Yükseltgen madde

Yükseltgen maddeler için Avrupa Birliği kimyasal tehlike sembolü

Yükseltgen maddeler için tehlikeli madde etiketi

Yükseltgen madde (diğer bir adla oksitleyici madde, oksitleyen veya oksidan) bir yükseltgenme-indirgenme (redoks) reaksiyonunda başka bir türden bir elektron alan element ya da bileşiktir. Yükseltgen maddelerin elektron kazandıklarından dolayı indirgendikleri söylenebilir.

Yükseltgen madde elektron alırken kendisi de indirgenir. Ancak, kimyasal tepkimeye katılan maddenin de elektronları oksitleyici madde tarafından alındığından dolayı yükseltgenmiş olur. Oksijen çeşitli yükseltgen maddelerin arasında ilk (ve isim babası) örnektir.

Genel açıklama

• Yükseltgen madde başka bir türden elektron aldığından dolayı kendisi indirgenir.
• İndirgen madde başka bir türe elektron verdiğinden dolayı, kendisi yükseltgenir.
• Bir moleküldeki bütün atomlar bir yükseltgenme sayısına atanabilir. Bir yükseltgen alt katmanı etkilediğinde bu sayı değişir.
• Reaksiyona giren maddenin yükseltgenme basamağı değiştiğinde, redoks reaksiyonları meydana gelir.

Yükseltgenme örneği

Demirin yükseltgenmesiyle demir(III) oksit (pas) oluşumu;

4Fe + 3O₂ → 2Fe₂O₃

Yukarıdaki denklemde, demir (Fe) reaksiyondan önce 0 reaksiyondan sonra ise +3 yükseltgenme sayısına sahiptir. Oksijen (O) ise yükseltgenme sayısı reaksiyondan önce 0 iken reaksiyondan sonra −2’ye inmiştir . Bu değişiklikler aynı anda oluşan iki (dengeli) "yarı reaksiyon" olarak görülebilir:

1. Yükseltgenme yarı reaksiyonu: 4Fe → 4Fe³⁺ + 12e⁻
2. İndirgenme yarı reaksiyonu: 3O₂ + 12e⁻ → 6O²⁻

Demir’in (Fe)’in yükseltgenme sayısı arttığından dolayı yükseltgenmiş ve elektronlarını oksijen (O)’e verdiği için de indirgen madde olmuştur. Oksijen (O)’in yükseltgenme sayısı azaldığından dolayı indirgenmiş ve elektronlarını demir (Fe)’den aldığı için de yükseltgen madde olmuştur .

Genel yükseltgen maddeler

• Oksijen (O₂)
• Ozon (O₃)
• Hidrojen peroksit (H₂O₂) ve diğer inorganik peroksitler
• Flor (F₂), klor (Cl₂) ve diğer halojenler
• Nitrik asit (HNO₃) ve nitrat bileşikleri
• Sülfürik asit (H₂SO₄)
• Peroksidisülfürik asit (H₂S₂O₈)
• Peroksimonosülfürik asit (H₂SO₅)
• Klorit, klorat, perklorat ve diğer benzer halojen bileşikler
• Hipoklorit ve diğer hipo bileşikleri, çamaşır suyu (NaClO) içerir
• Kromik, dikromik asit ve krom trioksit, piridinyum klorokromat (PCC) ve kromat/dikromat bileşikleri gibi altı değerlilikli krom bileşikleri
• Potasyum permanganat gibi permanganat bileşikleri
• Sodyum perborat
• Nitröz oksit (N₂O)
• Gümüş oksit (Ag₂O)
• Osmiyum tetraoksit (OsO₄)
• Karabarutta yükseltgen madde olan potasyum nitrat (KNO₃)
• Tollens ayıracı
• 2,2'-Dipiridildisülfür (DPS)

Genel yükseltgen maddeler ve ürünleri

Madde	ürün(ler)
O2 oksijen	Değişik, içerikli oksitler H2O ve CO2
O3 ozon	Değişik, içerikli ketonlar, aldehitler ve H2O; bkz. ozonoliz
F2 flor	F^−
Cl2 klor	Cl^−
Br2 brom	Br^−
I2 iyot	I^−, I3^−
ClO^− hipoklorit	Cl^−, H2O
ClO3^− klorat	Cl^−, H2O
HNO3 nitrik asit	NO azot monoksit NO2 azot dioksit
Altı değerlikli krom CrO3 krom trioksit CrO4^2− kromat Cr2O7^2− dikromat	Cr^3+, H2O
MnO4^− permanganat MnO4^2− manganat	Mn^2+ (asidik) veya MnO2 (bazik)
H2O2, diğer peroksitler	Değişik, içerikli oksitler ve H2O

Ayrıca bakınız

• Boyarmadde
• İndirgeyici madde
• Organik yükseltgenme