Kızılderililer

Kızılderililer
Toplam nüfus
yaklaşık 48 milyon
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Peru Peru 13.8 milyon[1]
Meksika Meksika 10.1 milyon[2]
Bolivya Bolivya 6 milyon[3]
Guatemala Guatemala 5.4 milyon[4]
Ekvador Ekvador 3.4 milyon
Amerika Birleşik Devletleri ABD (Eskimolar dahil) 2.5 milyon[5]
Kolombiya Kolombiya 1.4 milyon[6]
Kanada Kanada (Eskimolar dahil) 1.2 milyon[7]
Brezilya Brezilya 700,000[8]
Şili Şili 692,000[9]
Arjantin Arjantin 600,000[10]
Venezuela Venezuela 524,000[11]
Honduras Honduras 520,000[12]
Nikaragua Nikaragua 443,847[13]
Panama Panama 204,000[14]
Paraguay Paraguay 95,235[15]
El Salvador El Salvador ~70,000[16]
Kosta Rika Kosta Rika ~60,000[17]
Guyana Guyana ~60,000[18]
Belize Belize ~24,501 (Maya)[19]
Fransız Guyanası Fransız Guyanası ~19,000[20]
Surinam Surinam ~12,000 - 24,000
Diller
Eskimo-Aleut dilleri, Kızılderili dilleri, İngilizce, İspanyolca, Fransızca
Din
Hristiyanlık, Animizm / Şamanizm
İlgili etnik gruplar
Eskimo-Aleut halkları

Kızılderililer[21] ya da Amerika Yerlileri[22], Sibirya kökenli Eskimo - Aleut halkları dışında kalan bütün Amerika yerlileri için kullanılan ortak birleştirici ad. Dilce birbiriyle akraba olmayan iki ayrı ana grupta toplanırlar: Sibirya kökenli olan Na-Dene dilleri ile Na-Dene dilleri dışındaki bütün Kızılderili dillerini içeren Amerind dilleri.

Alaska yerlileri adı Alaska'da yaşayan Eskimo-Aleut halklarını ve Kızılderilileri topluca nitelemek için kullanılır. ABD'nin diğer eyaletlerinde Native Americans, American Indians ya da kısaca Indians [23]

Kanada Yerlileri (Aboriginal peoples [24]) adı Kanada'da yaşayan Eskimo-Aleut halklarını (İnuit), Kızılderilileri (First Nations) ve Métisleri topluca nitelemek için kullanılır.

Çoğu anasoylu ve avcı ve toplayıcı, bazıları Olmekler ve Mayalar gibi Mezoamerika Kızılderilileri mısır, Keçuvalar ve Aymaralar gibi Güney Amerika Kızılderilileri patates tarımını keşiften önce de yapan halklardır.

Kuzey Amerika'da Kızılderililer sınırları belirli kısıtlayıcı özel yerleşimlerde yasal olarak toplanırlar ve bu yerlere Amerika Birleşik Devletleri'nde Kızılderili rezervasyonu (Indian reservation), Kanada'da ise Kızılderili rezervi (Indian reserve) adı verilir.

Adlandırma

Kızılderililerin nasıl adlandırılması gerektiği hâlâ tartışma konusudur (en:Native American name controversy).

Türkçe Kızılderili adı İngilizce Redskin («kızıl deri») adının çevirisidir ve dünya dilleri arasında ayrıca Farsçada da (سرخ‌پوست surḫ-post) kullanılır. İngilizcedeki Redskin nitelemesi harfiyen İspanyolca Piel Roja adlandırmasından çeviridir ve bu İspanyolca ad, Kristof Kolomb'un 1492 yılında Hindistan sandığı yere ilk ulaştığı nokta olan Karayipler'in (hâlâ Batı Hint Adaları West Indies olarak da bilinir) yerli halklarından Taynoların vücutlarını Bixa orellana tohumuyla boyamasından kaynaklanır. İngilizcede ayrıca Red Indians («Kızıl Hintler») adı da geçer fakat o kadar yaygınlaşmamıştır ve en:Redskin (slang) adı da günümüzde yalnızca argo olarak kabul edilmektedir. Türkçedeki Kızılderili adı ise argo değildir.

