İyot

İyot (I)
H Periyodik cetvel He Li Be B C N O F Ne Na Mg Al Si P S Cl Ar K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe Cs Ba   Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn Fr Ra   Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Uut Fl Uup Lv Uus Uuo     La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu   Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
Temel özellikleri
Atom numarası	53
Element serisi	Halojenler
Grup, periyot, blok	17, 5, p
Görünüş	Mor-koyu gri, parlak
Atom ağırlığı	126,90477 g/mol
Elektron dizilimi	Kr 5s^2 4d^10 5p^5
Enerji seviyesi başına Elektronlar	2, 8, 18, 18, 7
CAS kayıt numarası	{{{CAS_kayıt_numarası}}}
Fiziksel Özellikleri
Maddenin hâli	katı
Yoğunluk	4,933 g/cm³
Sıvı hâldeki yoğunluğu	{{{Sıvı_yoğunluğu}}} g/cm³
Ergime noktası	386,85 °K 113.7 °C °C
Kaynama noktası	457,4 °K 184,3 °C
Ergime ısısı	15,52 kJ/mol
Buharlaşma ısısı	41,57 kJ/mol
Isı kapasitesi	54,44 J/(mol·K)
Atom özellikleri
Kristal yapısı	Hacim merkezli kübik
Yükseltgenme seviyeleri	1,5,7
Elektronegatifliği	2,66 Pauling ölçeği
İyonlaşma enerjisi	ilk: 1008.4 kJ/mol, ikinci: 1845,9 kJ/mol, Üçüncü: 3180 kJ/mol
Atom yarıçapı	140 pm
Atom yarıçapı (hes.)	115 pm
Kovalent yarıçapı	133 pm
Van der Waals yarıçapı	198 pm
Diğer özellikleri
Elektrik direnci	1.3x10^7 nΩ·m (20°C'de)
Isıl iletkenlik	0,449 W/(m·K)
Isıl genleşme	11,8 µm/(m·K) (25°C'de)
Ses hızı	{{{Ses_hızı}}} m/s ({{{Ses_hızı_derecesi}}}'de)
Mohs sertliği	{{{Mohs_sertliği}}}
Vickers sertliği	{{{Vickers_sertliği}}} MPa
Brinell sertliği	{{{Brinell_sertliği}}} MPa

İyot (Yunanca "mor" anlamına gelen iodes 'ten), sembolü I, atom numarası 53 olan bir elementtir. Kimyasal olarak iyot halojenlerin en az reaktif olanı, astatin'den sonra en elektropozitif olanıdır. İyot başlıca tıpta, fotoğrafçılıkta ve boya imalatında kullanılır. Çoğu canlının eser miktarda iyota gereksinimi vardır.

Diğer halojenler (periyodik tablonun Grup VII üyeleri) gibi iyot da iki atomlu moleküller oluşturur, dolayısyla moleküler formülü I₂'dir.

İyodür, iyot elementinin -1 yüklü hâlidir ve alkali elementlerle tuzlar oluşturur (potasyum iyodür, sodyum iyodür gibi.)

Bulunduğu yerler

İyot çevrede başlıca deniz suyunda çözümüş iyodür olarak mevcuttur, ayrıca bazı topraklarda, minerallerde ve bazı deniz ürünlerinde de bulunur. Potasyum iodürün bakır(II) sülfat ile reaksiyonu ile son derece saf halde iyot elementi elde edilebilir. Bu elementi saflaştırmanın birkaç başka yöntemi daha vardır. Element deniz suyunda seyrek bulunmasına rağmen kelp ve bazı başka deniz bitkileri iyodu bünyelerinde biriktirme yeteneğine sahiptirler. Bu sayede iyot gıda zincirine girer, ayrıca ucuz yoldan da saflaştırılabilir, ve ayrıca balıkta da bulunur.

Kullanım alanları

İyot ilaç yapımında, tuzlarda, antiseptiklerde, gıda katkılarında, boyalarda, katalizörlerde ve fotoğrafçılıkta kullanılır. Ayrıca tentürdiyotta da iyot vardır. Eskiden apikal apseli dişlerin tedavisinde kullanılan iyot bu dişlerde renklenmeye yol açmaktadır.

İzotopları

İyotun 37 izotopu vardır, bunlardan bir tek ¹²⁷I kararlıdır.

