Kırgızlar

Kırgızlar
Toplam nüfus
6.000.000
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Kırgızistan Kırgızistan 3.804.800[1]
Özbekistan Özbekistan 231.864[2]
Çin Halk Cumhuriyeti Çin Halk Cumhuriyeti 160.823[3]
Tacikistan Tacikistan 65.500[4]
Rusya Rusya Federasyonu 32.000
Kazakistan Kazakistan 40.000
Türkiye Türkiye 4.000
Ukrayna Ukrayna 3.000
Diller
Kırgızca, Rusça, Özbekçe
Din
İslam
İlgili etnik gruplar
diğer Türk Halkları
Türk tarihi
İlk Çağ
Orta Çağ
Yeni Çağ
Yakın Çağ

Kırgızlar veya Kırgız Türkleri, çoğunluğu Kırgızistan'da yaşayan Türk halkı. Türklerin bilinen en eski yazılı belgeleri olan Yenisey ve Orhon Yazıtları'nda Kırgızlar, tarihleri çok eskiye dayanan Türk kavimleri arasında zikredilmektedir.[5]

Çin tarihi kaynaklarında ise Kırgızlar ilk kez M.Ö. 201 yılında Hunlar zamanındaki olaylar anlatılırken ortaya çıkmakta ve Kırgızların bilinen ilk devletlerini M.Ö. 2. yüzyılda bugünkü Kırgızistan topraklarından doğuya ve kuzey doğuya uzanan bölgede, (Tanrı Dağlarının doğu ve kuzey doğusunda) kurdukları anlaşılmaktadır.

Kırgız sözcüğü

Kırgız sözünün çıkış yeri üzerine farklı iddialar bulunmaktadır. Kırgız etnonimi üzerine yapılan bazı çalışmalar sözcüğün "kırk-as" sözcüğünden türediği yönündedir.[6] Bir diğer varsayıma göre ise Kırgız sözcüğünün "kırk-kız", ikincisi "kırk uz" veya kırk kabile-boy sözcüklerinden türediği yönündedir. Kırgızistan bayrağında güneş benzeri şeklin etrafındaki kırk ışık süzmesi buna göndermedir. Ayrıca bir başka teori ise Kır-gezmek sözcüğünden türediğidir.

Günümüzde Kırgız sözü Türk Dünyasının her yerinde geçer. Örneğin Tuva Türkleri'nde bir Türk sülalesinin adı ve aynı zamanda günümüzde Tuva'da soyadı olarak da kullanılan "Kırgıs" sözü bulunmaktadır. Türkiye'de Eskişehir Seyitgazi'de bir dağ adı olarak varlığını sürdürürken Balıkesir şehri içinde Altıeylül mahallesinde bir sokak adı olarak çoktan beri söylenegelmiştir.

Tarihte Kırgızlar

Pamirli Kırgız

Ön-Kırgızlar

Çin ve Arap kaynaklarında yeşil ve mavi gözlü, kızıl saçlı-sarışın olarak geçen Kırgızlar en eski Türk halklarından biridir. Ön-Kırgızların Moğol kabileleriyle yaptıkları evlilikler sonucu günümüz Kırgızları ortaya çıkmıştır. Tuva Türkleri, Oğuz Türkleri, Kıpçak Türkleri gibi Türklerinden oluşmuşlardır. M.Ö.250 yıllarında Yenisey Kırgızları olarak Yenisey (eski dilde Ene-say, Tuva Türkçesinde Ulug-hem) vadisi boyunca uzanan bölgelerde, şimdiki Rusya Federasyonu içindeki Krasnoyarsk bölgelerinde yaygın olarak yaşıyorlardı. Yenisey Irmağı boyunda yaylak-kışlak tarzı bir hayat süren Kırgızlar, Milattan sonra birinci yüzyılda Hun diye de bildiğimiz Hiung-nu devletini oluşturdular. Hiung-nuların dağılması üzerine Kırgız Türkleri, Yenisey Kırgız Kağanlığı'nı veya Hanlığı'nı kurdular. Dördüncü yüzyılda kurulan Yenisey Kırgız Hanlığı, Baykal Gölü'nden Tibet’e kadar genelde Türk topluluklarının yaşadığı bölgelerde hakim oldu. Günümüzdeki Hakas Kırgızları, bu dönemde ana kütleden koptular.