Amerika yerlileri ya da kısaca Yerliler: Amerika Birleşik Devletleri'nde Native Americans («Yerli Amerikalılar»), American Indians («Amerikalı Hintler») ya da yaygın biçimde kısaca Indians («Hintler») olarak adlandırılır ve yalnızca Kızılderilileri nitelendirir[23]. Indian («Hint») sözcüğünün kullanılması, kâşif Kristof Kolomb'un Amerika'nın doğu sahiline ulaştığında burayı Hindistan sanmasından kaynaklanır.[25]

ABD Nüfus Sayım Dairesi (United States Census Bureau) ülkedeki yerlileri American Indian and Alaska Native adı altında topluca ele alır ve American Indian («Amerikalı Hint») terimiyle Kıta ABDsi'ndeki yerliler (ki hepsi de Kızılderilidir) kastedilirken, Alaska Native («Alaska Yerlisi») terimi Alaska'daki yerlilerin tamamı (Aleutlar, Alaska Eskimoları, Alaska Kızılderilileri) için kullanılır[26].

Kanada'da aboriginal peoples («yerli halklar») olarak adlandırılır ve hem Eskimo-Aleut halklarını (Inuit) hem de Kızılderilileri (First Nations) nitelendirir[24].

Guyana'da Amerindian (< American Indian «Amerikalı Hint») adı Kızılderililer anlamında kullanılır ve bu adlandırma diğer ülkelerde yaygın değildir[27].

Bölge İspanyolcasında gündelik konuşma dilinde Indios («Hintler») kullanılırken yazı dilinde Amerindio (< American Indian «Amerikalı Hint») ya da pueblos indígenas («yerli halklar») adı kullanılır. Arjantin'de ise daha çok aborígen («yerli») olarak adlandırılır.

Diller

Amerika yerli dilleri, üç ana filum olarak sınıflandırılır: Eskimo ile Aleutların konuştuğu Eskimo-Aleut dilleri, Kızılderili Na-Dene halklarının konuştuğu Na-Dene dilleri ile bunların haricindeki bütün Kızılderili halklarının konuştuğu Amerind dilleri. Bu ana dil filumları yanında hiçbir dil ailesine girmeyen izole diller de bulunmaktadır. UNESCO'ya göre birçoğu ya tükenmiş ya da konuşulabilirliği tehlikededir[28]

Genetik sınıflandırma

DNA'sına göre genetik gruplar
1.Arktik-Açık Mavi 2.Saliş-Mor 3.Atabask-Lacivert 4.North Amerindian-Turkuaz 5.Ojibwa-Sarı 6.Meksika-Lila
7.Maya-Koyu Mavi 8.Orta Amerika-Lavanta 9.Andlar-Soluk Yeşil 10.Amazon-Koyu Yeşil 11.Gran Chaco-Turuncu 12.Patagonya-Kırmızı

Amerika yerlileriyle ilişkili en yaygın haplogrup olarak Haplogrup Q1a3a (Y-DNA) verilmektedir[29]. Tıpkı mtDNA gibi Y-DNA da diğer çekirdekkromozomlardan farklıdır ve Y kromozomu çoğunluğunda benzersiz olup mayoz bölünme sırasında rekombinasyona uğramaz. Bu etkiye sahip mutasyonların tarihsel dokusu kolayca incelenebilir[30]. Bu dokular biribirinden oldukça farklı iki genetik bölüm oluşturur: birincisi, Amerika'nın başlangıç yerlileri; ikincisi, Amerika'nın Avrupalılar tarafından sömürgeleştirilmesinden sonraki sürecin yerlileri[31][32]. Eski olan, kurucu haplotip ve gen çizgisi sayısı için belirleyici faktördür ve günümüzdeki amerika yerlilerinde bulunmaktadır.[31]

