Bjeduğlar
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
| Diller | |
| Bjeduğca, Batı Çerkesçesi, Rusça, Türkçe | |
| Din | |
| Sünni İslam | |
| İlgili etnik gruplar | |
| Batı Çerkesleri, Çerkesler |
Bjeduğlar (Çerkesçe: Бжъэдыгъухэр, Rusça: Бжедуги, Бзедухи, Бжедуховцы), Rusya Federasyonu'na bağlı Adıge Cumhuriyeti'nde yaşayan Batı Çerkeslerinden bir Çerkes boyu.[1] Kafkasya'da nüfusları fazla iken, diasporada az sayıda bulunurlar.[2] Adige bayrağında yer alan ve 12 Çerkes kabilesini temsil eden yıldızlardan biri de Bjeduğları ifade eder.
1830 yıllara kadar Kuban Irmağı'nın kuzeyinde bugünkü Krasnodar şehri civarında yaşıyorlardı. Çerkes kabilelerinden biri olan Bjeduğlar, artan Rus ve Kazak baskıları sonucu Kuban Irmağı'nın güneyine, diğer Çerkes kabilelerinin yanına yerleşmek zorunda kalmışlardır. Genelde tarım ve madencilikle uğraşan Bjedugların en ünlü liderleri Prens Pshiuk'tur. Rus-Çerkes savaşları sırasında yaşadıkları bölgelerin düz arazi olması dezavantajı sebebiyle Ruslarla kısmi barış yapmışlardır. Ancak yaptıkları bu barışa rağmen devam eden savaşta diğer Çerkes kabilelerine yiyecek ve savaşçı desteğinde bulunmuşlardır.
Bjeduğ adının kökeni
Biliminsanı N.G. Volkova’nın yazdığına göre, yazılı kaynaklarda Bjeduğ ulusal adı ile ilk kez XVII. yüzyılda karşılaşılıyor. Osmanı/ Türk gezgini Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi'nde (XVII. yüzyıl), Volkova’yı doğrulayacak biçimde, şimdiki Tığemıps (-Rusça- Dagomıs, Soçi’ye 10 km-) dolaylarında “Bjeduğların” yaşadıkları yazılıdır.
“Bjeduğ” etnik adı konusunda çok sayıda değişik yorum var, ancak bilimsel bir görüş birliği sağlanmış değil. Söz gelişi P. S. Palas, “Bjeduğ” sözcüğünü savaşçıların taşıdıkları silâhlara (скипетроносцы) bağlıyor. N. Kamenev, Bjeduğ’u Bje (Bĵe/ бжъэ/ boynuz) ve dığu/ tığu/ hırsız, yani boynuz hırsızı sözcüklerine dayandırıyor, “Bjeduğ” sözcüğünü “рогокрадцы” (boynuz hırsızı) olarak çeviriyor. P. Korolenko da, “Beduğ’u” pşeduxi (пшедухи) diye yazma konusunda Kamenev’den yararlanmış olmalı. Korolenko’ya göre, Bjeduğ sözcüğü iki köke ayrılıyor: pşe/ пше (pşı/ князь/ bey/ prens) ve duh/ дух (hırsız), birlikte anlamı da “pşıtığuaqu/ пщытыгъуак1у” (hırsız bey/ князь-вор) oluyor. İ. Kalmıkov da “Bjeduğ”u iki sözcükten oluşma bir birleşik sözcük olarak görüyor, Bĵe (arı) ve dığu, ikisi birlikte Bĵetığu (arı çalma/ пчелокрад) gibi bir görüşü öne sürüyor. V. Hacemıko’ya göre, “Bjeduğ” sözcüğü Türkçe kökenli beş (5/ пять) ve dağ/ duğ (dağ/ гора) sözcüklerinin birleşmesiyle oluşmuş olup, beşdağ (пятигорцы) anlamına gelir . Avĺe Pşımafe ise, Bjeduğ’un üç sözcükten oluştuğunu belirtiyor: bĵe (бза, xeŝay/ хэшъай/ şimşir), d(ı)/ д(ы) (bağlaç) ve ğ(u)/ гъ(у) ‘yu da bir sonek, bir bağlaç sayıyor (karşılaştırınız: “ŝeve-ğu /шъэо-гъу/ erkek arkadaş, çocukluk arkadaşı, yaşıt”).