Moğol istilası öncesinde Avrasya

6. yüzyılda kurulan Göktürk Kağanlığı ile tıpkı Oğuzlar gibi birlik kurmayı kabul etmeyen Kırgızlar, Çin'in güçlenmesinden tedirgin olup Mukan Kağan döneminde Göktürklere bağlandılar. Böylece Türk toplulukları Göktürkler sayesinde tek bayrak altına tekrar toplandılar. Göktürklerin Çin hakimiyeti altına girdiği 630-680 yılları arasında Kırgızlar Çin işgaline karşı başkaldırıp ayrı olarak yaşadılar.

İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurulmasıyla yeniden Göktürk Kağanlığı ile birleştiler. Kırgızlar bu dönemde sık sık yönetime ayaklandılar. Kırgızlar, Göktürk Kağanlığı'ndan sonra Uygur Kağanlığı hakimiyetine girdiler. 840 senesinde Uygur Kağanlığını yıkarak kendi Kırgız Türk Kağanlığını kurdular.

Çağdaş Kırgız Halkı'nın Doğuşu

Kırgızlar 840 yılında Türk tarih sahnesinde önemli bir adım attılar ve Ötüken ve çevresini ele geçirdiler. Bugünkü Kırgız kültürünün temelini oluşturdular.

Kırgızlar 840 yılında Orhun bölgesine giderek Uygur hakimiyetini ortadan kaldırdılar ve Orta Asya hakimiyetini ele geçirdiler. Türk Kağanlıklarının milli merkezi Ötüken olmak üzere Kırgız Kağanlığı kuruldu. Karahanlılar'ın tesiriyle İslam dinini kabul ettiler. Kırgız kaynaklarına göre, 10. yüzyılda 200 bin müslüman Kırgız ailesi vardı.

920 yılında Moğol Kitan devleti, Kırgızları baskıya uğratarak, Tanrı dağları çevresine göç etmelerine sebep oldu. 1 Yenisey nehri kıyılarında Göktürk harfleriyle yazılmış yazıtlar bıraktılar.

Kırgızlar, Moğollardan sonra Timur ve Özbek Hanlığı içerisinde yaşadılar. Daha sonra 17. yüzyılın sonlarına kadar "hanlık" seviyesinde varlıklarını devam ettirmişlerdir. 1870'lerde Hokand Hanlığı'yla beraber hareket eden Kırgızlar, Ruslar'ın Hokand Hanlığı'nı yıkmasıyla beraber Rus hakimiyetine girdi. 1863'te kurulan Orta Asya Rus Generalliği'ne bağlanan Kırgızlar, Rus çarına karşı sürekli ayaklanmıştır. Pek çok Kırgız kabilesi Afganistan'a ve Uygur bölgesine göçmüştür.

Kırgızlar, 1917'de Rusya'da meydana gelen ihtilal sebebiyle Orta Asya'da kurulan ve 1918 yılının sonunda yıkılan bağımsız Alaş Orda'ya katıldılar. Sovyet-Ruslar bölgeyi 1918'de tekrar ele geçirmiştir. 1920'de Kırgız bölgesini içine alan "Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" içerisinde yaşayan Kırgızlara bu dönemde Kara-Kırgız adı verilmiştir. Deşt-i Kıpçak bölgesi'nde yaşayanlara ise Kazak-Kırgızlar adı verilmiştir. 1924'te Kazak-Kırgızları ile Kara-Kırgızlar birbirinden kopmuştur. Kara-Kırgızlar yani günümüz Kırgızları, 1924'de "Kara-Kırgızları Özerk Oblastı" halkını oluşturmuşlardır ve 1926'da "Kırgızistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" nin kurulmasıyla Kırgızlar, ulusallaşmıştır.

