Hakasya

Hakasya Cumhuriyeti

Bayrak Arma
Milli Marş: Hakasya Cumhuriyeti Millî Marşı
Konum
Hakasya
Yönetim
Ülke:  Rusya
Federal Bölge: Sibirya Federal Bölgesi
Ekonomik Bölge: Sibirya Ekonomik Bölgesi
Başkent: Abakan
Cumhurbaşkanı: Viktor Mikhaylovich Zimin
Genel bilgiler
Yüzölçüm:  61.900 km² (23.900 sq mi)
Nüfus: 532.403 (01/2010)
 - Yoğunluk: 9 /km² (22 /sq mi)
Diğer bilgiler
Dili: Hakasça, Rusça
Kuruluş tarihi: 1993
Kodu: 90

Hakasya Cumhuriyeti (Hakasça: Хакасия Республиказы; Khakasiya Respublikazı. Rusça: Pеспублика Хакасия) veya Hakasya. Sibirya'da Rusya Federasyonu'na bağlı bir Türk cumhuriyeti. Orta Sibirya'nın güneyinde yer alır. Güney ve doğusunda Tuva Cumhuriyeti, batısında Altay Cumhuriyeti ve Şorya, kuzeydoğusunda Kızılyar yeri veya Rusça adıyla Krasnoyarsk oblastı (Hakasça. Хызыл Чар Чир / Hızıl Çar çir) ile çevrilidir. Yüzölçümü 61 900 km². Baş şehri - Abakan şehridir. Hakasya'nın 8 aymağı var.

Tarihçe

Günümüz Hakasya toprakları 6. yüzyılda Yenisey Kırgızları' nın egemenliği altında bulunmaktaydı. 13. yüzyılda, Moğol akınlarının ardından Kırgız halkının çoğunluğu Orta Asya'ya güneybatısına göç ederek günümüz Kırgızistan' a yerleşti. Hakaslar kendilerini Sibirya'da kalan bu Kırgızların torunları olarak görmektedir. Hakasya toprakları Çar Petro döneminde Rusya İmparatorluğu' na katıldı. Bu birleşme 1729 yılında Rusya ve Çin arasındaki anlaşma ile teyit edildi. Sibirya' daki diğer bölgelere benzer olarak Hakasya topraklarına da Rusya' nın batı bölgelerinden hüküm giymiş suçluların tutulduğu kaleler yapılmış olup, serbest kalan mahkumların çoğu Hakasya topraklarında kaldı. Yerli Hakas halkının çoğu Rus Ortodoks dinine geçirilmiş ve yavaş yavaş göçebe yaşamı terketmiştir. 1917 Rus Devrimi zamanında nüfusun yarısını Ruslar oluşturmaktaydı. 1930 yılında Sovyet Rusya tarafından günümüz Hakas Cumhuriyeti topraklarıyla aynı olan "Hakas Özerk Oblastı" kuruldu. 1920-1930 yılları arasında bölgeye tahminen çeyrek milyon Rus yerleştirildi. II. Dünya Savaşı sırasında 10.000 civarında Volga Almanı bölgeye zorunlu göç ettirildi. Gerçekleştirilen bu yerleştirme politikası sonucunda 1959 nüfus sayımına göre, Hakaslar' ın nüfusu toplam nüfus içerisinde % 10 oranına kadar düşmüştür. 1991 yılına kadar Krasnoyarsk Krayı' na bağlı kaldıktan sonra, 1992 yılında Hakasya Cumhuriyeti oldu.

Hakasların iki bin yılı aşan tarihleri onların bir Kırgız grubu olduğunu göstermektedir. Tanrı Dağı Kırgızlarının dünyaca ünlü büyük destanları Manas da bu tarihi olaydan bahsetmektedir. Manas Destanı'nın anlattığına göre Tanrı Dağı Kırgızları Yenisey bölgesinden bugünkü vatanlarına Manas Han önderliğinde göç etmişlerdir. 9. yüzyıl Çin kaynakları Kırgızlardan "Heges" veya "KieKiaSe" adıyla bahsetmektedir. Sonraki yıllarda Tanrı Dağı Kırgız boylarının Müslümanlaşma ve yaşanılan bölgeler arasındaki mesafenin uzak olması nedeniyle Yenisey Kırgızlarının ayrı bir kimlik benimsemesini ve Hakas adını kabullenmeleri sonucunu doğurmuştur.

Coğrafi yapı

Hakasya'nın fiziki relyeflik haritası

Yüzölçümü 61.900 km² dir.