Kurucu nüfus için Beringia'da ilk 20.000 yıl konaklamayla birlikte Bering Denizi kıyılarında insan yerleşimi aşamalı oluşmuştur.[33][34].Mikrosatelit çeşitliliği ve Y çizgisinin dağılımı ilk sömürgeleştirme döneminden beri izole edilmiş Güney Amerika bölgelerinde yaşayan Kızılderili gruplarına özgüdür.[35]. Na-Dene, İnuit ve Alaska Yerlileri haplogrup Q (Y-DNA) mutasyonları sergiler; bununla birlikte, diğer Kızılderililerde (Amerind dillerini konuşanlar) bulunan mtDNA mutasyonlarından farklıdır[36][37]][38]. Bu da gösteriyor ki, Grönland ve Kuzey Amerika'nın kuzey uç içlerine en erken göç daha sonraki nüfustan kaynaklanır.[39]

Tarih

Kuzey Amerika Kızılderilileri

Kuzey Amerika kültür dağılım haritası

Devlet yapılarının olmayışından dolayı akademisyenler Kuzey Amerika Yerlilerini ana kültür grupları olarak ya da diline göre sınıflandır[40].

  1. Eskimo (Arktik) kültür bölgesi Arctic (→ Eskimo–Aleut dilleri)
  2. Subarktik Kızılderilileri kültür bölgesi Subarctic (→ Na-Dene dilleri, Algonkin–Yurok dilleri)
  3. Kuzeydoğu Kızılderilileri kültür bölgesi Northeast (→ Algonkin–Yurok dilleri, İrokua dilleri)
  4. Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri kültür bölgesi Northwest Coast (→ Haydaca, Çimşiyan dilleri, Vakaş dilleri)
  5. Plato Kızılderilileri kültür bölgesi Plateau (→ Saliş dilleri)
  6. Büyük Havza Kızılderilileri kültür bölgesi Great Basin
  7. Ova Kızılderilileri kültür bölgesi Plains (→ Siyu dilleri)
  8. Kaliforniya Kızılderilileri kültür bölgesi California
  9. Güneydoğu Kızılderilileri kültür bölgesi Southeast
  10. Güneybatı Kızılderilileri kültür bölgesi Southwest

Ülkelerine göre:

Orta Amerika Kızılderilileri

Güney Amerika Kızılderilileri

Çizgi romanlarda

Kızılderililer Teksas, Tommiks, Kinowa gibi çizgi romanlarda işlenir.

