Alaska
| |||||
.svg.png) | |||||
| ABD'nin eyaletleri | |||||
| Başkent | Juneau | ||||
| En büyük kent | Anchorage, Alaska | ||||
| Vali | Sean Parnell (R) | ||||
| Senatörler | Ted Stevens (R) Lisa Murkowski (R) | ||||
| Yüzölçümü | |||||
| -Toplam Yüzölçümü | 1.717.854 km² | ||||
| - Kara | 1.481.347 km² | ||||
| - Su | 236.507 km² (13,77%) | ||||
| Nüfus (2000) | |||||
| - Toplam Nüfus | 626.932 (47'nci) | ||||
| - Nüfus yoğunluğu | 0,42 /km² (50'nci) | ||||
| Eyalet olarak kabul edildiği | |||||
| - Tarih | 3 Ocak 1959 | ||||
| - Sıra | 49'uncu | ||||
| Koordinatlar | |||||
| Enlem | 54°40'K ile 71°50'K arası | ||||
| Boylam | 130°B ile 173°D arası | ||||
| Genişlik | 1300 km | ||||
| Uzunluk | 2.380 km | ||||
| Saat dilimi | Alaska: UTC-9/-8 Aleutian: UTC-10/-9 (169° 30' batısı) | ||||
| Rakım | |||||
| - En yüksek nokta | 6.194 m | ||||
| - Ortalama Yükseklik | 3.060 m | ||||
| - En alçak nokta | 0 m | ||||
| Kısaltmalar | |||||
| - ABD posta kısaltması | AK | ||||
| - ISO 3166-2 | US-AK | ||||
| Web sayfası | www.state.ak.us | ||||
Alaska, ABD'nin yüzölçümü en büyük, nüfus yoğunluğu en az olan eyâletidir. Rusya İmparatorluğu'ndan 30 Mart 1867'de 7,2 milyon dolar karşılığında satın alınarak ABD'ye katılmıştır.[1][2] Oldukça soğuk bir iklime sahiptir.
Alaska'da yaşayan Na-Dene dilli Kızılderililerinin, günümüzden 15-40 bin yıl önce Bering Kara Köprüsü'nü geçerek Amerika kıtasına yerleşen ilk göçmenlerin soyundan geldiği sanılır. Na-Dene dilleri ile Sibirya'daki Yenisey dilleri arasındaki akrabalık ilişkileri 2008 yılında Edward Vajda başta olmak üzere dilbilimcilerce ortaya konmuştur. Bu, iki kıta arasında akrabalığın ilk kez dil verileriyle ortaya konmasıdır. Eskimolar ve Aleutlar ise bir olasılıkla Alaska'ya 3-8 bin yıl önce gelen, daha yerleşik Kuzey Kutbu halklarının torunlarıdır.
Alaska'daki ilk Avrupalılar, Kodiak Adası'nda bulunan Three Saints (Üç Azizler) Koyu'na 1784'te yerleşen Rus kürk tacirleriydi. Rusların etkisini bugün bile Kodiak'ın yerli halkı olan Supiklerde görmek mümkündür. Bölge, 1799'dan 1867'ye değin bir Rus-Amerikan Kumpanyası tarafından yönetildi. ABD dışişleri bakanı William H. Seward, bölgenin ABD'ye satılmasını onaylayan belgeyi 1867'de imzaladı. Önemli altın kaynaklarının keşfi 1880'lerde ve 1890'larda çok sayıda Amerikalının Alaska'ya yerleşmesine neden oldu ve ABD Kongresi 1912'de Alaska Toprakları'nı kurdu. II. Dünya Savaşı sırasında Japonların bölgedeki etkinliği Alaska'da savunma tesisleri kurulmasını zorunlu kıldı. Alaska 3 Ocak 1959'da 49. eyâlet olarak ABD'ye katıldı. 1968'de Kuzey Kutbu kıyı ovasında petrol ve doğal gaz yatakları bulunmasıyla daha da gelişti.
Alaska dört coğrafî bölgeye ayrılabilir. Bunlar:
- Güneyde Büyük Okyanus dağ sistemi bölgesi,
- Ortadaki ovalar ve yaylalar bölgesi,
- Kuzeyde Brooks dağları bölgesi (Kayalık dağların kuzey uzantısı) ve
- Kuzey uçta kıyı ovası.