Yenisey Irmağının yukarı kesimindeki geniş Minusinsk Havzasının batı yarısında yer alır. Yenisey Irmağının kollarından, Abakan Irmağı bölgenin ortasından geçer. Irmak vadisinin güneyinde, Karagoş Dağında 2.930 m'ye kadar yükselen Batı Sayan Dağları bulunur. Kuzeyindeki Akaban ile Kuznetsk Alatau Dağlarının en yüksek noktasıyla 2.178 m yüksekliğindeki Verhni Zub'dur. Kapalı havuzda kurak ve sert bir kara iklimi egemendir. Bu nedenle alçak kesimler bozkırlar ve ormanlık alanlarla kaplıdır. Ama 1954'ten sonra özelliklede bakir ve boş toprakların çoğu tarıma açılmıştır. Dağlar çam, köknar ve ladin ormanlarıyla kaplıdır. Yenisey Irmağı, Hakasya Cumhuriyetinin en uzun akarsuyudur. Çulım, Tom ve Abakan Nehri|Abakan]] diğer önemli nehirlerdir. Cumhuriyet topraklarında üçyüzün üzerinde tuzlu ve tatlı su içeren göller bulunmaktadır. Doğal kaynaklar olarak; demir, altın, gümüş, kömür, petrol ve doğal gaz bulunmaktadır. Rusya' daki en büyük molibden yatakları bölgede bulunmaktadır.

Dağlar

  • Çonhır dağ
  • Hara hus dağ ya da Hara-Tas dağ (Karatoş dağı)
  • (Verhniy Zub dağı)
  • (Bobrovaya dağı)

Akarsular

  • Son : Akarsu ağzı : Şiraköl
  • Tuyim: Akarsu ağzı : Pöleköl
  • Çulım > Ah üüs ayrıca Hara üüs
  • Coy
  • Soloneçnıy
  • Çeremuşk
  • Uluğ Soyotka
  • Uy
  • Uluğ Karak
  • Kiçig Karak
  • Ha-alı
  • Ağban
  • Anı (akarsu)
  • Çabaş
  • Tastıp
  • Töö
  • Ashıs
  • Öök Hamıstığ
  • Uybat

Zaman Dilimi

Hakasya Krasnoyarsk zaman dilimindedir (KRAT/KRAST). UTC'e göre saat farkı +0700 (KRAT)/+0800 (KRAST).

İdari bölümler

Bu alt başlığın ana maddesi: Hakasya İdari Yapılanması

Önemli Şehirler

Aymaklar (ilçeler)

6 Ekim 2003 tarihli No: 131-FZ «Rusya Federasyonu yerel özyönetimin genel ilkeleri» kanununa göre Hakasya'da:

Yeni belediyelik 8 şehir yerleşimi ve 77 kır yerleşimi bulunmaktadır.

Şehir okruğu

№ bayrak arma şehir okruğu yüzölçüm,
km².
I Abaza şehir okruğu
II Ağban şehir okruğu (Abakan)

(Hakasça: Ағбан)

 112,38
III Sayanogorsk şehir okruğu 115,3
IV Sorığ şehir okruğu (Sorsk)

(Hakasça: Сорығ)

 1 200
V Haratas şehir okruğu (Çernogorsk)

(Hakasça: Харатас)

 117,8

Belediyelik ilçeleri

№ bayrak arma belediye ilçesi Yönetim
merkezi		 yüzölçüm,
km2
1 Altay aymağı

(Hakasça: Алтай аймағы)

 Ak Yar köyü 1 736
2 Ashıs aymağı

(Hakasça : Асхыс аймағы)

 Askiz köyü 7 536
3 Pii aymağı (Bey bölgesi)

(Hakasça : Пии аймағы)

 Bey köyü 4 536
4 Bograd aymağı

(Hakasça : Боград аймағы)

 Bograd köyü 6 660
5 Orconikidze aymağı

(Hakasça : Орджоникидзе аймағы)

 Kopyovo yerleşimi 6 610
6 Taştıp aymağı

(Hakasça : Таштып аймағы)

 Taştıp köyü 20 290
7 Ağban piltiri aymağı (Ust-Abakan ilçesi)

(Hakasça : Ағбан пилтірі аймағы)

 Ağban piltiri 8 880
8 Şira aymağı

(Hakasça : Шира аймағы)