¹²⁹I pek çok bakımdan ³⁶Cl'ya benzer. Çok az çözünür, az reaktiftir, ve nükleer reaksiyonlardan meydana gelir. Hidrolojik çalışmalarda ¹²⁹I yoğunluğu genelde ¹²⁹I'un toplam iyota (hemen hemen sırf ¹²⁷I) olarak ifade edilir. ³⁶Cl/Cl oranı gibi, doğadaki ¹²⁹I/I oranı da çok düşüktür, 10⁻¹⁴-10⁻¹⁰ arası.³⁶Cl'dan farklı olarak ¹²⁹I'un yarı ömrü daha uzundur (15,7 milyon yıl), canlılara alınma eğilimi yüksektir ve farkli kimyasal özelliklere sahip çeşitli ionik şekillerde mevcuttur (başlıca I^- ve IO₃^-). B yüzden ¹²⁹I kolaylıkla biyosfere girebilir.

Meteorlarda bulunan ¹²⁹Xe, supernovalarda üretilen ¹²⁹I'ın yıkımından kaynaklandığı, bunun da güneş sistemini oluşturan toz ve gazlarda yer aldığı gösterilmiştir. Güneş sistemimizin erken evrelerinde var olduğu gösterilmiş olan ¹²⁹I'nin yıkımı I-Xe radyometrik tarihleme yönteminde kullanılır. Bu yöntem güneş sisteminin ilk 50 milyon yılının tarihlenmesinde kullanılır.

İlginç özellikleri

Koyu gri-koyu mor bir katı olan iyot, ısıtıldığı zaman süblimleşme ile burnu tahriş edici, pembe-mor bir gaza dönüşür. Bu halojen diğer pek çok elementle bileşik oluşturabilir, ama grubundaki diğer elementlerden daha az etkindir ve metalik bazı özellikleri de vardır. İyot; kloroform, karbon tetraklorür ve karbon disülfürde kolaylıkla çözünüp mor çözeltiler oluşturur. Suda az çözünüp sarı bir çözelti oluşturur. Nişasta-iyot komplekslerinin koyu mavi rengi serbest elementten kaynaklanır. Ayrıca deniz suyundaki iyot bazı yollarla saflaştırılabilir.

Reaksiyonları

Hava ile reaksiyonu

İyot havadaki oksijen ve azot ile reaksiyon verecek kadar reaktif bir element değildir. Fakat ozon (O₃) ile reaksiyona girerek I₄O₉ bileşiğini oluşturur.

Su ile reaksiyonu

İyodun su ile reaksiyonu ile hipoiyodit OI^- oluşur. Reaksiyonun denge yönü ortamın pH’sına bağlıdır.

I₂ (s) + H₂O (s) OI^- + 2H⁺ + I^-

Halojenler ile reaksiyon

İyodun (I₂) oda sıcaklığında flor (F₂) ile reaksiyonu sonucunda iyot pentaflorür bileşiği oluşur. Aynı reaksiyon 250 °C de gerçekleştiği zaman iyot heptaflorür bileşiği oluşur. Reaksiyon -45 °C CFCl₃ çözücüsü içerisinde gerçekleştirilirse iyot triflorür bileşiği oluşur.

I₂ (k) + 5F₂ (g) → 2IF₅ (s) (renksiz)

I₂ (g) + 7F₂ (g) → 2IF₇ (g) (renksiz)

I₂ (k) + 3F₂ (g) → 2IF₃ (k) (sarı)

İyodun brom ile reaksiyonu sonucunda çok kararsız bir yapıya ve düşük erime noktasına sahip olan interhalojen IBr bileşiği oluşur:

I₂ (k) + Br₂ (s) → 2IBr (k)

İyodun -80 °C’de sıvı klorun fazlası ile olan reaksiyonu sonucunda iyot triklorür daha doğrusu I₂Cl₆ oluşur. İyot, su ve klor reaksiyonu sonucunda iyodat asidi oluşur:

I₂ (k) + 3Cl₂ (s) → I₂Cl₆ (k) (sarı)

I₂ (k) + 6H₂O (s) + 5Cl₂ (g) → 2HIO₃(k) + 10HCl (g)

Asit ile reaksiyonu

İyodun sıcak derişik nitrik asit ile reaksiyonu sonucunda iyodat asidi oluşur:

3I₂ (k) + 10HNO₃ (s) → 6HIO₃ (k) + 10NO (g) + 2H_{2O (s)}

Baz ile reaksiyonu

İyot sıcak alkali çözeltilerle reaksiyona girerek iyodat (IO^3-) oluşturur:)

3I₂ (g) + 6OH^- (aq) → IO^3- (aq) + 5I^- (aq) + 3H₂O