Atışma
Halk edebiyatında âşıkların karşılıklı şiir söylemesidir. Kelimenin kökeninde iki anlam vardır: 1. Atmak: Birbirine laf atmak manası. 2. Aytışmak: Karşılıklı konuşmak, deyişmek (Ayıtmak/Aytmak: Konuşmak). Sözcüğün eski biçimi Aytışma şeklindedir.[1] Deyişme de denir. En az iki âşık kendi kendilerine ya da bilirkişiler ve dinleyiciler karşısında belli kurallar çerçevesinde şiir yarışı yaparlar. Birbirlerini denerler, ustalıklarıyla öne çıkmaya çalışırlar. Deyişme şu sırayla yapılır: Merhabalaşma, giriş bölümüdür. Âşıklar, birbirlerini ve dinleyicileri "Hoşgeldiniz", "Sefa geldiniz", "Merhaba" gibi sözcüklerle rediflerine bağlanan kafiyelerle dörtlükler kurarak selamlar. İkinci bölümde âşıklar kendi ustalarının şiirlerinden örnekler söyler.
Tekerleme bölümü denilen üçüncü bölüm asıl deyişme bölümüdür. Ev sahibi ya da yaşlı bir kişi düz ya da geniş ayakla deyişmeyi açar. Âşıklar konu ve bend sınırlaması olmaksızın verilen oyun üzerinden deyişmeye başlar. Âşıklar asıl ustalıklarını ve sanatçılıklarını burada göstermeye çalışır. İlk ayak bitince diğer âşık yeni bir ayak açar. Deyişme sürdükçe ayaklar darayak halini alır. Deyişme karşılıklı soru-yanıt şekline döner. Âşıklar böylece birbirlerinin bilgi ve sanatlarını ölçer. Bir şekilde karşısındakini söz söylemez haline getiren âşık deyişmeyi kazanır.
Dudakların birbirine değmesiyle çıkan harfleri kullanmadan yapılan atışmaya "lebdeğmez" veya "dudak değmez" denir. Aşıklar dudaklarının arasına, dik pozisyonda bir iğne yerleştirip "doğaçlama" olarak, içinde b, f, p, m, v harfleri bulunmayan sözcükler kullanarak hem çalarlar hem de atışırlar. Örneğin;
"Çekil izzetle, uzlet kûşesinde
Aziz ol, derd-i şöhretden cüdâ ol"(Ahmed Remzi Akyürek)
beytinde, sesli harflerden sonra dudakların birbirine dağmesiyle çıkabilecek olan b, f, p, m, v harleri kullanılmayarak lebdeğmez sanatı yapılmıştır.
- Deyişmenin sonunda da âşıklar birbirlerini rahatlatmak, gönül almak için karşılıklı koşmalar söyler. Birbirlerini överek hoşgörü örneğiyle deyişmeyi bitirirler. Örneğin âşık Şenlik ile âşık Feryadî’nin deyişmesi:
Şenlik:
Şöhretin vezir payında
Rütbesiyle şana layık
Oturuşun o duruşun
Hem sultana hana layık
Feryadî:
Sefa geldin gözüm üzre
Olsam mihmana layık
Şeyhülislam, sadrazam
Doğru Al’Osman’a layık
Şenlik:
Seninle oldum taaşşuk
Gözlerime geldi ışık
Duymadım sen kime aşık
Dillerin Kur’an’a layık
Feryadî:
Bu düşkün gönlüm açarsın
Selim Sırat’ı geçersin
Kevser ırmaktan içersin
Olasan cihana layık
Şenlik:
Kul şenliği eder hürmet
Rikabın kıldım ziyaret
Sana nasip olsun cennet
Huriye gılmana layık
Feryadî:
Sefil Feryadî göresen
Meram maksûda eresen
Sancak altında durusan
Habîb-i Rahman’a layık
Diğer halk edebiyatları
Ayrıca Kazak ve Kırgız halk edebiyatında Aytış olarak bilinen, (Kırgızca: айтыш Şablon:IPA-ky), (Kazakça: айтыс, IPA: [ɑjtə́s]), iki Akın (Âşık) arasında düzenlenen bir şarkı yarışması da vardır. Her bir akın genellikle ulusal enstrümanları (Kırgızların kopuz, Kazakların dombıra) tıngırdatıp bir dizi konuda kendiliğinden uyaklı koşukta birbirlerine yanıt verir. Onlar (eğer karşı cinsten iseler) birbirlerinin tarzına, cinaslı siyasi açıklamalar yapmak ve düz bir şekilde atışarak birbirlerini, ama hepsi iyi mizahlı yapılır; Kırgızca akın sık sık bir iyi niyetli olması gerektiğinin söylemli atışı olabilir. İftira gibi her türlü özel izne rağmen, Kazakistan'da devlet başkanına karşı siyasi açıklamalar yapılmış Akın Vakası'nın var olduğu bilinmektedir.
Kırgız Akınlar bu nedenle iyi bir canlandırmayla (ve onların izleyici tarafından farkında olmaları önemlidir) bazı zor soyutlamaları (örneğin, canlı seyirci olmadan bir stüdyoda) gerçekleştirmektedirler. Seyirci genellikle bir yarışmada kazanan üzerinde oyu, bu resmi bir süreç olmasa da, birçok kişi "hissediyor" olabilir (herkes açıkça bunu ifade etmeden), seyirci hangi akının sadece kalabalık dinamikleri ile bir kazanan olduğu üzerine yakınlaşmıştır.
Genellikle Akınlar aynı milliyetten diğer Akınlarla yarışırlar, ancak Kırgız ve Kazak Türkçeleri arasında karşılıklı yüksek düzeyde anlaşılabilirlik nedeniyle, hatta son yıllarda, Kırgız ve Kazak Akınların birbirlerine karşı yarıştığı durumlar olmuştur.
Kaynaklar
| |||||||||||||||||||||||