 Şira köyü 6 880
Hakasya Cumhuriyeti idari bölgeler haritası

Nüfus

Cumhuriyete adını veren Hakaslar eskiden göçebe olan Sibiryalı bir Türk halkıdır. Ancak günümüzde Cumhuriyet nüfusunun büyük çoğunluğunu Ruslar oluşturmaktadır. 2010 yılı verilerine göre Hakas Cumhuriyetinin nüfusu 532 403 kişidir. Nüfusun %67,3 kadarı şehirlerde yaşamaktadır. 2010 yılı nüfus verilerine göre nüfusun; %81,7' sini Ruslar, %12,1' sini Hakaslar, %1,1' ini Almanlar, %1' ini Ukraynalılar, %0,6' sını Tatarlar, %0,2' sini Şorlar ve %3,3' ünü diğer etnik unsurlar oluşturmaktadır. Yıllara göre Hakasya Cumhuriyetinde yaşayanların etnik dağılımı;

Etnik
grup		 1926 Nüfus sayımı 1939 Nüfus sayımı 1959 Nüfus sayımı 1970 Nüfus sayımı 1979 Nüfus sayımı 1989 Nüfus sayımı 2002 Nüfus sayımı 2010 Nüfus sayımı1
Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %
Hakaslar 44,219 49.8% 45,799 16.8% 48,512 11.8% 54,750 12.3% 57,281 11.5% 62,859 11.1% 65,421 12.0% 63,643 12.1%
Ruslar 41,390 46.6% 205,254 75.3% 314,455 76.5% 349,362 78.4% 395,953 79.4% 450,430 79.5% 438,395 80.3% 427,647 81.7%
Almanlar 46 0.1% 333 0.1% 10,512 2.6% 10,547 2.4% 11,130 2.2% 11,250 2.0% 9,161 1.7% 5,976 1.1%
Ukraynalılar 836 0.9% 7,788 2.9% 14,630 3.6% 9,480 2.1% 10,398 2.1% 13,223 2.3% 8,360 1.5% 5,039 1.0%
Diğer 2,381 2.7% 13,556 5.0% 22,938 5.6% 21,685 4.9% 23,622 4.7% 29,099 5.4% 24,735 4.5% 21,409 4.1%
1 8,689 kişinin etnik grubu belirlenememiştir. Bu kişilerin etnik grubunun ana tabloyla aynı oranda olduğu öngörülmektedir.[1]
Nüfusu 5 bini artan yerleşimler
1 Ocak 2009 verilerine göre
Abakan Şablon:Рост163,4 Ak Yar 9,1 (2003)
Çernogorsk Şablon:Рост74,9 Черёмушки Şablon:Padeniye9,0
Sayana-gorsk Şablon:Padeniye48,6 Askiz 7,0 (2003)
Abaza Şablon:Padeniye17,0 Taştıp 6,5 (2003)
Ust-Abakan Şablon:Rost15,7 Mayna Şablon:Рост6,0
Sorsk Şablon:Рост13,1 Бея 5,4 (2003)
Şira Şablon:Падение9,1 Veltirskoye 5,2 (2003)

İdari Yapı

İdari merkezi başkent Abakan'dır. Güney Doğu Sibirya'da bulunan bu bölge, Rusya'nın Krasnoyarks eyaletine bağlıdır. Rusya'nın oluşumunda ve 18. yüzyılda Rusya'ya katılmış, 1930'da Muhtar Bölge olarak yer almıştır.

Rusya Federasyonu içinde Hakasya Cumhuriyeti haritası

Ekonomik Yapısı

Hakas Muhtar Bölgesi, ekonomik kaynaklardan kömür, demir, altın, mermer vs. sanayi bakımından zengindir. Ayrıca kereste işletme sanayi gelişmiştir. Ekonomi tarım ve hayvancılığa (özellikle küçükbaş) dayanmaktadır. Bitki üretimi de yeterli düzeydedir.

Koyun ve keçi besiciliği hala önemli bir ekonomik etkinliktir. Alçak kesimlerde gerçekleştirilen sulama projeleri otlaklarda beslenen hayvan sayısını, ekili arazilerin yüzölçümünü ve başta buğday, yulaf, darı ve patates olmak üzere tarımsal üretimi artırmıştır. Rusların bölgeye yerleşmesinde etkili olan bakır madenciliği 18. yy'dan beri önemini korumaktadır. Abaza ve Teya'da zengin demir cevherleri. yukarı Çulım'da altın, Çemogorsk'ta kömür, Aksiz'de barit çıkartılmaktadır. Bölgede ayrıca bakır, tungsten yatakları da vardır. Ormanlar önemli bir kereste kaynağıdır.