Coğrafi Bölgeler
- Kuzey Alaska (Northern Region)
- İç Alaska (Interior Region)
- Güneybatı Alaska (Southwest Region)
- Anchorage/Mat-Su Region
- Gulf Coast Region
- Güneydoğu Alaska (Southeast Region)
İdari Yapılanma
KIRMIZI: Örgütlü ilçeler (Borough)
YEŞİL: Örgütlenmemiş ilçe (Census Area)
Örgütlü ilçeler
Borough terimi diğer eyaletlerden farklı olarak Alaska'da yaklaşık county-equivalent terimi ile benzerdir: Aleutians East Borough, Municipality of Anchorage, Bristol Bay Borough, Denali Borough, Fairbanks North Star Borough, Haines Borough, City and Borough of Juneau, Kenai Peninsula Borough, Ketchikan Gateway Borough, Kodiak Island Borough, Lake and Peninsula Borough, Matanuska-Susitna Borough, North Slope Borough, Northwest Arctic Borough, City and Borough of Sitka, Municipality of Skagway Borough, City and Borough of Wrangell, City and Borough of Yakutat
Örgütlenmemiş ilçe
Örgütlenmemiş ilçe (Unorganized Borough) sayım bölgelerine (Census Area) ayrılır : Aleutians West Census Area, Bethel Census Area, Dillingham Census Area, Nome Census Area, Prince of Wales-Hyder Census Area, Hoonah-Angoon Census Area, Southeast Fairbanks Census Area, Valdez-Cordova Census Area, Wade Hampton Census Area, Petersburg Census Area, Yukon-Koyukuk Census Area
İklim
Kuzeyinde Tundra, güneyinde ise Kuzey iklimine (tayga) sahiptir. İç kesimlerinde karasal iklim de yer yer görülür. Çam bitki örtüsüyle kaplıdır; fakat geniş yapraklı ağaçlarla karışık ormanlar da bulunur. Çok soğuk ve katı bir havası vardır. Alaska Yarımadası ile Aleutian ve Hoonah pribilof adalarını da kapsayan Western region sisli ve rüzgarlıdır; baliana buzlanması; ancak deniz ve doğal kuş yaşamı acısından büyük bir zenginliğe sahiptir. Kanada Yukon sınırından Bering Denizi'ne kadar uzanan Brooks Range'in güneyindeki İnterior'in iklimi daha kurudur; yazları sıcak, kışları soğuk. Yukarıda Kotzebue'den batıda Barrow çevresindeki Seward Yarımadası'nda Prudhoe Körfezi'ndeki Kuzey Slope'a kadar uzanan Kuzey Kutbu ise donmuş topraklarıyla insanın içini titreten bir kutup manzarasına sahiptir.[3]
Yerli Talepleri
Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (kısaltması ANCSA , İngilizce Alaska Native Claims Settlement Act), Alaska'da yerlilerin toprak taleplerini çözmek üzere ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde başkan Richard Nixon tarafından imzalanarak yürülüğe giren ve ABD tarihinin en büyük toprak talebini karşılayan yasadır. Yasayla, Alaska Yerlilerinin uzun yıllardır devam eden toprak sorunlarına çözüme ulaştırarak bölgedeki ekonomik kalkınmayı teşvik etmek amaçlanmıştır. 12 yerli bölgesel şirket ve 200 yerli köy şirketi kurularak yerlilerin talepleri toptan karşılanmıştır. 13. şirket, yerleşik olmayan yerliler için oluşturulmuştur.
Eğitim
Coğrafyasının geniş olması dolayısıyla Alaska, okul bölgesi (School District) olarak adlandırılan idarî eğitim bölgelerine ayrılır. Okullar, bu okul bölgelerine bağlı olarak yapılandırılır.
|
|
|
Yerliler
Amerika yerlilerinden ayrı değerlendirilen Alaska yerlileri beş ana kültür grubuna ayrılır:[4]
- 1. Aleut (Unangan), Supik Eskimoları
- 2. Yupik Eskimoları
- 3. Sibirya Yupikleri ve İnyupik Eskimoları
- 4. Atabask Kızılderilileri (Alaska Atabaskları)
- 5. Eyak, Tlingit, Hayda ve Çimşiyan Kızılderilileri
Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı [5]
| ALASKA | etnik nüfus | anadilini konuşabilen | % | konuşabilme yaşı |
| 1980 | . | . | . | . |
| Sibirya Yupikleri | 1.100 | 1.050 | 95 | yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu |
| Yupikler | 17.000 | 14.000 | 80 | yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı |
| İnyupikler | 12.000 | 5.000 | 40 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Supikler | 3.000 | 1.000 | 33 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Aleutlar | 2.200 | 700 | 35 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| 1992 | . | . | . | . |
| Sibirya Yupikleri | 1.100 | 1.050 | 95 | yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu |
| Yupikler | 18.000 | 12.000 | 67 | yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı |
| İnyupikler | 13.000 | 4.000 | 31 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Supikler | 3.100 | 600 | 19 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Aleutlar | 2.100 | 400 | 19 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
Yerli diller
Alaska'da konuşulan yerli diller iki dil ailesinde toplanır. Bu dillerdeki Rusça alıntılar geçmişteki Rus yönetiminden kalmadır.
