Hayber Geçidi
Koordinatlar: 34°05′35″K 71°08′38″D / 34.093°N 71.144°E
Hayber Geçidi (Haybar olarak da yazılır), Afganistan ile Pakistan arasında, en kuzeyde yer alan, en önemli dağ geçidi. Kabil ile Peşaver kentlerini birbirine bağlar. Tarih boyunca Orta Asya ile Güney Asya arasında önemli bir ticari güzergah ve askeri amaçlar için önemli bir stratejik konumda olmuştur.
Coğrafi yapı
Geçidin bulunduğu ve Sefid Sıradağlarının son kollarını oluşturan kurak bölge de aynı adla anılır. Bağlantıyı sağlayan sırtın iki yanından doğan çayların yatakları Hayber Boğazını oluşturur. Bu dar boğaz, yüksekliği 180–300 m arasında değişen şist ve kireçtaşı tepeciklerinin arasından dolaşarak, Pakistan'daki Camrud'un birkaç kilometre ötesinde yer alan Şedi Begiar açıklığından Hayber Tepelerine girer. Buradan başlayarak yaklaşık 53 km boyunca kuzeybatıya yönelen koyak, Afgan kalesi Heft Cah'ın hemen ötesinde, Kabil Nehrine kadar uzanan kıraç Lovye Dekke Ovasına açılır.
Geçit
Pakistan tarafında dik bir çıkışla başlayan geçit, Hayber Nehrinin (Hayber Hvar) geçitten ayrılarak güneye yöneldiği Ali Mescid Kalesi'ne kadar (967 m) kademeli olarak yükselir. Buradan 8 km ileride genişliği 180 m'yi geçmeyen, kenarları heybetli ve dik duvarlarla desteklenmiş dar bir geçit durumuna gelir. Zintere köyünden sonra genişliği 1.600 m'ye çıkan geçidin bu bölümünde hisarlar, köyler ve dağınık tarım alanları yer alır. Ali Mescid'e yaklaşık 16 km uzaklıktaki Landi Kotal Kalesi ve Kışlası (1.072 m), geçidin en yüksek noktası ve Peşaver'e ikinci bir yolla bağlanan önemli bir pazar merkezidir. Zirvenin kuzeye doğru 3.2 km kadar genişlediği bu noktada ana geçit Shinwari bölgesinden geçerek Landi Hane'ye doğru alçalmaya başlar. Landi Hane'de başka bir boğaz yoluyla Lovye Dekke Vadisine doğru 16 km boyunca kıvrılarak inen geçit, Turham'da (701 m) Afganistan topraklarına girer.
Geçidin doğu ucundaki Cemrud (Pakistan) ile Dhaka (Afganistan) arasında, bir kervan yolu ile sert zeminli düzgün bir karayolu geçer. Camrud ile Afgan sınırı yakınlarındaki Landi Hane'yi birbirine bağlayan demiryolu (1925), 34 tüneli ve 94 köprü-geçidiyle bölgedeki ulaşımda bir devrim gerçekleştirmiştir. Geçit Camrud'un 14.5 km kuzeyindeki tepelerden giren ve Lovye Dekke'den çıkan ikinci bir yolla da aşılabilir.
Tarihçe
Hayber, yeryüzünde tarih boyunca sürekli sürekli stratejik önem taşımış ya da tarihsel işlev görmüş pek az geçitten biridir. Geçidi aşan İranlılar, Yunanlar, Moğollar, Afganlar ve İngilizler için bu nokta Afgan sınırının kontrol altında tutulabilmesinde anahtar rolü oynamıştır.
Milattan Önce 5. yüzyılda Kabil çevresindeki toprakları fetheden Pers imparatoru I. Darius Hayber Geçidinden geçerek İndus Nehrine ulaştı. İki yüz yıl sonra Büyük İskender'in iki generali, Hephaistion ve Perdikkas, seferlerinde büyük olasılıkla bu geçitten yararlandılar. Geçit Aşoka Krallığı'nın bir parçasıyken (Milattan Önce 3. yy) Hayber ve çevresinde gelişen Budizm, burada Kafir Kot (Kafir Kalesi), Şopla Stupası ve Ali Mescid yakınlarındaki stupa gibi tarihsel yapıların kurulmasını sağladı. Gazneli Mahmud, Babür, Nadir Şah, Ahmed Şah Dürrani ve onun büyük oğlu Şah Zaman da Hindistan seferleri sırasında geçitten yararlandılar. Pencap'ın Sih hükümdarı Rancit Singh, 19. yüzyıl başlarında krallığını Camrud'a kadar genişletti.
Hayber'de yabancı egemenliğine karşı her zaman direnç gösteren Peştu kabilesi Afridilere karşı Moğollar ve İngilizler sayısız sefer düzenlediler. İngilizler Hayber'e ilk kez 1839'da girdiler. I. İngiliz-Afgan Savaşı sırasında geçit, Afridilerle İngilizler arasında birçok çarpışmaya sahne oldu. 1879'da, II. İngiliz-Afgan Savaşı sırasında imzalanan Gandamak Antlaşması'yla Hayber kabileleri İngiliz egemenliğine girdi. 1897'de Afridiler geçidi birkaç aylığına ele geçirdilerse de aynı yıl Tira seferinde yenilgiye uğradılar. Bu tarihten sonra geçidin güvenliğinden sorumlu olan İngilizler I. Dünya Savaşı'ndan sonra stratejik nedenlerle bir demiryolu inşa ettiler.
Günümüzde Pakistan'ın Hayber Yönetim Birimi'nin denetiminde olan geçit, 2001'den beri Afganistan'da savaşan NATO güçleri için hayati öneme sahiptir. NATO kuvvetlerine mühimmat desteğinin sağlandığı geçit, sık sık ikmal yollarını tıkamak isteyen Taliban'ın saldırılarına maruz kalmaktadır.[1]