Prof. Dr. Ğış Nuh'a göre bütün bu yaklaşımlar içinde en çok tutarlı sayılanı N. Kamanev’in yorumudur. Ama o yorumun da bilimsel bir temeli, yanı yoktur, doğru değildir. Çünkü Bjeduğ’un ilk bölümü olan Bĵe/бжъэ (boynuz, boynuzdan kadeh; Rusça- «рог»), ĥoĥu/ хъохъу (boynuzdan kadehi kaldırıp konuşma), eskiden “bze” (dil)ve “psaĺe / псалъэ” (konuşma) gibi anlamlar içeriyordu, ama etnik adın içindeki dığu/ дыгъу soneki şimdiki K’ah’e/ Qaxe Adığecesinde (кIэхэ адыгабзэ/ Adığey dili) kullanılmıyor. Dığu sözcüğü, tığon (hırsızlık/ воровать) anlamında Kabardey Adığecesinde bulunuyor (Ыпшъэрэ адыгабзэу къэбэртэябзэм хэт). Bjeduğ sözcüğündeki – dığu kök sözcüğü K’ah’e Adığecesinde tığon (çalmak/ воровать) anlamında kullanılıyor olsaydı, o sözcüğün biçimi farklı olurdu. – Dığon yerine tığon denecekti, Kabardeycedeki d/ д söyleyişinin K‘ah’e Adığecesinde t olması gerekirdi, ama olmamış, dil kuralı bozulmuş oluyor. Ancak dil yanlışlık yapmaz, kuralı bozmaz. Böyle olduğunda dığu/ dığon sözcüğünün tığon anlamına geldiğini anlarız. Bundan çıkacak olan anlam, sözcüğe (dığu sözcüğüne) ilişkin olarak söylenen şeylerin hepsinin doğru olamayacağını, dil kurallarına uzak düşeceğini anlarız.
Prof. Dr. Ğış Nuh'un görüşü, bĵedığu/ бжъэдыгъу (Bjeduğ) etnik adı Vıbıhça bĵedağe/ бжъэдагъэ kaynaklıdır, verilmiş olan anlam da “bzaḉe/ бзакIэ” – “yeni dil/ новый язык”, “bze pseĺaḉ/ бзэ псэлъакI” – “yeni konuşma dili/ новая речь” dir. Vıbıhlar Bjeduğ toplumu ile daha geç bir tarihte tanışmış olmalılar. Vıbıhlar Adığeceyi iyi biliyorlardı, Adığeceyi daha fazla kullanır olmuşlardı. Kendi bildikleri ve alışkın oldukları Adığe konuşma dilinden biraz farklı olduğu için Bjeduğ konuşma biçimini “bzaḉe/ бзакIэ” – “yeni dil/ новый язык” olarak karşılamış olmalılar.[3]
| Бжъэдыгъу-Bjeduğ | Kiril | Latin | Türkçe |
|---|---|---|---|
| Ubıhça | бжъэ-дагъэ | bĵe-dağe | dil-iyi (dil-yeni) |
| Çerkesçe | бжъэ-дэгъуы | bĵe-değuı | dil-iyi (dil-yeni) |
| Çerkesçe | бзэ-кIэ | bze-ḉe | dil-yeni |
| Çerkesçe | бзэ-псэлъакI | bze-pseĺaḉ | yeni konuşma dili |
Bjeduğ arması
Bjeduğlu Tl'ap El Hacı Mustafa Mahir Efendi'nin kaleme aldığı Seyahatname"sinde, Kafkasya'da kullanıldığını saptadığı bazı "Hanlık ve Aile Damgaları" açıklanmaktadır.[4]
Araştırmacı söz konusu tanımlama kalıbını, 002 No'lu damga için de benzer şekilde kullanmaktadır. 002 No'lu damga açıklanırken, özellikle herhangi bir prens, aile veya soyun ismi belirtilmeden doğrudan Çerkes ve Bjeduğ Hanları'na işaret edilmekte ve ayrıca "alışılmış" ifadesi ile bu damganın yaygın olarak bilindiği vurgusu yapılmaktadır.
Dolayısıyla, bu damganın bir prensi, aileyi, soyu değil, bir topluluğa ilişkin otoriteyi temsil ettiği değerlendirilmektedir.
"Heraldik (Heraldic) Simgeler" ve bu bağlamda "Armalar" (Çipka/Tamga), çoğunlukla doğa, efsanevi varlıklar, özel olay ve olguların sembolize edilmesinden hareketle oluşurlar.