Eskimo-Aleut dillerine giren diller arasında Unanganca (Aleutça) ile Eskimo dillerinin Yupik kolundan Sibirya Yupikçesi (Yupik), Alaska Yupikçesi (Yup’ik), Çupikçe (Cup’ik), Nunivak Çupikçesi (Cup’ig), Supikçe (Alutiiq) ve İnuit kolundan İnyupikçe (Iñupiaq) yer alır.
Na-Dene dilleri Alaska'daki tek Kızılderili grubudur ve ikisi ölü 14 dil bulunur: Tlingitçe (Lingít), Eyakça (2008'de yok oldu), Ahtnaca (Atnahwt’aene), Değinakça (Deg Xinag), Denağinaca (Dena’ina), Guçince (Gwich’in), Hanca (Hän), Holikaçukça (Doogh Hit'an), Koyukonca (Denaakkʼe), Aşağı Tananaca (Menhti Kenaga), Tanakrosça (Neeʼaanděg), Tsetsautça (yokoldu), Kuskokvimce (Dinakʼi), Yukarı Tananaca (Neeʼaaneegn). Alaska Kızılderililerinin çoğu Atabask grubundan Alaska Atabasklarıdır.
Daha önce Na-Dene içinde sınıflandırılan Haydaca günümüzde tek başına izole dil olarak yer almaktadır.
Alaska'daki yerli dilleri, Alaska Yerli Dil Merkezi tarafından araştırılmakta ve korunup kollanmaktadır.
Bitki örtüsü ve hayvan topluluğu
Alaska'nın aşağı yukarı yarısı küçük bitkilerden (dikenler, kara yosunları, çiçekli bitkiler ve çimenler) ve yüksek çalılardan oluşan tundra bitki örtüsüyle kaplıdır. Tundra Batı Alaska ile Alaska'nın kutup bölgesi kesimini bütünüyle kaplar. Eyâletin aşağı yukarı üçte biri ormanlarla kaplıdır. Güney, doğu ve orta - güney kesimlerde daha çok katran ağacı ve ladin karışımı büyük ormanlar, orta kesimlerde ladinler, kayın, akçakavak, ve karaçamlardan oluşan geniş ormanlar ağır basar.
Alaska'da birçok yaban hayvanı yaşar. Bunlar arasında, çeşitli ayı türleri özelliklede kahverengi Alaska ayısı ya da Kodiak ayısı (Alaska boz ayısı), , rengeyiği, ayıbalığı, misk sığırı, dağ keçisi vb. sayılabilir.
Çok sayıda ırmak alabalığı, sombalığı vb. balıklar bakımından zengin olduğu gibi, kıyılarda kalkan, Alaska karabalığı (Dallia pectoralis), morina, ringa, karides, midye ve kral yengeci bulunur. Ayrıca, Alaska'nın köpeği meşhurdur.
Ayrıca bakınız
- Alaska Günü
- Alaska Yerli Dil Merkezi
- Alaska Yerli Bölge Şirketleri
- Alaska Yerli sanatı
- Amerika'nın Ruslar tarafından sömürgeleştirilmesi
- Rus Amerikası
- Alaska Rusları
- Awa’uq Katliamı
Kaynakça
- ↑ 1 acre için öngörülen bedel 2 sent olmuştur ($4.74/km2)
- ↑ 7,2 Milyon dolar 2011 yılı itibarıyla yaklaşık 110 milyon dolara karşılık gelmektedir İlgili çevrim sitesi (İngilizce) 27 Kasım 2011 tarihinde erişilmiştir
- ↑ ABD Cep Rehberi, Dost Kitabevi.
- ↑ Alaska Native Heritage Center
- ↑ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life, Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223
Dış bağlantılar
- http://www.alaskasealife.org
- http://www.weio.org
- Natalie Landreth and Moira Smith, Voting Rights in Alaska: 1982 - 2006
| |||||||||||||||||
Koordinatlar: 64°K 153°B / 64°N 153°W