Ünlem

Başlığın diğer anlamları için Ünlem (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Ünlem; sevinç, üzüntü, kızgınlık, korku, şaşkınlık gibi duyguları belirten; doğa seslerini yansıtan veya bir kimseye seslenmek için kullanılan sözcük. Ünlemler tek başına kullanıldıklarında genelde bir anlam ifade etmez. Yazı dilinde ünlem cümlelerinin arkasından genellikle ünlem işareti (!) gelir.

Türkçede ünlemler başlıca üç grupta incelenir:^[1]

• İçe dönük ünlemler
• Dışa dönük ünlemler
• Doğadaki sesleri yansıtan ünlemler

İçe dönük ünlemler

Konuşmacı ve ya yazarın sevinç, üzüntü, kızgınlık, korku, heyecan, şaşkınlık gibi duygularını belirten ünlemlerdir:

• A, aman, bravo, ay, eyvah, hoppala, oh, ah, of, üf, vah vah, yo, ayol, hah, yuh, oha, yazık vb.

Dışa dönük ünlemler

İnsanın, kendi dışındaki kimselerle, hayvanlar ve nesnelerle olan iletişimini seslenme, gösterme, sorma, onaylama, cevap verme yollarıyla ortaya koyan ünlemlerdir:

• a, abe, bre, ey, haydi, hişt, hoşt, hop, hû, yahu, deha, elbet, evet, hayır, hı, oo, oh, peki, tabii vb.

Dışa dönük ünlemler kendi içlerinde seslenme ünlemleri, gösterme ünlemleri ve sorma ünlemleri gibi alt gruplara ayrılır.

Yansıma ünlemleri

Doğadaki canlı, cansız varlıkların seslerini taklit eden ünlemlerdir:

• cıvıl cıvıl, foşur foşur, çat, küt, güm, pat
• Hav hav, miyav, cik cik

Ünlem öbeği

Birden çok sözcükten oluşan kalıplaşmış ünlemlere ünlem öbeği denir:

• Hadi canım sen de!
• Hadi oradan!
• Yok artık!

Ünlem gibi kullanılan sözcükler

Ünlem, Türkçede isim, sıfat, zarf gibi sözcük türlerinden biridir. Bununla birlikte Türkçede pek çok sözcük -sözcük türü ünlem olmadığı hâlde- ünlem gibi kullanılabilir. Bunun için konuşma dilinde vurgu ve tonlama, yazı dilinde ünlem işareti kullanılır. Bu sözcüklerden bazıları şunlardır:

Kişi adları ve unvanları ünlem olarak kullanılabilir:

• Ahmet! Nurten Hanım! Müdür Bey!

Şaşkınlık, acıma, korku, kızgınlık gibi duyguları ifade eden bazı isim ve sıfatlar ünlem görevini üstlenir:

• Terbiyesiz adam!

Belirteçler de (zarflar) ünlem görevi üstlenebilir:

• Buraya gelin!
• Çabuk giyinin!

Fillerin ünlem olarak kullanıldığı durumlar da va durumdaki genelde emir kipindedirler. Örnek: Dikkat et,deprem oluyor!/Yangın var, bak!

Ünlem cümlesi

Ünlem cümlesi, içinde herhangi bir ünlem bulunan veya ünlem anlamı verecek şekilde tonlanan cümledir.

• Çiçeklere sakın dokunma!
• Hepiniz buraya gelin!

Diğer dillerde

İngilizce

İngilizcede en çok kullanılan ünlemler ugh, wow, ouch, scat, alas, ve eurekadır.

"Hello" (merhaba) ve "Goodbye" (güle güle) gibi selamlama kelimeleri de İngilizcede ünlem olarak kabul edilirler. "Excuse me!" (afedersiniz), "Sorry!" (özür dilerim-afedersiniz), "Cheers!" (şerefe) ve "Hurray!" (yaşa) kelimeleri de genelde ünlen kategorisinde değerlendirilmektedir. Bu kelimeler genelde sonuna ünlem işareti alırlar.

Bazı İngilizce uzmanı dilbilimciler "yes" (evet), "no" (hayır), "amen" (amin) ve "okay" (tamam) kelimelerini de tek başlarına kullanıldıklarında ünlem sınıfında değerlendirmektedirler.

İngilizcede deyimler ve cümleler de ünlem olabilir. Örnek: As I entered the room — Oh, my goodness! What I saw! — he was still standing there. (Odaya girdiğimde - Aman tanrım! Bir de ne göreyim!- hala orada duruyordu.)

• Ünlem işareti

1. "ünlem." Gramer Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Şubat 2015