Küçük ünlü uyumu

	İnce		Kalın
	Düz	Yuvarlak	Düz	Yuvarlak
Dar	i	ü	ı	u murat keklik
Geniş	e	ö	a	o

Küçük ünlü uyumu ya da düzlük-yuvarlaklık kuralı, Türkçedeki ses uyumlarından biri. Öztürkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir. Küçük ünlü uyumunun iki kuralı vardır.

a, e, ı, i > a, e, ı, i

Bir sözcüğün herhangi bir hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa bunu izleyen "ilk hecede" de düz ünlü bulunmalıdır:

• anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek vb.

o, ö, u, ü > a, e, u, ü

Bir sözcüğün herhangi bir hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen "ilk hecede" geniş düz (a, e) veya dar yuvarlak (u, ü) ünlü bulunmalıdır:

• boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta vb.

ÖNEMLİ: Küçük sesli uyumunda dikkat edilmesi gereken husus -ilk heceden başlayarak- her bir hecedeki ünlünün kendinden "sadece" bir sonraki ünlü ile karşılaştırılması gerektiğidir. Yani her ünlü ikilisi kendi içinde değerlendirilmelidir:

• buralardayım (2. kurala uyuyor: yuvarlak - geniş düz)
• buralardayım (1. kurala uyuyor: düz - düz)
• buralardayım (1. kurala uyuyor: düz - düz)
• buralardayım (1. kurala uyuyor: düz - düz)

Örneğin aşağıdaki sözcükte ilk sesli (o) ile son sesli (ı) arasında uyum olmamasına rağmen aradaki "a" nedeniyle sözcüğün tamamı küçük ünlü uyumuna uyar; zira o'dan sonra a ve a'dan sonra ı gelebilir:

• orası

Değişim geçirmeyen ekler

Türkçede bazı yapım ve çekim ekleri küçük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez. Bu eklerden -gil, -mtırak ve -ki ekleri bazen küçük ünlü uyumunu bozar:

• bununki, Gülsümgiller

Şimdiki zaman kipi eki -yor ise eklendiği "tüm" sözcüklerde küçük ünlü uyumunu bozar:

• okuyor, geliyor, izliyoruz, boyuyorlar

-ken, -leyin ve -daş ekleri ünlü değişimi geçirmemekle birlikte, eklendikleri "tüm" sözcüklerde küçük ünlü uyumuna uyar:

• boyarken, akşamleyin, gönüldaş

o ve ö

"O" ve "ö" harfleri sadece ilk hecede bulunabilir. Bu harflerin başka hecelerde bulunduğu tüm sözcükler küçük ünlü uyumunu ihlal eder:

• bidon, ozon, yürüyorum, baron, donör vs.

İstisnâlar

Küçük ünlü uyumuna aykırı birtakım Türkçe sözcükler de vardır:

• avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.

Türkçeye yabancı dillerden geçen pek çok sözcük küçük ünlü uyumuna uyar. Bununla birlikte, öztürkçe olmayan bu sözcüklerde bu kural aranmaz:

• daktilo, doktor, motor, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.

Büyük ve küçük ünlü uyumlarının birlikte değerlendirilmesi

Türkçede bir sözcüğün hem büyük hem de küçük sesli uyumuna uyması için herhangi bir ünlü harften sonra şu harflerden birinin gelmesi gerekir:

Büyük ünlü uyumu: a, ı, o, u > a, ı, o, u ve e, i, ö, ü > e, i, ö, ü
Küçük ünlü uyumu: a, e, ı, i > a, e, ı, i ve o, ö, u, ü > a, e, u, ü

Her iki uyumun bileşkesine uyan sözcükler:

a'dan sonra a veya ı > kayık, balık, kapı, odayı

e'den sonra e veya i > kedi, enik, köpeği, evde, eşi

ı'dan sonra a veya ı > ırak, bıçak, Ağrı'ya

i'den sonra e veya i > niyet, bilet, eziyet

o'dan sonra a veya u > oda, ozan, Bor'a

ö'den sonra e veya ü > özel, öykü, görüş, öneri

u'dan sonra a veya u > uzak, uzay, uzun, umut, umudu

ü'den sonra e veya ü > üşenmek, üşümek, üzüm, görücüye

Kaynakça