Eskimo köy odası

Yarısına kadar yere gömülü olan ve kışın yalnızca erkeklerin kullandığı köy odası ya da İnyupik Qargi'si, Point Hope, Alaska, 1885; ağaç kıtlığında Grönland balinasının kemikleri yapı malzemesi olarak kullanılmış

Modern "qargi" içinde dans için çalınan Eskimo davulları ( qiḷaun ) ve davulcular (qiḷaurraqti), Barrow, 2007

Qasgiq tasviri, Yupikler

Eskimo köy odası (İnyupikçe Qargi, Yupikçe Qasgi, Doğu Kanada İnuitçesi Qaggiq ᖃᒡᒋᖅ, İngilizce karigi, qalegi, kashim, community house, traditional community house, communal men's house, men’s community house, men's house, ceremonial house, council house, dance house, communal gathering place), Kanada'da İnuitler, Alaska'da İnyupikler, Yupikler ile Nunivak Çupiklerinde, Sibirya'da ise yalnızca Naukan Yupiklerinde görülen geleneksel yapı ve yapılanmadır. Yalnızca erkeklerce kullanılan, genelde yarı yarıya toprağa gömülü tek odalı geniş ve büyük evdir^[1][2]. Eskimolara komşu olan ve onların kültüründen etkilenen Alaska Atabasklarından Değinaklar ile Holikaçuklarda da görülür^[3]

Genelde akrabalardan kurulu köylerde, nüfusun büyüklüğüne göre bir ya da birkaç köy odası bulunabilir. Yalnızca yetişkin erkeklerin ve erkek çocukların alındığı qargiler, Yupik ve İnyupik toplumunun sosyalleşmesinde en önemli yapılanmadır. Burada geçmişin bilgi birikimi ve geleneği yetişkinlerce değişik yöntemlerle çocuk ve gençlere aktarılır. Erkek erkeğe belden aşağı bilgiler de dahil her türlü bilgi ve deneyimin topluluğa aktarılması direkt bilgilendirici konuşmayla olabileceği gibi meddah tarzı hikâye anlatımına da gidilir. Yakında olmuş olaylardan tutun geçmişte olan her türlü olayın yeri geldiğinde anlatıldığı ortamlardır. Dans, şenlik ve bayramlar da burada yapılırdı. Kısmen Türkiye'deki köy odası yapılanmasına benzer.

Geçmişte her klanın 200 ilâ 400 kişiyi alabilen yarısına kadar yere gömülü büyük toplumsal konutu (Ныӈлю / Nenglyu / Nıñlu) bulunduğu için köy odası yapılanması Sibirya Yupiklerinde görülmez^[4][5]. Sibirya'daki Eskimolar içinde yalnızca Naukan Yupiklerinde görülür.

Günümüzde qargi yapılanması şehirleşmenin ve modernleşmenin görüldüğü yerlerde diğer geleneklerle birlikte terk edilmektedir. Olanlarda da zamanın şartlarına uygun değişimler gözlenmektedir. Yeniden canlandırılsa da daha çok folklorik toplanma salonu olarak görülmektedir.

Adlandırma

İngilizcede kullanılan kashim adı Yupikçe qasgim (qasgiq 'in relative ya da iyelik hâli) kelimesinden gelir. Köy odası yapılanmasının görüldüğü Eskimo halkları (ve Atabask Değinaklar) ve bu yapılanma için kullandıkları adlar:

