Ünsüz benzeşmesi

Bu maddenin veya maddenin bir bölümünün gelişebilmesi için konuda uzman kişilere gereksinim duyulmaktadır. Ayrıntılar için maddenin tartışma sayfasına lütfen bakınız. Konu hakkında uzman birini bulmaya yardımcı olarak ya da maddeye gerekli bilgileri ekleyerek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz.

Ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz uyumu,^[1] Türkçe dilbilgisindeki ses olaylarından biridir. Bu kurala göre herhangi bir kelimeye eklenen ve ünsüz harfle başlayan yapım ve çekim ekleri kendisinden önceki son harf sert ünsüz ise sert, yumuşak ünsüz ise yumuşak ünsüz harfle başlamak zorundadır:

• dolapta, aşçı, kitapçı vbg.

Türkçede ünsüzler (sessiz harfler) sert ve yumuşak olmak üzere iki gruba ayrılır. Sert ünsüzler ç, f, h, k, p, s, ş ve t'dir. Bu harf grubunu öğrencilerin ezberlemesini kolaylaştırmak için "f ı s t ı k ç ı ş a h a p" ifadesi üretilmiştir. Bu kelime grubundaki ünsüz harflerin tamamı serttir. Bunun dışında kalanlar ise yumuşak ünsüzlerdir.

Sert ünsüzler	ç, f, h, k, s, ş, t, p
Yumuşak ünsüzler	b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Kök içerisinde

Kök içerisindeki bir hece ünsüz harfle bitiyorsa ve kendinden sonraki hecenin ilk harfi de ünsüz ise, bu harfler ünsüz benzeşmesine uyarlar:

aptal, eksik, nispet, ispat, kispet, müspet, tespit, tespih, gövde, iğde, dalga, kuzgun vb. kelimeler

Eklerde

• Yumuşak ünsüzle biten kelimelere c, d, g ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde ekin bu ilk ünsüzü yumuşak olarak kalır:

kardeş, sürgün, yaygı, kuralcı, okulda, bilgin, kızgın, Aydın'da

Ünsüz sertleşmesi

Ayrıca bakınız: Ünsüz yumuşaması

Sert ünsüzle biten kelimeler c, d, g ünsüzleriyle başlayan bir ek aldığında, ekin bu ilk ünsüzü sertleşerek ç, t, k ünsüzlerinden birine dönüşür. Bu duruma ünsüz sertleşmesi denir:

dolapta, açtı, aşçı, baktım, çiçekten, kitapçı, dişçi, ocakta, bitkin, 15'te, Karabük'ten

İstisnalar

Bazı birleşik kelimelerin bu kurala uymadığı görülür:

• dikdörtgen, akciğer.

Bazı matematik terimlerinin bu kurala uymadığı görülür:

• üçgen, dörtgen, beşgen.

Birleşik yazılmayan kelimeler arasında ünsüz uyumu aranmaz. "de" bağlacı, başlı başına ayrı bir kelime olduğu için sert ünsüzlerle biten kelimelerden sonra gelse ve bazen sert telaffuz edilse bile yazımda sertleşme kuralına uymaz. Bu kural "de" bağlacını "-de" bulunma hâl ekinden ayıran en önemli özelliklerden biridir.

• Gitsek de olur, gitmesek de.
• Dünkü su baskınında dolap da zarar görmüş. (bağlaç)
• Dolaptaki kıyafetleri bavula yerleştirdim. (hâl eki)

Kaynakça

1. Ünsüz benzeşmesi (uyumu) Turkceciler.com. Erişim: 23 Ocak 2012.