Bu simgeler aslında çok derin, karmaşık ve gizemli anlamları içermekte olup, oluşumları da bir o kadar karmaşık süreçlere dayanmaktadır.
Bu simgeler, ilk insanların mağara duvarları ve kayalara resmettikleri motifler (Stoneart) ile de ilişkilidir. İlk insanların mağara duvarlarına, kayalara doğayı ve evreni resmettikleri çok sayıda bulgular saptanmış ve bu motifler petroglyphi ve pictographi uzmanlarınca yorumlanmıştır.
Eski uygarlıklar Güneşi, kartal, ejderha, aslan gibi güçlü varlıklar ile özdeşleştirmiş ve sembolize etmişlerdir.
Çerkesler için güneşin anlamı çok güçlüdür. Adığe (Çerkes kelimesinin etnonimi) ismi ve Adığe yaradılış efsanelerinde, asıl kaynak ve orijin güneştir. Tüm kuzey kabilelerinin inanç ve efsanelerinde güneş kaynaklı yapılar mevcuttur.
Ancak özellikle Bjeduğlar, güneşi yaradılış (oluşum) süreçleri ile efsanleştirmişlerdir. Bjeduğların "Samgur (Samgurom) Efsanesi", diğer kültürlerin "Simurg Efsanesi"nde yanarak küllerinden yeniden doğan güçlü varlık aslında ne gerçek bir "Kartal"dır ne de başka bir canlıdır; O, sürekli doğan batan her şeyin başlangıcı yaşamın kaynağı olan güneştir.
Tarihi toprakları
Tarihbilimciler 1469 yıllından başlayarak 1515 yılına kadar Bjeduğların bu dört dalının yerlerinden ayrıldığını belirtiyorlar.
Eski Çerkes söylencelerinde anlatıldığına göre, diğer Çerkes boyları Kuzey Kafkasyaya yerleşmeye başladıkları dönemlerde, asırlardan beri Bzıp nehri ile Tuapse nehirleri arasında karadeniz sahilinde oturuyorlardı. Uzun yüzyıllar boyunca bu topraklarda yaşarken çoğaldılar güçlü bir boy oldular, sayıları 60 bine ulaşıyordu. Söylencelerde anlatıldığına göre Bjeduğları ellerinde tutan dört kardeşten türeyen dört beylik Khımış (Çerkesçe: Хъымыщ), Çeçan (Çerkesçe: Чэчан), Beğerseqo (Çerkesçe: Бэгъэрсэкъо) ve Basteqo'lar (Çerkesçe: Бастэкъо) çeşitli sebeplerden ve toprakların yeterli gelmemesinden dolayı aralarında çıkan anlaşmazlıklar ve diğer sebeplerden dolayı dağılmaya başladılar.
Beğerseqo beyi kendisine tabi olanları Kafkas dağlarının Kuzey batısına götürerek Tsetse nehri kıyısına yerleşti fakat burada uzun süre kalmadan Thaç'ağ ormanı taraflarına gittiler. Bjeduğların bu dalının daha sonra Mehoş olarak anılmaya başladığı Çerkes tarihinde yer aldı.
Basteko beyine tabi olanlar ise Kafkas dağlarının Kuzey batı yamaçlarına giderek karadeniz sahiline Natıhuaylerin yakınlarına Çopsın nehri vadisine yerleştiler. Oturdukları bu nehir vadisinden dolayı Bjeduğların bu dalına Çopsın denilmeye başlandı. Çopsınlar Bjeduğ adını muhafaza etmediler, üzerinden ne kadar zaman geçtikten sonra olduğu bilinmemekle birlikte o tarihlerde sayıları 200 000'e ulaşmış olan büyük Çerkes boyu Natıhuye'ler arasına karıştılar, onlarla kaynaştılar.
Khımış ve Çeçan beyleri ise ilk önce Psequps ve Pşışe nehirlerinin doğduğu havzaya yerleştiler. Kemguy Beyi Byazrıqo Boletıqo'nun bu çok hoşuna gitmedi. Bjeduğların son büyük beyi (пщышхо) Hacemıqo Tarhan'ın oğlu bilimadamı Hacemıko Témteç (1848-1907)'in aktardığına göre Khımış ve Çeçan beylerinin yerleştikleri toprakları kendi toprağı sayan Boletıqo beyi 'Üzerine yerleştiğiniz topraklarda yaşamanıza, eğer beyliğimi kabul edip tabiyetime girerseniz müsade edeceğim' dedi. Bjeduğlar bunu kabul etmeyince üç gün süren bir savaş yapıldı. Bu savaşta Bjeduğlar özgürlüklerini muhafaza edebildiler ve yerleştikleri toprakları korudular. Savaşın ardından Boletıqo beyi ile anlaştılar. Bu olaylar neticesinde Boletıqo beyi Bjeduğlara büyük bir şölen düzenledi.
