Birleşik cümle
Birleşik cümle veya bileşik cümle, bir ana (temel) cümle ile onun anlamını tamamlayan bir veya daha fazla yardımcı cümleden (yan cümlecik) meydana gelen cümledir.[1] Birleşik cümlelerde ana yüklemin haricinde yargı veya eylem bildiren başka sözcükler de bulunur. Aşağıdaki örneklerde yardımcı cümleler eğik çizgi (/) ile ayrılmıştır ve bazı noktalama işaretleri anlatım kolaylığı açısından kullanılmamıştır:
- Gittin / sanıyordum.
- Otobüs zamanında gelmezse / geç kalacağız.
Ana cümlenin yükleminin bildirdiği yargıya temel yargı denir. Örneğin yukarıdaki örneklerde "sanıyordum" ve "geç kalacağız" yüklemleri temel yargıları bildirmektedir.
Çeşitleri
Şartlı
Şartlı bileşik cümlelerdeki yardımcı cümleler dilek-şart eki "-se" ile oluşturulur:
- Yarın hava güzel olursa / gezmeye gideceğiz.
- Dikkatle dinlersen / hemen anlarsın.
- Artık demir almak günü gelmişse zamandan /
- Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan (Sessiz Gemi, Yahya Kemal Beyatlı)
Şartlı bileşik cümleler Türkçenin aslî bileşik cümle çeşididir.[1] Dikkat edilirse Türkçede "Dizinde ağlasam." cümlesi gibi, dilek-şart kipinin basit bir cümlede yüklem olarak kullanıldığı cümleler oldukça sınırlı sayıdadır. Bu nedenle dilek-şart ekinin aslî görevi bileşik cümle oluşturmaktır.
ki'li
ki'li bileşik cümle, yardımcı cümlenin "ki" bağlacı ile oluşturulduğu cümlelerdir:
- Duydum ki / unutmuşsun gözlerimin rengini.
- Görüyorum ki / çalışmışsın.
- Şu çocuk / ki kendisi sınıf arkadaşım olur / bu semtin en iyi futbolcusudur. (bkz. parantez cümlesi)
Bazı kaynaklarda ki'li bileşik cümle hatalı olarak "ilgi bileşik cümlesi" olarak adlandırılır. ki bağlacı, ilgi zamiri -ki ile karıştırılmamalıdır.
İç içe
İç içe bileşik cümle, yardımcı cümlenin "tam bir cümle" olduğu bileşik cümle türüdür. Yardımcı cümle ana cümlenin öğelerinden birini meydana getirmekle birlikte kendine ait yüklemi bulunur:
- Güneş doğdu mu / kalkarım.
- İş bitiyor / sayılır.
- Gittin / sanıyordum.
- Buraya gel / dedi.[2]
Girişik
Girişik bileşik cümleler, yardımcı unsurun bir fiilimsi ile oluşturulduğu cümlelerdir:
- Beni soran adam / şu muydu? (sıfat-fiil)
- Havaların ısınması / tatilcileri sevindirdi. (isim-fiil)
- Döndüğünü duyunca / hemen geldim. (zarf-fiil)
Fiilimsiler, cümlede isim soylu sözcükler gibi kullanılan fiillerdir. Fiilimsiler ile oluşturulan cümleler bazı kaynaklarda bileşik cümle kabul edilmez.[3]
Kaynakça
- Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.
|