Enerji

1980'lerin başında Yenisey Irmağı üzerindeki Sayanagorsk'ta yapılan 6.400 megavat kapasiteli hidroelektrik santralından Minusinsk Havzasındaki sanayi için gerekli enerjinin sağlanması planlanmış ve elektrik enerjisi gereksinimini karşılamaktadır.

Eğitim ve Kültür

Hakasya'da 269 ortaokulda (91 bin öğrenci), 7 Anaokulunda (770 öğrenci), 1 üniversitede (6500 öğrenci) bulunmaktadır. Eğitim sistemi devletin mülkiyetindedir. Burada yılda 15.000 kitap, 1 dergi (2200 tiraj), 1 gazete bulunmaktadır. 250 kütüphane, 1 müze, 1 tiyatro, 280 kulüp vardır.

Gelenekleri

Hakaslar örf ve adet bakımından Altay Türklerine benzerler. Erkek elbiseleri Ruslarınki gibidir. Kadınlarınki daha farklıdır. Saçlarına süs esyaları takarlar. Genç kızların yörüklerdeki gibi 15-20 örgülü belikleri vardır. Evlenmelerde kız beğenme, kız isteme, düğün ve düğün ziyaretleri merasimleri vardır.

Kalın (gelin) kaçırma ve karşılığında kız tarafına "kalın ödeme" adeti vardır. Evli kadınların kocalarını terketmesi halinde "kalın" erkek tarafına geri ödenir. Doğan çocuklara eski adetlere göre ad verilir. Çocuklar altı aylık olduğunda resmi olarak hristiyan gözüktükleri için vaftiz edilirler ve bir hristiyan adı alırlar; ancak bu ad günlük yaşamda kullanılmaz. Şaman dininin kurallarına göre hareket ederler.

Tahta sandıklara kotydukları ölülerine elbise giydirip atının eğeri ile birlikte kurganlara gömerler. Gömülmeden sonraki üç, yirmi, kırk ve yüzüncü günlerde çeşitli törenler yapılır ve yemek verilir. Kırkıncı gün töreninde ölenin atı kesilir, eti yenir; atın başı bir mızrak ucunda mezarın başına dikilir.

Dil

Hakasça, Uygurcaya yakındır. Bugün bir yazı diline sahip olan Hakasların dil ve edebiyat enstitüleri mevcuttur. Hakaslar Çarlık döneminde zorla kabul ettirilen Kiril alfabesini Sovyet Devriminden sonra bırakıp Latin alfabesine geçmişler, ama 1939'dan sonra yeniden Rus alfabesini kullanmak zorunda kalmışlardır. Moğolca ve Çince öğelerin de rastlandığı Hakasça'nın sözcük dağarcığı daha çok ortak Türkçenin sözcüklerinden oluşur. Belli başlı ses değişimlerine örnek olarak b->p- (bar "var" / par, biz / pis). d/z (adak "ayak" / azah), y/c (yahşi "güzel" / cahsı, yıl / çıl), z/s (yüz / çüs) gösterilebilir. Hakaslar zengin bir halk edebiyatı geleneğine sahiptirler. Türkolog W. Radloff'un Hakas lehçesi edebiyatı ve etnografyasıyla ilgili geniç çalışmaları vardır.

Hakasya Alfabesi


A (A), Б (B) ,Ӌ (c), Ч (Ç), Д (D), Э (E) , Е (E; kelime başlarında ise YE olarak okunur) , Ф (F) , Г (G) ,Ғ (Ğ)Х (H) , Ы (ı) , И (İy), İ (i), Ж (J) К (K), Л (L), М (M), Н (N); Нь( ñ Damaktan N harfi Türk Ortak Latin Alfabesi’nde “ñ” olarak belirlenmiştir) , O (O), Ö (Ö) , П (P), Р (R), С (S), Ш (Ş), Т (T), У (U), ÿ (Ü), В (V), Й (Y), З (Z), Ë (yo), Ц (ts), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya), Ъ (kesme işareti), Ь (inceltme işareti)

Hakas Alfabesi:

Hakas Alfabesi
Büyük Küçük		 Türkiye Alfabesi
karşılığı		 ÖNERİLEN Hakas Alfabesi
Büyük Küçük		 Türkiye Alfabesi
karşılığı		 ÖNERİLEN
А а A A П п P P
Б б B B Р р R R
В в V V С с S S
Г г G G Т т T T
Ғ ғ G ğ İ i İ İ
Д д D D У у U U
Е е E E Ÿ ÿ Ü Ü
Ё ё YO kaldırılmalı Ф ф F F
Ж ж J J Х х H H
З з Z Z Ц ц TS kaldırılmalı
И и İ İ Ч ч Ç Ý
Й й Y Y Ш ш Ş Ş
К к K K Щ щ ŞÇ kaldırılmalı
Л л L L Ӌ ӌ C C
М м M M Ы ы I I
Н н N N Ь ь inceltme işareti '
Нь нь n ñ Э э E E
О о O O Ю ю YU kaldırılmalı
Ö ö Ö Ö Я я YA kaldırılmalı