Y.N. Turanske'nin yazdığına göre 18. yüzyılın sonlarında Bjeduğlar (Khımışey ve Çeçenay) kırk bin kişi kadardılar. 19. yüzyıl sonlarında Rusya'ya dâhil olduklarında Yekatarinador'a bağlı Psekups okruğuna bağlandılar. O tarihlerdeki sayıları ise 12 bine düşmüştü. O tarihlerde bütün Psekups okrugunda yaşayanların toplam sayısı 16725 kişiydi. Bu sayıya, bölgede yaşayan tüm Bjeduğların yanı sıra Rusya idaresinin aralarına iskân ettiği diğer Adığelerde dâhildi.
19. yüzyılın sonlarında Rus-Kafkas savaşı bitimi ardından bu günkü Tehutemıkuaye rayonu topraklarında 7639 kişi yaşıyordu. Burada Bjeduğların yanı sıra bölgeye iskân edilmiş olan Şapsığ, Natıhuay, Abadzehlerde vardı.[5]
Doğudan Çemguylar, batıdan Şapsığlar, güneyden Abzehler, kuzeyden de Kuban Nehri tarafından sınırlanırlar. Rusların XIX.yy. başlarındaki baskılarına kadar Kuban Nehri'nin kuzeyinde otururlardı. Kuban'ın güneyine göç ettikten sonra Psıkh, Mart (Psıkhomat), Pçah, Psekups, Çebi, Unabat ve Sup vadilerine yerleşmişlerdi.[6]
Bjeduğ sülaleleri
Bjeduğ sülaleleri (лъэкъуацIэ):
| Çerkesçe | Latin transkripsiyon | Rusça |
|---|---|---|
| Абэзокъуэ | Abazoque | Абазоковы |
| Абрэдж | Abrec | Абреч, Абредж, Абреговы |
| Ахджагукъу, Ахэджагокъу | Axcaguqu, Axedagoqu | - |
| Ахыджагу, Ахэджагу | Axıcagu, Axedagu | Ахеджак, Ахиджак, Ахеджаковы, Ахиджаковы |
| Батэкъу | Batequ | Баток |
| Бэшыкъуэ | Beşıque | Бешук, Бешуковы |
| Бэщыкъу=Бэшыкъуэ | Beşıqu=Beşıque | Бешук, Бешуковы |
| Бгъанэ | Bğane | Бгане, Бгана, Бгановы |
| Бжыхьакъу | Bjıhaqu | Бжегако |
| Бжъэдыгъу | Bĵedığu | Бжедуговы |
| Блэгъожъ | Bleğoĵ | Блягоз |
| БлэнэгъапцIэ | Bleneğapts'e | Бленегапце, Бленегапцевы |
| Гъужъыекъу | Ğuĵıyeɋ | - |
| ГъукIэ | Ğuḉe | Гучевы, Гуковы |
| Джамырзэ | Camırze | Джамирзе, Джамирзовы |
| Едыгъ | Yedığ | Едыговы |
| Елбэздыкъуэ | Yelbezdıɋe | Эльбаздуковы |
| ЕмтIылъ | Yemṫıĺ | Емтыль |
| Емыщ | Yemış | Емыш |
| ЗекIогъу | Zéḱoĝ | - |
| Иуанэкъу, Иуаныкъу | Yiwaneɋ, Yiwanıɋ | - |
| Кушъу | Kuṡ | Кушу |
| Къэзанэкъу, Къэзаныкъу | Qezaneɋ, Qezanıɋ | - |
| Къэлэкъутэкъу | Qelequteɋ | Калакуток |
| Къошк | Qoşk | - |
| Къуйшъэкъу | Quyṩeɋ | Куисок, Куйсоковы |
| Къунчыкъокъу | Qunçıqoɋ | Örnek tablo: |
| Къунчыкъу | Qunçıqu | Кунчуковы |
| Лаикъу | Layiɋ | Лаюк |
| Лахъщэкъу, Лахъщыкъу | Laĥşeɋ, Laĥşıɋ | - |
| ЛэгъунэлIыкъу | Ĺeğunełıqu | - |
| ЛэупакIэ | Lewpaḉe | Ловпаче |
| ЛъэпцIэрыш | Ĺepts'erış | Тлепцерше, Тлепцеришевы |
| Лъэпшъыкъу, Лъэпщокъуэ | Ĺepṩıqu, Ĺepşoque | Тлепшоковы, Тлапшоковы, Тлепшук, Тлепщук, Тлепсук |
| ЛIыхас | Łıxas | Тлехас |
| ЛIыIапI | Łıap' | - |
| Мышъэостыкъу, Мышъэост | Mıṩewostıqu, Mıṩewost | - |
| Нэшъукъу | Neṩuqu | Нешок |
| Ошъогуныкъу | Woṩogunıqu | - |