Ayrıca bakınız

Kaynaklar

  1. ↑ "CIA, The World Factbook Peru" (PDF). 1 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160101123048/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pe.html. Erişim tarihi: 2011-07-12.
  2. ↑ "Síntesis de Resultados". Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas. 2006. 6 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140606193220/http://www.cdi.gob.mx/cedulas/sintesis_resultados_2005.pdf. Erişim tarihi: 2010-12-22.
  3. ↑ "CIA - The World Factbook". Cia.gov. 5 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160105234152/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bl.html. Erişim tarihi: 2011-02-23.
  4. ↑ "CIA - The World Factbook". Cia.gov. 5 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151105004254/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gt.html. Erişim tarihi: 2011-02-23.
  5. ↑ United States Central Bureau of Statistics (2001-2005 surveys)
  6. ↑ DANE 2005 National Census
  7. ↑ Canada 2006 Census
  8. ↑ "Brazil urged to protect Indians". BBC News. 2005-03-30. http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4392805.stm.
  9. ↑ 2002 Chilean Census
  10. ↑ INDEC: Encuesta Complementaria de Pueblos Indígenas (ECPI) 2004 - 2005
  11. ↑ http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Venezuela.pdf
  12. ↑ CIA - The World Factbook - Honduras
  13. ↑ 2005 Census
  14. ↑ "CIA - The World Factbook". Cia.gov. 6 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160106154156/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pm.html. Erişim tarihi: 2011-02-23.
  15. ↑ http://convergencia.uaemex.mx/rev38/38pdf/LIZCANO.pdf
  16. ↑ "Una comunidad indígena salvadoreña pide su reconocimiento constitucional en el país". soitu.es. 5 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151105004308/http://www.soitu.es/soitu/2008/08/09/info/1218307640_720352.html. Erişim tarihi: 2011-02-23.
  17. ↑ "Costa Rica: Ethnic groups". Cia.gov. 5 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151105004344/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cs.html. Erişim tarihi: 2010-12-21.
  18. ↑
  19. ↑ http://celade.cepal.org/cgibin/RpWebEngine.exe/PortalAction?&MODE=MAIN&BASE=CPVBLZ2000&MAIN=WebServerMain.inl
  20. ↑ http://www.indigene.de/30.html?&L=2
  21. ↑ Büyük Larousse (yıl: 1986, cilt: 11, sayfa: 6754)
  22. ↑ AnaBritannica (yıl: 1986, cilt: 1, sayfa: 605)
  23. 1 2 "Terminology of First Nations Native, Aboriginal and Indian" (PDF). the Office of the Aboriginal Advisor for Aboriginals. 27 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120227144640/http://www.aidp.bc.ca/terminology_of_native_aboriginal_metis.pdf. Erişim tarihi: 2009-11-11. "Native is a word similar in meaning to Aboriginal. Native Peoples or First peoples is a collective term to describe the descendants of the original peoples of North America"
  24. 1 2 "Terminology". Indian and Northern Affairs Canada. 24 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110824235622/http://www.ainc-inac.gc.ca/ap/tln-eng.asp. Erişim tarihi: 2009-11-11. "The Canadian Constitution recognizes three groups of Aboriginal people — Indians (First Nations), Métis and Inuit. These separate peoples have unique heritages, languages, cultural practices, and spiritual beliefs"
  25. ↑ "Indian." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
  26. ↑ The American Indian and Alaska Native Population: 2010, U.S. Census Bureau
  27. ↑ "Terminology." Survival International. Retrieved 30 March 2012.
  28. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (Ed.). (2005). Ethnologue: Languages of the world (15th ed.). Dallas, TX: SIL International. ISBN 1-55671-159-X. (Online version:http://www.ethnologue.com).
  29. ↑ "Y-Chromosome Evidence for Differing Ancient Demographic Histories in the Americas" (PDF).Department of Biology, University College, London; Departamento de Gene´tica, Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Porto Alegre, Brezilya; Instituto Venezolano de Investigaciones Cientı´ficas, Caracas, Venezuela; Departamento de Gene´tica, Universidade Federal do Parana´, Curitiba, Brezilya; 5Department of Anthropology, University of New Mexico, Albuquerque; 6Laboratorio de Gene´tica Humana, Universidad de los Andes, Bogota´; Victoria Hospital, Prince Albert, Canada; Subassembly of Medical Sciences, Mongolian Academy of Sciences, Ulaanbaatar, Mongolia; Laboratorio de Gene´tica Molecular, Facultad de Medicina, Universidad de Antioquia, Medellı´n, Colombia; Universite´ de Montreal. University College London 73:524–539. 2003. 8 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2010-01-22
  30. ↑ Orgel L (2004). "Prebiotic chemistry and the origin of the RNA world" (PDF). Crit Rev Biochem Mol Biol 39 (2): 99–123. DOI:10.1080/10409230490460765.PMID 15217990. Erişim tarihi: 2010-01-19.