Eskimo köy odası

dil tekil ikil çoğul Naukan Yupikçesi Qaygi Alaska Yupikçesi Qasgi / Qasgiq Qasgit Chevak Çupikçesi Qaygiq Qaygit Nunivak Çupikçesi Kiiyar İnyupikçe (Alaska) Qargi Qargik Qargich / Qargit İnyupikçe (Küçük Diomede Adası)[6] Qaġsriq Qaġsrik Qaġsrit İnyupikçe (King Adası)[7] Qagzriq Qagzrik Qagzrit Batı Kanada İnuitçesi Qadjgiq Doğu Kanada İnuitçesi Qaggiq ᖃᒡᒋᖅ Değinakça (Alaska Atabasklarından) trałtth’et Yapı Qargi girişinde Eskimolar, Stebbins, Alaska, 1900 Ters çevrilmiş korunaklı bir kayık (umiak) altı da qargi olarak kullanılsa da, genelde yarı yarıya toprağa gömülü tek odalı geniş ve büyük evdir. Köy odasının yapı malzemesi olarak içbölgedeki Kızılderili topraklarından sel sularına kapılıp sahile taşınan ağaç kütükleri ya da Point Hope, Alaska gibi balina avının yoğun yapıldığı yerlerde balina kemikleriyle yapılırdı. Yarı yarıya toprağa gömülü olup yan ve tavanı kütük ya da kemiklerle yurt çadırı biçiminde çatılarak dış yüzeyi ve çatısı toprakla örtülürdü ve girişi mağara hissini verir[8][9]. Kanada'da Nunavut'ta toprağa gömülmeden kar yüzeyinde büyük iglu biçiminde de yapılır. Üstü toprakla örtülen Qasgiler küçük bir höyük gibi tümsek görünümlüdür. Yapımında köyün bütün erkekleri çalışırdı. Toprak kazılır, dalgaların kıyıya sürüklediği odun ve kütükler kullanarak duvar ve çatısı yapılır, üzerine kuru ot yığınları konarak üzeri toprakla örtülürdü. Çatıdan açılan çıkarılabilir pencereye "cam" olarak balina ya da morsun karınzarı gerilir. Taban yaygısı olarak daha önceden toplanan kuru otlar serilir. Qasginin ortasında ateş çukuru bulunur. Duvara yakın kıyılarda oturma ve yatma sekileri yapılır. Yaşlılar köşelere otururken yaşça küçük genç ve çocuklar duvarın merkezine doğru sıralanırdı. Qasgide bulunan araçlar içinde su kovası ve suyun içilmesi için kepçe erkeklerin ortak kullanımındadır. Dört parçadan oluşan ateş yakma takımı, taban olarak yarı delik tahta parçası, deliğe sokulan iki karış boyunda bir çubuk ve çubuğa birkaç dolamayla sarılan bir ip ve çubuğun üst ucuna takılıp ağızda tutulan yarı delik parçadan oluşur. Tabandaki tahtanın tutuşması için ip çubuğa gergince sürtülerek dönmesi sağlanır. İçinde balık ya da balina yağı yakılan taştan lamba kabı ve onun ağaçtan ayaklığı, qasginin aydınlatılması için yeterliydi. Bakımı erkeklerce yapılan lambalar yalnızca qasgilerde olur, kadınların da kaldığı normal evlerde lamba kullanılmazdı. Bunların dışında, davetsiz konuklar için de bir balta silah olarak bekletilirdi.[10]. Davul gibi dans malzemeleri de Qasgide muhafaza edilirdi. Karın zarından yapıldığı için davullar dansa kadar ateşten etkilenmeyecekleri bir yerde tutulurdu. Törenler Nunivak Çupikleri maskeli danslarını geçmişte kiiyar içinde sergilerlerdi, Nunivak Adası, 1927 Nunivak davulu, 1927 Qargi, erkekler arasında oynanan güreş, ağırlık kaldırma, zıplama, minyatür ok ve yay yarışması, kickball gibi değişik oyunların da mekânıdır. Eskimo dansı, Batılıların anladığı danstan oldukça farklı, seslerin genelde kısa ünlemlerden oluştuğu, çalgı olarak def benzeri davullarla ritim verilen maskelerle yapılan şamanistik bir törendir. İnyupiklerde bugün açık havada yapılan Nalukataq şenlikleri, eskiden qargi içinde olur ve öldürülen balinanın ruhunun yatışması için şamanlarca (aŋatkuq) ritüel yapılırdı.[11] Yupiklerde Nakaciuq (Bladder Festival) bayramı qasgi içinde yapılır ve 5-6 gün sürerdi. Eskiden sonu cinsel aktivite ile biten bu bayram yıllar önce terkedilmiştir ve bugün yeniden keşfedilerek daha çok dans yönüyle folklorik değer taşımaktadır.