| ПчыхьалIыкъу | Pçıhałıqu | Пчигатлук, Пчегатлук |
| Пщышъаукъан, Пщышъэокъан | Pşıṩawqan, Pşıṩewoqan | - |
| Сэбан | Seban | Сабановы |
| Трахъу | Traḣu | Трахо, Траховы |
| ТIэшъу | Ṫeṩu | Тешебы |
| Уджыхъу | Wucıḣu | - |
| ХъокIон = ХъуэкIуэн | Örnek tablo: | - |
| Хъуадэ | Ḣuade | Хуаде |
| Хьаджэкъу | Hadequ | Хаджаковы, Хаджоковы, Хажоковы |
| Хьаджэмыкъу | Hacemıqu | Хаджемуковы |
| Хьатыгъу=Хьэдыгъу | Hatıgu=Hadıgu | - |
| Хьамырзэкъу, Хьэмырзокъуэ | Hamırzequ, Hamırzoque | Хамирзоковы, Хамерзоковы |
| Цыргъой | Tsırğoy | Цергой |
| Чэсэбый | Çesebıy | Чесебий, Чесебиевы |
| Чэтыжъ | Çetıĵ | Четыз |
| Шэбан | Şeban | Шабан, Шабановы |
| Шэуджэн | Şewcen | Шеуджен |
Bjeduğ yerleşimleri
Kuban'ın güneyinde, ya da Adığe Cumhuriyeti'nde, Krasnodar kentinin güneydoğusuna düşen bir yörede yaşıyor.[5]
Adıge Cumhuriyeti'nde 26 adet Bjeduğ köyü vardır. Toplam 48 Çerkes köyü bulunan cumhuriyetin köylerinin %54'ü Bjeduğ köyüdür. Adıge Cumhuriyeti'ndeki Bjeduğ köylerinin isimleri aşağıdaki tabloda listelenmiştir.
| Çerkesçe | Çerkesçe transkripsiyon | Rusça | Rusça transkripsiyon |
| Хьэлъэкъуай | Halhequay | Гатлукай | Gatlukuay |
| Бжъэдыгъухьабл | Bjjedığuhabl | Бжедугхабль | Bjedughabl |
| Красногвардейскэ | Krasnogvardéske | Красногвардейское | Krasnogvardéyskoye |
| Аскъэлай | Asqelay | Ассоколай | Assokolay |
| Очэпщый | Woçepşıy | Вочепший | Voçepşiy |
| Гъобэкъуай | Ğobequay | Габукай | Gabukay |
| Джэджэхьабл | Cecehabl | Джиджихабль | Cicihabl |
| Казазовэ | Kazazove | Казазово | Kazazovo |
| Къунчыкъухьабл | Qunçıquhable | Кончукохабль | Konçukohabl |
| Нэчрэзый | Neçrezıy | Нечерезий | Necereziy |
| Нэшъукъуай | Neşşuquay | Нешукай | Neşukay |
| Очэпщый-кIэ | Woçepşıy-ç'e | Нововочепший | Novovoçepşiy |
| Пэнэжъыкъуай | Penejjıquay | Понежукай | Ponejukay |
| ПчыхьалІыкъуай | Pçıhal'ıquay | Пчегатлукай | Pçegatlukay |
| Пщыкъуйхьабл | Pşıquyhabl | Пшикуйхабль | Pşikuyhabl |
| Тэуехьабл | Tewéhable | Тауйхабль | Tawyhabl |
| Лъэустэнхьабл | Lhewustenhabl | Тлюстенхабль | Tlüstenhabl |
| Тыгъургъой | Tığurğoy | Тугургой | Tugurgoy |
| Козэт | Kozet | Козет | Kozet |
| Адыгея-кIэ | Adıgéya-ç'e | Новая Адыгея | Novaya Adıgeya |
| БжыхьэкъоякI | Bjıhaqoyaç' | Новобжегокай | Novobjegokay |
| Бжыхьэкъоежъ | Bjıhaqoyejj | Старобжегокай | Starobjegokay |
| Тэхъутэмыкъуай | Texhutemıquay | Тахтамукай | Tahtamukay |
| Щынджый | Şıncıy | Шенджий | Şenciy |
| Инэм | Yinem | Энем | Enem |
| Яблоновск | Yablonovsk | Яблоновский | Yablonovskiy |
Kültür
Dans
Bjeduğ Yislamey
İslamey Dansı, Adığelerin en beğenilen dinamik ve ritmik danslarındandır. İslamey Dansı'nın farklı versiyonları olmakla birlikte, en yaygın ve beğenilen versiyon Bjeduğ Kabilesi'ne adanmış olan Bjeduğ İslamey[7] versiyonudur.
