Doğu Türkistan Cumhuriyeti
| Doğu Türkistan Cumhuriyeti شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti | ||||
| ||||
|
| ||||
.png) | ||||
| Başkent | Gulca | |||
| Dil(ler) | Uygurca | |||
| Yönetim | Seküler Sosyalist cumhuriyet | |||
| Devlet Başkanı | ||||
| - 1944-1945 | Alihan Töre | |||
| - 1945-1949 | Ahmetcan Kasimi | |||
| Tarihi | ||||
| - Eylül 1945 | Doğu Türkistan ordusunun Urumçi'ye doğru ilerlemesi | |||
| - 1945 | SSCB'nin Töre'yi kaçırışı | |||
| - 1946 | Şincan Birleşik Hükûmeti'ne iştirak etmesi | |||
| - 27 Ağustos 1949 | Kasimi'lerin bindikleri uçağın düşüşü | |||
Doğu Türkistan Cumhuriyeti (Uygurca: شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti, Çince: 东突厥斯坦共和国/東突厥斯坦共和國 dōng tūjuésītǎn gònghéguó), bugünkü Çin Halk Cumhuriyeti Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin kuzey kesminde Gulca (Çince: 伊寧)'da 12 Kasım 1944'te Sovyetler Birliği siyasî müdahalesi ve Kızıl Ordu'nun askerî desteğiyle kurulan, 20 Ekim 1949'da Çin Komünist Partisi'ne itaat eden ve Aralık 1949'de Çin Halk Kurtuluş Ordusu'nun bölgeye konuşlandırılmasıyla Çin Halk Cumhuriyeti'ne ilhak edilen cumhuriyet.
Dönemin Çin Cumhuriyeti'ne karşı bir "isyan"' olarak algılayan Çin Nasyonal Partisi (Kuomintang)'nin literatüründe "isyan"ın ilk meydana geldiği Gulca'nın Çince adından Yining Hâdisesi (伊宁事变/伊寧事變 yīníng shìbiàn) olarak, olaya olumlu yaklaşan Çin Komünist Partisi'nin literatüründe ise İli, Tarbagatay ve Altay olmak üzere üç bölgede varlığını sürdürdüğü için Üç Vilayet İnkılabı (Uygurca: ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى Üch Wilayet Inqilabi, Çince: 三区革命/三區革命 sānqū gémìng) olarak adlandırılmıştır.
Cumhuriyetin kuruluşu
16 Eylül 1944'te binlerce SSCB'li Kazaklar isyanı çıkarmış ve 8 Ekim 1944'te Nilka (尼勒克)'yı işgal etmiştir. 12 Kasım 1944 (Çin kaynaklarına göre 7 Kasım: Ekim Devrimi kutlama günü) tarihinde isyancılar İli bölgesini (bugünkü İli Kazak Özerk İli 伊犁哈薩克自治州) işgal etmiştir. 1945'de SSCB destekli Kazak birlikleri Altay (阿勒泰) ve Tarbagatay (塔城) bölgelerini işgal etmiş ve İli bölgesindeki Doğu Türkistan Cumhuriyetine iştirak etmiştir.
Abdülkerim Abbasov gibi SSCB yanlısı Uygur aydınları isyanın önderleri arasındaydı ve bu cumhuriyete sadece Uygurlar değil Doğu Türkistan'da ikamet eden bütün Türk-müslümanı çatısı altına toplamayı amaçlıyordu.
Devlet başkanı Alihan Töre Saghuniy (Uygurca: Elihan Tore Shakirjan Khoja ogli, Çince: 艾力汗 吐烈 àilì hàn tǔliè) ve başkan yardımcısı Gulca'lı Akimbeg Hoca ve Burhan Şehidi (Uygurca: بۇرھان شەھىدى، Çince:包爾漢 bāoěr hàn) getirilmiştir. Ancak SSCB vatandaşlığına sahip olan çekirdek kadroları tarafından yönetiliyordu ve bir müddet sonra Ahmetcan Kasimi (Uygurca: Ehmetjan Qasimi; 阿合买提江 哈斯木 pinyin：āhémǎidījiāng hāsīmù) egemenliğine sahip olmuştur.
Urumçi'ye ilerleme
Yeni oluşturan Doğu Türkistan Cumhuriyeti ordusu (İli Millî Ordusu: yaklaşık 25.000 nefer) ve Osman Batur komutasındaki Kazak Kerei boyuna bağlı (yaklaşık 20.000 atlı), Eylül 1945'te Urumçi'ye doğru ilerlemeye başlamış ve Manas Nehri'nin kıyılarında Kuomintang ordusu ile karşı karşıya gelmiştir.
Bu durumda Kuomintang Şincan Eyaleti Hükûmeti, SSCB'ye başvurarak aracı olmasını istemiştir. SSCB savaş yanlısı Alihan Töre'yi SSCB'e kaçırmış ve böylece bir çatışma patlak vermemiştir.
Şincan Eyalet Birleşik Hükûmeti
1946'de SSCB'nin isteğiyle Doğu Türkistan Cumhuriyeti ile Kuomintan Şincan Eyalet Hükûmeti birleştirilerek Şincan Eyalet Birleşik Hükûmeti (新疆省連合政府 xīnjiāng shěng liánhé zhèngfǔ) kurulmuştur. Başkanlığına Zhang Zhizhong (張治中 zhāng zhìzhōng), Ahmetcan Kasimi ise başkan yardımcısı olmuştur. Fakat bir yıl sonra Birleşik Hükûmeti bölünmüş ve Ahmetcan Kasimi ve yandaşları Üç bölgeye geri dönerek tekrar Kuomintang'ın kontrolunden çıkmıştır.
Çin Halk Cumhuriyetine ilhak
1949'de Çin İç Savaşını kazanan Çin Komünist Partisi Şincan'ı ilhak etmek için Deng Likun (鄧力群 dèng lìqún) yollayarak müzakereyi başlattı. Mao da mektubu göndererek Pekin'de düzenlenecek olan Halk Siyasi Danışma Konferansına davet etmiştir. Ancak 27 Ağustos 1949 tarihinde Amhetcan Kasimi, Abdülkerim Abbasov, Derilhan Sugurbayov, İshak Beg Mononov başta olmak üzere cumhuriyetin önderlerini taşıyan uçak Almatı'dan kalkarak Pekin'e doğru uçarken kaybolmuştur (daha sonra Baykal gölü civarında düştüğü anlaşılmıştır).
Aralık 1949'da Çin Halk Kurtuluş Ordusu bölgeye girerek konuşlandırılmış ve Doğu Türkistan, Çin Halk Cumhuriyeti'ne ilhak edilmiştir.
Ayrıca bakınız
Referanslar
- Linda Benson: The Ili Rebellion: The Moslem challenge to Chinese authority in Xinjiang, 1944-1949. Armonk, New York: M. E. Sharpe, 1990. ISBN 0-87332-509-5 (bookreview)
- Elixan Töre Saghuniy, The Tragedy of Turkistan, 2003
- The Soviet in Xinjiang 1911-1949
- The Three Districts Revolution and 'peacful liberation' (Michael Dillon, Xinjang China's Muslim Far Northwest kitabından)
- Üç Bölge Devrim Hükûmeti'nin binası(Çince)
- Üç Bölge Devrimi(Çince)