[12][13] Okul Köyün erkeklerinin erkek çocuklarıyla birlikte kaldıkları qasgiler aynı zamanda okul görevi de görürlerdi. İnyupik, Yupik ve Çupiklerin çetin coğrafyada hayatta kalma teknik ve bilgilerinin genç kuşaklara öğretilmesinde yüzyıllardır tek kurum Qasgilerdi. İyi bir avcı ya da balıkçı nasıl olunur, hangi hayvanlar hangi mevsimde nerede bulunur ve avlanır, neler yenir, nelerden sakınılır gibi yaşam için gerekli bilgi ve deneyimlerin paylaşıldığı yerlerdi. Evlilikte yapılması gerekenlerden tutun yapılmaması gereken şamanistik tabulara kadar hemen hemen her şeyin konuşulduğu Qasgiler, geleneksel hikâyelerin sıkça anlatıldığı mekânlardı. Bu masal ve hikâyeler daha çok efsanelere ya da avcılık serüvenlerine dayanıyordu. Çocukarın, çetin Eskimo coğrafyasında sağ kalmalarını sağlayacak her türlü bilgi ve deneyimi öğrendikleri qargiler kimi zaman okullara rakip olarak görülmektedir. Uzman eğitimciler[14] Batı tarzı okullarla qargilerin rakip olamayacağını ve birbirlerini tamamlayıcı olduğunu dile getirirler. 1890 lı yıllarda Hıristiyan misyonerler Kuzey Alaska'ya geldiğinde her köyde qargi bulunurdu. Misyonerlik faaliyetleri için qargiler bulunmaz bir fırsattı. Yasaklar Eskiçağ Qargi kalıntısı, Barrow, Alaska Eskimo köy odası yalnızca erkeklerin ve erkek çocukların kışı geçirmesi için tasarlanmıştır. Qargiye kapanma genelde sonbaharda kışa doğru başlar ve kışın ortalarında eğlence en doruğuna ulaşırdı. Kadınlar yalnızca eş ve çocuklarına yemek getirmek için uğrarlardı. Dans yapılacağı zaman kadın ve kızların köy odasına katılmalarına ses çıkarılmazdı. Kadınlar kendi normal evlerinde kalırlardı. Küçük Diomede Adası İnyupiklerinde yakıt ve gıdanın kısıtlı olduğu zamanlarda kadın ve kızların da normal ev yerine köy odasında kalmaları zorunluluktu[6] Arkeoloji Kargiler, yarı yarıya toprağa gömülü olduğundan Arktik bölgedeki en önemli ve belirgin arkeolojik kalıntıları oluştururlar. Tarihöncesi dönemlerden kalma kalıntıları bulunmaktadır.[15] Ayrıca bakınız Aleut evi (ulax̂) Kaynakça Subsistence-Nerangnaqsaraput Qaygiq (Men’s House),by Dr. John Pingayak (Çupiklerde) Susan W. Fair, Alaska Native Art: Tradition, Innovation, Continuity Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo) ЭСКИМОСЫ Историческая справка Хозяйство и быт Духовная культура Carol Zane Jolles (2006), Iñupiaq Maritime Hunters: Summer SubsistenceWork in Diomede, in Circumpolar Lives and Livelihood, A Comparative Ethnoarchaeology of Gender and Subsistence, edited by Robert Jarvenpa and Hetty Jo Brombach, University of Nebraska Press, Lincoln and London, 2006 http://www.ankn.uaf.edu/curriculum/Masters_Projects/Yaayuk/Chap2.html Ernest S. Burch, Jr (2006), Social life in northwest Alaska: the structure of Iñupiaq Eskimo nations Margaret B. Blackman (1992), Sadie Brower Neakok: An Inupiaq Woman Qasgim Aklui Norman A. Chance, Beyond Kin: Social and Cultural Life Bladder Dance by Zaz Hollander The Yup'ik of Western Alaska (Source of Information: Fienup-Riordan, A. (1990). Eskimo essays. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. ) Edna Ahgeak MacLean, The Revitalization of the Qargi, the Traditional Community House, as an Educational Unit of the Inupiat Community James M. Savelle (2002), The Umialiit-Kariyit Whaling Complex and Prehistoric Thule Eskimo Social Relations in the Eastern Canadian Arctic, Bulletin of National Museum of Ethnology 27(1): 159–188 (2002)