Yaşadıkları Yerler

10. yüzyılda yaşamış ünlü Türk Dünyası araştırmacısı Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divanı Lügati Türk adlı eserde Türk Dünyasının coğrafyası tarif edilirken Kırgızların yeri de anlatılmıştır. Kitapta Türk Dünyasının en batısında Roma ülkesine yakın olan Beçenek Türkleri, en doğusunda ise Kıtay (Çin) ülkesine yakın Kırgız Türkleri şeklinde yazılmıştır. Bu iki Türk topluluklarının arasında ise Kıpçak, Oğuz, Yemek, Başgırd, Basmıl, Kayı, Yabaku,Tatar Türkleri olduğu belirtilmiştir. Yine aynı eserde Kırgızların konuştuğu dilinin en arı Türkçe olduğu tanımlaması yapılmıştır. Eski zamanlarda Türkiye'ye göç eden Türkistan toplulukları arasında Ötüken ve Yenisey dolaylarından Moğol soykırımdan kaçan bazı Kırgız toplulukları da gelmiştir. Mesela Eskişehir'in Günyüzü ilçesi Ayvalı köyü halkı arasında Kırgız sülalesinden gelenler mevcuttur. Dünya'da 5 milyonu aşan Kırgız halkı yaşamaktadır. 3.35 milyonu Kırgızistan'da, en büyük azınlık olarak 410 bini Özbekistan'da, 210 bini Çin'de, 81 bini Tacikistan'da, 32 bini Rusya'da, 40 bini Kazakistan'da 4 bini Türkiye'de,ve 3 bini Ukrayna'da bulunmaktadır.

Din

Kırgızların % 99'u müslümandır. 8. yüzyılda İpek yolu ticareti nedeniyle İslamla tanışmışlardır. Müslümanlığa geçiş ise bir anda olmamış, sünnet gibi adetlerin şaman kültürüne aşılanması ile zamanla sağlanmıştır. Sayıları az da olsa, ateistler - Sovyet Rusya etkisiyle, Tibet Budistleri ve eski kökleriyle şamanistler de Kırgız toplumunda bulunmaktadır. Kırgız Türklerini Kırgız Türkçesine Kuranı Kerim, Rusça Kuranı Kerim mealinden çeviri yapılmıştır.

Kültür

Kırgız türkleri, yakın dönemde yerleşik hayata geçmiş bir toplumdur. Bayraklarındaki güneş benzeri şekil, bunun bir özetidir ve Kırgız otlaklarının ortasında, ocağın dumanının dışarı çıkmasını sağlayan boşlukla özdeşleşmektedir.

Kırgızlar asıl olarak dağlarda yaşayan ve buna bağlı olarak da dünyanın en iyi çadırını geliştirmiş Türk toplumudur. Ülkenin büyük bir kesimi dağlarla çevrilmiş olan Kırgızistan'da halen dağda göçebe hayatı yaşayan Kırgızlar vardır. Eski Türklerde olduğu gibi yazın yaylada, kışın ise kışlakta yaşanılmaktadır. Rusya'nın işgaline uğradığında ilk defa yerleşik düzene geçmiştir.

Toplum

Kırgızistan çok uluslu bir ülkedir. Ülkenin % 90'ı aşkını Türklerden oluşmaktadır. Türk topluluklarından % 70 oranında Kırgız Türkleri, % 15 oranında Özbek Türkleri oluşturur. Kırgızistan'daki Türk toplulukları olan Kırgız Türkleri, Özbek Türkleri, Ahıska Türkleri, Uygur Türkleri ve kazak türkleri Türk Birliği'nin kurulmasını büyük oranda istemesine rağmen ülkenin azınlığı olan Ruslar ve Türk olmayan başka uluslar Türk Birliği kurulmasını istememktedir. Kırgızistan'da ilk kez bir cumhurbaşkanı Türk Birliği'nin kurulmasından yana fikrini belirtmiştir. Kırgız Türkleri, Özbekistan ve Özbek Türklerinin hem Türk Birliği ve Orta Asya (ya da Türkistan) Birliği karşısında görülmeleri hem de kararsız davranışları sebebiyle ülkenin çok nüfuslu topluluğu Özbeklere soğuk bakmaktadır.

