-Russia Population Census) (in Russian). Federal State Statistics Service. 2011. Retrieved June 29, 2012.
  18. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=66
  19. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=78
  20. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=78
  21. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=67
  22. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=66
  23. ↑ Rusya Federasyonu istatistik idaresi, 1 Ocak 2012 raporu.
  24. ↑ http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/about/history/
  25. ↑ http://www.turkbirlik.gen.tr/lang-tr/medeniyet/elifba/1564-tuva-alfabe.html
  26. ↑ http://www.turkbirlik.gen.tr/lang-tr/makale-dizimi/fatih-alparslan/1515-gelecekte-turk-dilinin-butunlesmesi.html
  27. ↑ tdae.ege.edu.tr/files/kabiceldey.doc
  28. ↑ http://www.tuvaturizm.com/gezi-rehberi/6-yazi-sistemi.html

Kaynaklar

Dış bağlantılar

Tuva'dan Fotoğraflar

Ayrıca bakınız

Hakasya Cumhuriyeti Krasnoyarsk Krayı İrkutsk Oblastı
 
Altay Cumhuriyeti Buryatya
   Tuva Cumhuriyeti    
Moğolistan

Tıva Cumhuriyeti idari bölgeler haritası

Krasnoyarsk
İrkut
Alıgjer - Tofalar
Orlik, Sorok
Buryatya
Hövsgöl
Moğolistan
Moğolistan
Hakasya
Taştıp aymağı
Koşağaç
Ulagan
Altay
Bay Tayga
Batı Kemçik
Doğu Hemçik
Möngün Tayga
Övür
Sütgöl
Yenigöl
Ulu Kem
Küçük Kem
Kızıl
Kızıl
Tandı
Yedigöl
Tes Kem
Ersin
Teregöl
Kaa Kem
Toju
Tıva Cumhuriyeti
Başkent: Kızıl
Şehirler
İdari bölgeler (Kojuunlar)
Akarsular
Göller
Dağlar
Turizm
Konular
Rusya'nın en üst düzey idari birimleri
Rusya'nın federal yapılanması
Cumhuriyetler
Kraylar
Oblastlar
Amur · Arhangelsk · Astrahan · Belgorod · Bryansk · Çelyabinsk · İrkutsk · İvanovo · Kaliningrad · Kaluga · Kemerovo · Kirov · Kostroma · Kurgan · Kursk · Leningrad · Lipetsk · Magadan · Moskova · Murmansk · Nijniy Novgorod · Novgorod · Novosibirsk · Omsk · Orenburg · Oryol · Penza · Pskov · Rostov · Ryazan · Sahalin · Samara · Saratov · Smolensk · Sverdlovsk · Tambov · Tomsk · Tula · Tver · Tümen · Ulyanovsk · Vladimir · Volgograd · Vologda · Voronej · Yaroslavl
Federe kentler
Özerk oblast
Özerk okrug
1Tümen Oblastı'na bağlıdır. 2Arhangelsk Oblastı'na bağlıdır.

Federal bölgeler: Merkez · Güney · Kuzeybatı · Uzak Doğu · Sibirya · Ural · Volga · Kuzey Kafkasya

Sibirya Federal Bölgesi
This article is issued from Vikipedi - version of the 12/18/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.