İslamey Dansı, kartal ile serçenin (veya güvercinin) gökyüzünde yaptıkları karşılıklı hareketleri sembolize etmektedir. İslamey Dansı'nın asalet ve zarafeti, dinamik ve ritmik yapıda sergilenen özelliği, Bjeduğların karakteri ile de örtüşmektedir.[8]
Müzik
Bjeduğ Zefak'u[9]
Diasporadaki Bjeduğlar
Türkiye Çerkesleri içinde yer alan Türkiye'deki Bjeduğ köyleri:
- Afyonkarahisar ilindeki köyleri: Yenice, Koçyatağı (Başarap yaylası)
- Bilecik ilindeki köyleri: Karaağaç, Alibeydüzü
- Çanakkale ilindeki köyleri: Aşağıdemirci (Çerkezdemirci), Bahçeli, Bakacak, Cihadiye, Dereköy, Emirorman, Hacıköy, İdriskoru, Kahvetepe, Osmaniye, Savaştepe
- Eskişehir ilindeki köyleri: Başara, Uluçayır
- Sinop ilindeki köyleri: Büyükdüz
- Tokat ilindeki köyleri: Çayköy
Kaynakça
- ↑ Hapi Cevdet Yıldız. Felaket Karşısında Bütün Bjeduğlar Kardeştir. 26 Şubat 2011 Cumartesi
- ↑ Papşu, Murat (2003). Çerkes dillerine genel bir bakış Kafkasya ve Türkiye. Nart Dergisi, Mart-Nisan 2003, Sayı:35
- ↑ Ğış, Nuh. "Bjeduğ Etnik Adının Kökeni". Cherkessia.net. 30 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141030131427/http://cherkessia.net/makale_detay.php?id=3313. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2014.
- ↑ Bjedughlu Tl'ap', El Hac Mustafa Mahir Efendi. "Seyehatname". 1 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150501203833/http://www.circassiancenter.com:80/cc-turkiye/kultur/040_z_arma_damga_01.htm. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2014.
- 1 2 BARÇO Adam, BARÇO Murat. "Alevare (Bjıhekuaye) köyü tarihinden sayfalar". 16 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130916054451/http://www.adygvoice.ru/newsview.php?uid=12101. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2014.
- ↑ Kafkasya'nın etnik mozaiği
- ↑ "Nalmes - Bjeduğ Yislamey". http://www.youtube.com/watch?v=il0SrVwJnuE. Erişim tarihi: 30 Ekim 2014.
- ↑ Khuraj, Arsen. "Bjeduğ Yislamey". 8 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141108210933/https://soundcloud.com/meretuko-ferhat/khuraj-arsen-bjedu-slamey. Erişim tarihi: 30 Ekim 2014.
- ↑ Тэмзок, А.. "Бжъэдыгъу ЗэфакIу". 8 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20141108212402/https://soundcloud.com/bijij-janbech/i-1. Erişim tarihi: 30 Ekim 2014.
Dış kaynaklar
- http://www.youtube.com/watch?v=6kf4YRDTRs8 Bjeduğ prensleri(Çerkesçe)