  31. 1 2 "Learn about Y-DNA Haplogroup Q" (Verbal tutorial possible). Genebase Systems. 2008. 21 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110121211829/http://www.genebase.com:80/tutorial/item.php?tuId=16. Erişim tarihi: 2009-11-21. "Haplogroups are defined by unique mutation events such as single nucleotide polymorphisms, or SNPs. These SNPs mark the branch of a haplogroup, and indicate that all descendents of that haplogroup at one time shared a common ancestor. The Y-DNA SNP mutations were passed from father to son over thousands of years. Over time, additional SNPs occur within a haplogroup, leading to new lineages. These new lineages are considered subclades of the haplogroup. Each time a new mutation occurs, there is a new branch in the haplogroup, and therefore a new subclade. Haplogroup Q, possibly the youngest of the 20 Y-chromosome haplogroups, originated with the SNP mutation M242 in a man from Haplogroup P that likely lived in Siberia approximately 15,000 to 20,000 years before present"
  32. ↑ Wells, Spencer; Read, Mark (2002) (Digitised online by Google books). The Journey of Man – A Genetic Odyssey. Random House. ISBN 0-8129-7146-9. http://books.google.ca/books?id=WAsKm-_zu5sC&lpg=PP1&dq=The%20Journey%20of%20Man&pg=PP1#v=onepage&q=&f=false. Erişim tarihi: 2009-11-21.
  33. ↑ "First Americans Endured 20,000-Year Layover – Jennifer Viegas, Discovery News". 10 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20121010092348/http://dsc.discovery.com/news/2008/02/13/beringia-native-american.html. Erişim tarihi: 2009-11-18. "Archaeological evidence, in fact, recognizes that people started to leave Beringia for the New World around 40,000 years ago, but rapid expansion into North America didn't occur until about 15,000 years ago, when the ice had literally broken"
  34. ↑ Than, Ker (2008). "New World Settlers Took 20,000-Year Pit Stop". National Geographic Society. 26 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140826215631/http://news.nationalgeographic.com/news/2008/02/080214-america-layover.html. Erişim tarihi: 2010-01-23. "Over time descendants developed a unique culture—one that was different from the original migrants' way of life in Asia but which contained seeds of the new cultures that would eventually appear throughout the Americas"
  35. ↑ "Summary of knowledge on the subclades of Haplogroup Q". Genebase Systems. 2009. 1 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131101142751/http://64.40.115.138/file/lu/6/52235/NTIyMzV9K3szNTc2Nzc=.jpg?download=1. Erişim tarihi: 2009-11-22.
  36. ↑ Ruhlen M (November 1998). "The origin of the Na-Dene". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 95 (23): 13994–6. DOI:10.1073/pnas.95.23.13994. PMC 25007. PMID 9811914. http://www.pnas.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9811914.
  37. ↑ Zegura SL, Karafet TM, Zhivotovsky LA, Hammer MF (January 2004). "High-resolution SNPs and microsatellite haplotypes point to a single, recent entry of Native American Y chromosomes into the Americas". Molecular Biology and Evolution 21 (1): 164–75. DOI:10.1093/molbev/msh009. PMID 14595095.
  38. ↑ "mtDNA Variation among Greenland Eskimos. The Edge of the Beringian Expansion". Laboratory of Biological Anthropology, Institute of Forensic Medicine, University of Copenhagen, Copenhagen, McDonald Institute for Archaeological Research,University of Cambridge, Cambridge, University of Hamburg, Hamburg. 2000. http://www.cell.com/AJHG/abstract/S0002-9297%2807%2963257-1. Erişim tarihi: 2009-11-22. "The relatively lower coalescence time of the entire haplogroup A2 including the shared sub-arctic branches A2b (Siberians and Inuit) and A2a (Eskimos and Na-Dené) is probably due to secondary expansions of haplogroup A2 from the Beringia area, which would have averaged the overall internal variation of haplogroup A2 in North America."
  39. ↑ "Native American Mitochondrial DNA Analysis Indicates That the Amerind and the Nadene Populations Were Founded by Two Independent Migrations". Center for Genetics and Molecular Medicine and Departments of Biochemistry and Anthropology, Emory University School of Medicine, Atlanta, Georgia. Genetics Society of America. Vol 130, 153-162. 31 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20101231140408/http://www.genetics.org/cgi/content/abstract/130/1/153. Erişim tarihi: 2009-11-28. "The divergence time for the Nadene portion of the HaeIII np 663 lineage was about 6,000-10,000 years. Hence, the ancestral Nadene migrated from Asia independently and considerably more recently than the progenitors of the Amerinds"
  40. ↑ Handbook of the North American Indians. Smithsonian Institution. 2008. s. 1. ISBN 0-16-004574-6. http://books.google.ca/books?id=PHXIeG6JyKEC&lpg=PP1&dq=Handbook%20of%20the%20North%20American%20Indians&pg=PA1#v=onepage&q&f=true. Erişim tarihi: 2010-08-11.
This article is issued from Vikipedi - version of the 8/5/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.