1929 yılına kadar — Latin Alfabesi:

A a B в C c Ç ç D d Ә ә F f G g
Ƣ ƣ I i Į į J j K k L l M m N n
N̡ n̡ O o Ө ө P p R r S s Ş ş T t
U u V v X x Y y Z z Ƶ ƶ Ь ь

с 1939 — Rus Alfabesi:

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е Ё ё
Ж ж З з И и Й й I i К к Л л М м
Н н Ң ң О о Ö ö П п Р р С с Т т
У у Ӱ ӱ Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ӌ ӌ Ш ш
Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

thumb|250px|Хакасский алфавит из букваря 1934 года Таблица соответствия букв хакасских алфавитов

Kiril
1924-1929 		Latin Kiril
1939-1947 		Kiril
1947-1953 		Kiril
с 1953
Аa Аa Aa Аa Аа
Бб Bв Бб Бб Бб
Вв Vv Вв Вв Вв
Гг Gg Гг Гг Гг
h (c 1927) Ƣƣ ғ Ғғ
Дд Dd Дд Дд Дд
Ее Ее Ее Ее
Ёё
Жж Ƶƶ Жж Жж Жж
Зз Zz Зз Зз Зз
Ии Ii Ии Ии Ии
Ii (с 1927) Įį Ii Ii Ii
Йй Jj Йй Йй Йй
Кк Kk Кк Кк Кк
Лл Ll Лл Лл Лл
Мм Mm Мм Мм Мм
Нн Nn Нн Нн Нн
Ҥҥ N̡n̡ нъ нъ ң (с 1962)
Оо Оо Оо Oo Oo
Ӧӧ Ɵɵ Ӧӧ Ӧӧ Ӧӧ
Пп Pp Пп Пп Пп
Рр Rr Рр Рр Рр
Сс Ss Сс Сс Сс
Тт Tt Тт Тт Тт
Уу Uu Уу Уу Уу
Ӱӱ Yy Ӱӱ Ӱӱ Ӱӱ
Фф Ff Фф Фф Фф
Хх Хх Хх Хх Хх
Цц Цц Цц Цц
Чч Cc Чч Чч Чч
Jj ç Ӌӌ Ӌӌ
Шш Şş Шш Шш Шш
Щщ Щщ Щщ Щщ
ъ ъъ
Ыы Ƅƅ Ыы Ыы Ыы
ь ‘ ь ьь

ı|-

 Ээ Әә Ээ ЭэЭэ
Юю Юю ЮюЮю
Яя Яя ЯяЯя

Hakasya'dan görünümler

Kaynak

Wikimedia Incubator'de Hakasça Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.

http://www.pdx.edu/turkish_studies_center/books

Rusya'nın en üst düzey idari birimleri
Rusya'nın federal yapılanması
Cumhuriyetler
Kraylar
Oblastlar
Amur · Arhangelsk · Astrahan · Belgorod · Bryansk · Çelyabinsk · İrkutsk · İvanovo · Kaliningrad · Kaluga · Kemerovo · Kirov · Kostroma · Kurgan · Kursk · Leningrad · Lipetsk · Magadan · Moskova · Murmansk · Nijniy Novgorod · Novgorod · Novosibirsk · Omsk · Orenburg · Oryol · Penza · Pskov · Rostov · Ryazan · Sahalin · Samara · Saratov · Smolensk · Sverdlovsk · Tambov · Tomsk · Tula · Tver · Tümen · Ulyanovsk · Vladimir · Volgograd · Vologda · Voronej · Yaroslavl
Federe kentler
Özerk oblast
Özerk okrug
1Tümen Oblastı'na bağlıdır. 2Arhangelsk Oblastı'na bağlıdır.

Federal bölgeler: Merkez · Güney · Kuzeybatı · Uzak Doğu · Sibirya · Ural · Volga · Kuzey Kafkasya

  1. ↑ Перепись-2010: русских становится больше. Perepis-2010.ru (2011-12-19). Retrieved on 2013-08-20.
This article is issued from Vikipedi - version of the 8/19/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.