Uluslararası İlişkiler ve Siyaset

Orta Asya'da R1a Z2125, Z93* ve Z95* dağılımı
Bölge Ulus N (örnekleme) R-Z2125 R-Z93* R-Z95*
sayı frekans (%) sayı frekans (%) sayı frekans (%)
 Güney Sibirya Kırgızlar1049134.5%126.0%00.0%
 Güney Sibirya Altaylılar1700.0%1617.6%00.0%
 Güney Sibirya Hakaslar2400.0%2426.4%00.0%
 Güney Sibirya Özbekler30166.1%00.0%312.0%
 Güney Asya Paştunlar463914.8%11.1%00.0%
 Güney Asya Tacikler34166.1%33.3%00.0%
 Güney Sibirya Türkmenler1283.0%22.2%14.0%
Peter Underhill ve arkadaslari 2014.[7]

Kırgızistan ile Türkiye arasındaki ilişkiler Kırgızistan'ın bağımsızlığı ile iyi olmuştur. Kırgızistan'ın cumhurbaşkanı Almazbek Atambayev, Türkiye'yi çok seven ve Türkiye ile her alanda birlik kurmak isteyen bir lider olmuştur. Atambayev, TBMM'deki ve Azerbaycan Meclisindeki söylemleri ile gerek Türkiye ve gerekse Azerbaycan halkı gözünde çok sevilmiştir.

YAV KUSURA BAKMAYIN AMA "Atanbaev"in ne mal olduğunu herkes biliyor! Türkiye ziyareti sonrasında hemen Rusya ya geçti oradan Dörtyüz milyarlık anlaşma imzaladı. Siz daha hangi kafayı yaşıyorsunuz! Özbekler 15 Temmuz kimden yana olduğunu gösterdi kimse Özbekleri yargılamaya kalmasın Yıl 1996 ve Özbekistan'daki Türkiyenin ayıbını uluslararası arenaya taşımadık.. Biraz haddinizi bilin.

Genetik bulgular

Haplogrup R1a, Türk halkları içerisinde en fazla Kıpçak grubu halklarda (Kırgız ve Altaylılar) görülmektedir. Altaylılar ve Kırgızlarda çok yüksek oranda görülen R1a, doğuda Moğolistan’da %2 oranlarına düşmektedir. R1a, günümüzde Kırgızlar, Çuvaşlar, Altaylılar ve Özbeklerde en fazla görülen Y-DNA haplogruplarındandır. Bu haplogrup, Araplarda ve Kuzey Afrika’da da görülmektedir. Ancak R1a’nın önemli bir kısmının o bölgelere sonradan Memluk askerler yoluyla geldiği düşünülmektedir. Bu haplogrubun, Türk halklarında görülme oranları aşağıda yer almaktadır:

Kırgızlar %63.5 (Wells 2001), Afganistan Özbekleri %27 (Cristifaro 2013), Kazan Tatarları %20 (Trofimov 2007), Gagavuzlar %19 (Eupedia), İran Türkleri %19 (Grugni 2012), Uygurlar %16 (Shou 2010), Kazaklar %15 (FTDNA 2015), Çin Özbekleri %13 (Shou 2010), Türkmenler %7 (Wells 2001), Türkiye %7 (Cinnioğlu).

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

Kaynak

  1. ↑ National Statistical Committe of the Kyrgyz Republic : Population and Housing Census of the Kyrgyz Republic of 2009
  2. ↑ Etnic Atlas of Uzbekistan (2000 census)
  3. ↑ China.org.cn : The Kirgiz ethnic minority (by 2000 census)
  4. ↑ United Nations Office of the High Commissioner for Human Rights : Problems of etnic minorities in Tajikistan
  5. ↑ Kıldıoğlu, Mehmet (2006). IX-XVI. asırlarda Yenisey-İrtiş bölgesinde Kırgız-Kıpçak ilişkileri. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 30, sayfa: 133-166, Erzurum 2006
  6. ↑ Türklerin ve Tatarların Kökeni,M.Zekiyev
  7. ↑ Underhill et al. 2014 / Supplementary Tables 1-5 (xls 469K)
Tarihteki ve Günümüzdeki Türk halkları
This article is issued from Vikipedi - version of the 12/10/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.